XIX ғасырдағы салыстырмалы-тарихи тіл біліміне ғалымдардың қосқан үлесі

Презентация қосу

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Филология факультеті

CӨЖ
Тақырыбы:XIX ғасырдағы салыстырмалы-тарихи тіл
біліміне ғалымдардың қосқан үлесі

Орындаған: Мухтарова А.М
Тексерген: Сәмекбаева Э.М

Семей қ.,2015 жыл
Салыстырмалы-тарихи тіл білімі — тіл білімінің шығу тегі бір тілдерді зерттейтін саласы.
Салыстырмалы-тарихи тіл білімі салыстырмалы-тарихи тәсіл негізінде туыс тілдерді ң дамуын,
салыстырмалы-тарихи грамматика және этимол. сөздіктерді қарастырады. Салыстырмалы-
тарихи тіл білімі синхрондық нормативті жүйеде жалпы тіл біліміне қарсы қойылады. Барлы қ
табиғи өзгерістерден тарихи заңдылықтарды іздеу бұл кезеңде елеулі орын алады. Түркі тіл
білімінде салыстырмалы-тарихи тәсіл қолданысы М. Қаш қариды ң “Диуани л ұғат-ат-т үрк”
еңбегінен басталған. Ескерткіште түркі тілдері мен диалектілері жина қталып, тілдерді ң
лексикасы, фонетикасы, грамматикасы салыстырмалы т үрде берілген, ал ғаш тілдік карта
жасалған. Семит тілдерінің сөздік құрамын, граммат. құрылымын салыстыру н әтижесінде 17
ғ-да салыстырмалы грамматиканың негізі қаланды. Француз ғалымы И.Ю. Скалигер (1540 —
1609) туыстас тілдер тобын айқындап, оларды шы ғу тегіні ң бірлігі т ұр ғысынан топтастыру ға
алғаш қадам жасады. Скалигер идеясын 18 ғ-да Г.В. Лейбниц, М.В. Ломоносов әрі қарай
дамытты. 18 ғ-дың 1-жартысында швед ғалымы Ф.И. Страленберг финн, угор, самоди, т үркі,
моңғол, тұңғыс-маньчжур тілдерінің туыстығын айқындап, “Орал — Алтай теориясын”
ұсынды. Голланд ғалымы Л.Тен-Кате герман тілдері арасындағы дыбыс с әйкестігін аны қтап,
олардың туыстық қатынасын дәлелдеді. 1786 — 87 ж. “Барлық тілдер мен наречиелерді ң
сөздігі” (270-тен астам тіл) жарыққа шығып, Салыстырмалы-тарихи тіл біліміні ң негізін
қалыптастырды. В.Джонз үндіеуропа тілдеріні ң бір негізден тара ған туыстас тілдер екенін
анықтаса, Ф.Бопп санскрит тіліндегі етістіктердің жіктелу ж үйесін салыстыра келіп,
үндіеуропа тілдері үшін негіз тіл санскрит екендігін д әлелдеді. 19 ғ-ды ң 30-жылдарында
Я.Гримм герман тілдерінің салыстырмалы грамматикасын жасаса, А.Х. Востоков славян
тілдеріндегі дыбыс сәйкестігін айқындады
Осы кезеңнен бастап Салыстырмалы-тарихи тіл білімінде екі ба ғыт орны қты: салыстырмалы ж әне
тарихи, тілдік деректерді зерттеу осы екі ба ғытта өрбіді. 19 ғ-да Салыстырмалы-тарихи тіл білімі
Ф.Диц, Ф.Миглошич, А.А. Потебня, Г.Пауль, К.Бругман, Б.Дельбрюк, Бодуэн де Куртенэ, Ф. де Соссюр,
т.б. еңбектері негізінде дамыды. И.К. Аделунг алғаш рет тілдерді ң граммат. құрылысын салыстырса,
У.Джоунс санскрит, грек, гот, латын тілдеріндегі етістік түбірлер мен граммат. т ұл ғалар ұқсасты ғы,
ортақ бір тілден тарауы турасында болжам айтқан. Ф.Ф. Шлегель “Үнділерді ң даналы ғы мен тілі
туралы” еңбегінде үндіеуропа тілдері салыстырмалы-тарихи грамматикасыны ң ал ғаш қы қа ғидаларын
жасады. Гумбольдт Салыстырмалы-тарихи тіл білімін жеке лингвист. п ән ретінде қарастырды.
Зерттеушілер “генетикалық заңдар” ұғымын дәлелдеп, граммат. аналогия әсерін т үсіндірді, лингвист.
реконструкцияны жетілдіріп, тіл мен диалект деректерін ке ңінен пайдаланды. 20 ғ-ды ң басында
Салыстырмалы-тарихи тіл білімі А.Мейе, А.А. Шахматов, т.б. лингвистерді ң зерттеулері ар қылы жа ңа
деңгейге көтерілді. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі үшін дыбыстарды ң, морфемаларды ң ж әне
фонемалардың маңызы зор. Ол дәстүрлі тіл білімінен тілдік құбылыстарды т үсіндіруімен ерекшеленді.
Ол үшін тарихи себептілік қағидасына с үйеніп, фонет. за ңдылы қтар қолданылады. Қазіргі тіл
білімінде Салыстырмалы-тарихи тіл білімі салыстырмалы-тарихи грамматика, этимология, тарихи
грамматика, салыстырмалы және тарихи лексикология, тілдерді ң тарихи дамуы, қайта құру теориясы,
лингвист. палеонтология, әдеби тілдердің тарихы, т.б. пәндерді қамтиды. Салыстырмалы-тарихи тіл
білімі жеке тілдердің тарихи грамматикасы мен этимологиясы, тарихи с өздіктерді ң жары ққа шы ғуы
негізінде көрініс тапты. Қазақ тіл білімінде түркі тілдеріні ң салыстырмалы-тарихи грамматикасын
зерттеу толыққанды қолға алынбаған. Бұл сала бойынша М.Томановты ң “Тіл тарихы туралы
зерттеулер” (2002) атты еңбегін атауға болады. Зерттеуші еңбегінде түркі тілдеріні ң фонетикасы, оны ң
жүйелік ерекшеліктері, морфол. құрылысы ғыл. сипатталған. Түркі тілдеріні ң жеке тілдік деректерін
салыстырмалы-тарихи тұрғыдан қарастырған Ә.Құрышжанұлы, Ә.Ибатов, А.Аманжолов,
Б.Сағындықұлы, Е.Қажыбеков, М.Оразов, т.б. ғалымдар еңбектері жары қ көрген.
Тіл білімі тарихында салыстырмалы-тарихи тіл білімінің
негізін салушы Ф.Боптың , Раск, Якоб Гримм т.б.
еңбектері.

Ф.Боп (1791-1867) Майнц қаласында туған. Гимназияда оқып жүрген кезінде-ақ санскрит,
парсы, араб, көне еврей тілдерін оқып үйренген. 1821 жылы Берлин университетіндегі шығыс
әдебиеті және жалпы тіл білімінің профессоры, 1829 жылдан академик. Оның ең басты е ңбегі
-»Санскрит, зенд, армян, грек, латын, литва, көне славян, гот, неміс тілдеріні ң салыстырмалы
грамматикасы». Бұл еңбек үш томнан тұрады: 1833-1852 жылдары бірінші рет, 1856-1861
жылдарда жөнделіп екінші рет, 1868-1870 жылдары үшінші рет басылды.Салыстырмалы-
тарихи әдісті қалыптастырушылардың екіншісі — Дания ғалымы Расмус Раск. Ол өзінің 1818
жылы басылып шыққан «Исланд тілінің шығу тарихы» атты еңбегінде тілдер туыстастығын
білдіретін негізгі белгілер не екендігін жан-жақты көрсетеді. Ол — тілдерді ң сөздік жа ғынан
бір-біріне ұқсастығы тіл туыстастығының кепілі бола алмайды, бір тілден екінші тілге с өз
ауыса береді, тіл туыстығының белгісі - олардың грамматикалық жағынан ұқсас болу, өйткені
грамматикалық формалар бір тілден екіншісі тілге ауыспайды деген қорытынды шығарды.
Тілдер туыстастығының екінші бір кепілі - дыбыстар алмасуындағы заңдылықтар мен негізгі
сөздік қордың ұқсастығы дегенді баса айтады. Өзінің осы тұжырымына сүйене отырып, Раск
көптеген еуропалық тілдер фактілерін бір-біріне салыстыра зерттейді.
Расмус Кристиан Раск (1787-1832) Копенгаген университетінде о қыған. 1823
жылдан бастап осы университеттің профессоры. Ол 20-шақты тілді білген,
испан, италян, француз, көне ағылшын, швед, т.б. көптеген тілдердің
грамматикасын жазған. Расктің тілдер фактілерін салыстырудан туған ең
көрнекті еңбегі «Ежелгі солтүстік тілдері және неміс, исланд тілдерінің
шығуы туралы зерттеулер» деп аталады. Бұл еңбегінде автор гот (герман)
тілдерінің латын, грек тілдерімен туыстастығын дәлелдейді.Салыстырмалы-
тарихи тіл білімінің тағы бір көрнекті өкілі — неміс ғалымы Якоб Гримм.
Бұл ғалымның төрт томнан тұратын «Неміс грамматикасы» атты еңбегінің
бірінші кітабы 1819 жылы басылады. Мұнда автор неміс тілінің қалыптасу,
даму жолдарын, оның құрамындағы әр түрлі диалектілерді бір-біріне
салыстыру, неміс тілін герман тіліне жататын басқа тілдермен қатар қоя қарау
арқылы айқындайды.Гримм өзінің еңбектерінде тілдің, тілдік элементтердің
даму тарихын зерттеуге баса көңіл бөледі. Ол тарихи салыстырудың
баспалдақты, хронологиялық жолын енгізіп қалыптастырады. Сөйтіп, тілдегі
өзгеріс-құбылыстардың қай-қайсысы да оның бірте-бірте дамуының табиғи
нәтижесі екенін дәлелдейді.Гримм тіл тарихының қоғам тарихымен
байланыстылығын, тілдің қоғам тарихын зерттеуде орасан зор роль
атқаратынын баса айтты.Ф.Бопп еңбектері сияқты Гримм еңбектері де
салыстырмалы-тарихи тіл білімін зор беделге ие етіп, оның даму бағытына
елеулі ықпал жасады.
Ф.Энгельс Гриммді герман тілі салыстырмалы грамматикасының негізін салушы деп
жоғары бағалады. Якоб Гримм (1785-1863) Ганау қаласында туған. Кассель
қаласындағы лицейде, кейін Марбург университетінің заң факультетінде оқыған. Біра қ
ол филология мен әдебиет маманы болды. Ол Геттинген, кейініректе Берлин
университтетерінің профессоры болған. Оның ең негізгі лингвистикалық еңбегі төрт
томнан тұратын «Неміс тілі грамматикасы». Мұнда бүкіл герман тілдерін бір-біріне
тарихи тұрғыда салыстыра зерттейді. Бұл еңбек салыстырмалы-тарихи тіл біліміні ң
теориялық жағынан да, практикалық жағынан да ілгері дамуына зор әсерін
тигізді.Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің негізін салушылардың жолын ұстанған
басқа да ғалымдар болды. Олар салыстырмалы-тарихи әдіспен үнді-еуропа семьясына
жататын тілдерді жекелеп те, топтап та зерттей отырып, олардың арасында ғы бірлік пен
өзгешеліктерін, бір-біріне жакындық дережелерін айқындадыСалыстырмалы-тарихи
әдісті қалыптастырушылардың ерекше назар аударған мәселесі — үнді-еуропа
семьясына жататын тілдердің шыққан төркінін, ол төркіннің қандай сипатта болғанын
айқындау болды. Ол төркін тілді ататіл-праязык деп атады да, одан тара ған тілдер
тобын семья деп атады.Салыстырмалы тарихи өдісті тіл білімінің зерттеу өдісіне
айналдыруда славян тілдерінің маманы, Санкт Петербург акдемиясыынң академигі А.Х
Востоковтың да еңбегі зор Ол 1820 жылы жариялаған Славян тілдері жөніндегі пікірлер
деген кітабында славян тілдері мәнбілерін бір біріне салыстыра зерттеу ар қылы
олардың арасындағы ұқсастықтар мен өзгешіліктерді көрсетеді.
Ғалымдардың бейнесі

Ф.Боп Р. Раск

Якоб Гримм
Қорытындылай келе, сонымен салыстырмалы –тарихи тіл білімі Еуропалық тіл білімі
дамуының жаңа дәуірі тілді дамып, өзгеріп отыратын тарихи құбылыс деп танудан,тілдер
өзара туыстас, төркіндес болады деп біліп, сол заңдылықтарды ашуға, зерттеуге
салыстырмалы –тарихи әдісті қолданудан басталады. Тіл туралы ғылым тарихында үлкен
бетбұрыс блған бұл жайт ХІХ ғасырдын алғашқы он жылдығында орныға бастайды.
Әрине, жаңа әдістің қалыптасуы –ежелгі заманнан басталатын лингвистикалық ой пікір
дамуның заңды, табиғи нәтижесі. ХҮІІІ ғасырдың сонғы жартысы мен ХІХ ғасырдың
алғашқы жылдарында тіл ғылымының даму қарқыны, бағыты жаңа зертту әдісінің
қажеттігін айқын көрсетті.Өткен ғасырдың бас кезінде әр елде салыстырмалы –тарихи
әдіс негізінде жазылған бірнеше еңбек жарық көрді. 1816 жылы неміс ғалымы Франц
Бопптың санскрит тілдегі етістіктердің жіктелу жүйесін грек , латын ,парсы, герман
тілдеріңдегі етістіктерді жіктелу жүйесімен салыстыра зерттеген еңбегі шықты. Ондағы
аталған тілдердің туыстастығы дәлелденді. Бопп бұл тілдерден жинаған материалдарын
иран , славян , балтық бойы халықтары , армян тілдері фактілерімен толықтыра келіп ,
1833- 1849 жылдар арасында «Үнді –Еуропа тілдерінің салыстырма грамматикасын »
жазды. Ғылымдардың айтуына қарағанда , Бопптың бұл еңбегіне үнді тіл білімінің
әсіресе Панини еңбегінің әсері тиген . Панини сияқты Бопп та, негізгі зерттеу обьектісі
етіп морвологияны алады да , фонетиканы соған тәуелді жағдайда қарайды , синтаксис
саласы тіпті сөз болмайды.

Ұқсас жұмыстар

Салыстырмалы - тарихи тіл білімі, оның тіл білімін дамытудағы орны

Тіл теориясы

Тіл философиясы

Кванттық физика тарихы және тарихи деректерді физика пәнін оқытуда қолдану әдістемесін оқыту

ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Кибернетиканың Философиялық мәселелері

Бекет батыр жыры

Кірме сөздер. Презентация

Балалар психологиясының даму тарихы, теориялары туралы негізгі түсініктер

Мәдениеттану тарихы

Пәндер