Тыныс белгілерінің қолданылуы. Тыныс белгілерінің қосымша қызметі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СОБӨЖ
(Студенттің оқытушының басшылығымен орындайтын
жұмысы)

Тақырыбы: Тыныс белгілерінің қолданылуы. Тыныс
белгілерінің қосымша қызметі.

Тексерген: Г.С.Ахметова
Орындаған: М.Т.Мұқаш
Топ: Қ-417с
Тыныс
белгілері:
Нүкте Үтір

Қос Көп
нүкте нүкте

Леп Сұрау
белгісі белгісі

Тырнақша Жақша

Нүктелі
үтір Сызықша
Пунктуация жазуда қолданылатын тыныс
белгілерінің құрамын атқаратын қызметтері мен
білдіретін мағыналарын және оларды қолдану
ережелерін зерттейді. Пунктуация – латынның
«пунктум» деген сөзінен алынған. Пунктумның
мағынасы – нүкте. Қазіргі уақытта пунктуация
тіл білімінің тыныс белгілері туралы, оларды
қолдану ережелері ілім деген мағынаны білдіреді.
Тіліміздегі тыныс белгілері сан жағынан онша
көп болмағандарымен, мағыналары, қолданылатын
орындары жағынан алуан түрлі болып келеді.
Енді солардың әрқайсысның түрлері мен
мағыналарына, атқаратын қызметтеріне
тоқталайық.
Тыныс белгілерінің қолданылуы
Тыныс белгілері айтайын деген ойды нақтылы, дәл түсінікті
етіп жеткізу үшін, сондай-ақ баяндалмақшы пікірді ала-құла
етпей, айқын білдіру үшін қолданылады. Бұл - тыныс
белгілерінің басты қасиеті.
Тыныс белгілері сөз тіркесі мен сөйлемдерде айтқанда, немесе
оқығанда тілде байқалатын кідірісті де, дауыста
аңғарылатын әркелкі құбылысты да білдіреді. Бұл - тыныс
белгілерінің қосымша қасиеті.
Жазба тілде болсын, сондай-ақ ауызекі тілде болсын тыныс
белгілерін дұрыс қолдана білудің үлкен мәні бар. Тыныс
белгілері мүлде қойылмаған, немесе дұрыс қойылмаған
мәтінді сөйлемді түсінікті етіп оқу да, мағынасын түсіне
білу де қиын. Тыныс белгілері дұрыс қойылмайтын
сөйлемдерде ой күңгірттеніп, екі ұшты болып, тіпті сөйлем
құрамындағы сөздер синтаксистік қызметі жағынан
(бастауыш, баяндауыш, анықтауыш т. б.) өзгеріске түсуі
мүмкін.
Сөйлемдегі орналасуы :

Тыныс белгілерді қою үшін
үш түрлі белгі негізге алынады:
сөйлемнің синтаксистік
ерекшелігі
сөйлемнің мағынасы
сөйлемнің интонациясы
Тыныс белгілердің қызметі
Нүкте, біріншіден, сөйлемнің аяқталғандығын
білдіріп, оны басқа сөйлемдерден бөліп тұрса,
екіншіден, ол сөйлемнің хабарлы сөйлем
екендігін байқатады. Мысалы, Жанат – осы
Нүкте үйдің ер жеткен жалғыз баласы. Ұлы да,
қызы да қадірлі қонағы да бір өзі. Шаршап
шыққанға ұқсайды. Тіл қатпастан қарақат
көзін анасына бір, Бейсенге бір төңкере
салмақпен қарады да, үлкен бөлмеде ерсілі-
қарсылы жүре берді. (Ғ.Мұстафин).
Үтір — сөйлемнің
құрылысына, синтаксистік ерекше
лігіне, мағынасына байланысты
ең көп қолданылатын тыныс
белгісі. Үтір құрмалас сөйлем
Үтір құрамындағы жай сөйлемдерді,
оңашаланған мүшелерді, оқшау
сөздерді, бірыңғай мүшелерді,
төл сөзді, т. б. айыра білу үшін
қойылады.
Қос нүкте. Бірыңғай мүшелердің
алдынан жалпылауыш сөздер
немесе жалпылауыш мәнді сөздер
келетін болса, жалпылауыш
сөздерден соң қос нүкте
Қос
қойылады.
нүкте Мысалы:Мұстафаның оларға
қолданған шаралары мыналар:
байталдың төрт сирағы төрт
жылқы, денесі бір жылқы, –
барлығы бес жылқы. (С.Мұқанов).
Нүктелі үтір (;) - жазуда
пайдалынатын тыныс белгілерінің бірі.
Негізінен, жай сөйлемдердің арасына
қойылады. Бұл белгіні қоюда
сөйлемнің құрылысы мен мағынасы
Нүктелі негізге алынады. Нүктелі үтірді
үтір сөйлемнің құрылысына қарай
қойғанда, құрмаласқа енген жай
сөйлемдер баяндауыштарының
тұлғалық жағынан және жасалу
жолдары жағынан сәйкестілігі,
бірыңғайлығы, тепе-теңдік
тиянақтылығы ескеріледі.
Сұрау белгісі негізгі екі түрлі мағынада,
екі түрлі функцияда қолданылады:
біріншіден, сөйлемнің аяқталғандығын
білдіріп, оны басқа сөйлемдерден бөліп
тұрады, екіншіден сөйлемнің
мағыналық жағынан сұраулы екендігін
Сұрау аңғартады. Мысалы:
белгісі – Коммунизмді бүгін орнат
демекпісің? Әлде мені сабаққа жаңа
түскен бала деймісің? Бұдан он бес
жыл бұрын кім сенің үйіңе ат басын
бұрып еді? Ал бүгін бұрған екен,
осынша көкуің не? (Ғ.Мұстафин).
Леп белгісі лепті мағынада айтылған
қуанышты, күйінішті, өкінішті, қорқынышты,
өктем бұйрықты, тілекті, таңдануды, түңілуді,
үндеуді, кекесінді, қарғысты сөйлемдерден
кейін қойылады. Сөйлем соңында қойылатын
басқа да тыныс белгілері сияқты, леп белгісі
де негізгі екі түрлі мағынада, екі функцияда
Леп қолданылады. Оның бірінші мағынасы мен
бірінші функциясы – сөйлемнің
белгісі аяқталғандығын білдіріп, оны басқа
сөйлемдерден бөліп тұрса, екінші мағынасы
мен екінші функциясы – сөйлемнің лепті
сөйлем екендігін білдіру. Мысалы: Жеңіл
барып, ауыр қайт! Жеңіліп барып, жеңіп
қайт! Рақмет, достарым, айтқандарың
келсін! Қазанқап Шәкенге қосып отряд
әкелсе де, тобыңды жазба! (Ғ.Мұстафин).
Тырнақша (" «») - жазуда пайдалынатын
тыныс белгілерінің бірі. Тырнақша кідіріске,
интонацияға немесе сөйлемнің құрылысына
байланысты емес. Тырнақшаның мағынасы
да, қызметі де алуан түрлі. Ол бірде
Тырнақш тырнақшаға алынған сөздің немесе
а сөйлемнің өзге біреудікі екендігін білдірсе,
енді бірде оның өзі тура мағынасында
қолданылмай, басқа бір мағынада
қолданылып тұрғандығын, болмаса заттар
мен нәрселердің шартты атаулары екендігін
білідіреді. Сонымен, тырнақша, негізінен,
мағынаға байланысты қойылатын белгі.
Бастауыш пен баяндауыштың
арасына қойылатын сызықша.
Бастауыш зат есімнен немесе заттанған
басқа сөз таптарынан жасалып,
баяндауыш та атау тұлғадағы зат
есімнен не заттанған басқа сөз
таптарынан болғанда, бастауыштан
кейін сызықша қойылады:
Тіл – қоғамдық құбылыс.
м ет
ғ а ра х
ңы з
ар ы
арл
Наз

Ұқсас жұмыстар

ТЫНЫС БЕЛГІСІНІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ. ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІНІҢ ҚОСЫМША ҚЫЗМЕТІ

Тыныс белгілері

Індетті (жұқпалы) аурулар және паразитизм туралы жалпы ұғым

Тыныс белгілерінің қабаттаса қолданылуы

Орфографиялық норма

Публицистикалық мақала тақырыпатының ролі

ОРФОГРАФИЯ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖҮРГІЗУ

Ақтық жағдайлардың кезеңдері мен олардың клиникалық көріністері

Балалардың тыныс алу жолдарының бұзылысының семиотикасы және синдромдары

Орфографияны оқыту әдістемесі. Орфография жұмыстарының түрлері және оларды жүргізу

Пәндер