Қазақстандағы тұтыну себебін, күнкөріс минимумын, ең төменгі еңбекақыны талдау

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖӘНЕ
ДАМЫҒАН
МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ТҰТЫНУ
СЕБЕБІН, КҮНКӨРІС
МИНИМУМЫН, ЕҢ ТӨМЕНГІ
ЕҢБЕКАҚЫНЫ ТАЛДАУ.
ЖОСПАР:
Күнкөріс минимумы түсінігі және оның ҚР
әлеуметтік стандартына сәйкес өлшемі
«Күнкөріс минимумы» әлеуметтік индикатор
Кедейлік көрсеткіштері
Күнкөріс минимумы көлемін есептеу
әдістемесі
Күнкөріс минимумы көрсеткіштерінің
жүйесін
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
КҮНКӨРІС МИНИМУМЫ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚР
ӘЛЕУМЕТТІК СТАНДАРТЫНА СӘЙКЕС ӨЛШЕМІ
Күнкөріс минимумы дегеніміз – адамның өмір сүруін сақтау үшін қажетті өмірлік
қажеттіліктердің минимум құны. Күнкөріс минимумы адам денсаулығын сақтау мен оның өмір
сүруін қамтамасыз ететін тамақтану өнімдері, сатылмайтын тауарлар мен қызметтер, т өлемдер мен
салықтардың ең аз бағаларынан тұратын тұтыну себетінің бағасын құрайды. Бұл көрсеткіш
еңбекақы, шәкіртақы, зейнетақы және басқа да әлеуметтік төлемдерді тағайындауда ескеру үшін
есептелінеді. Статистика түсіндіргендей, күнкөріс минимумы керек екен. Ол: - халы қты ң тіршілік
деңгейін бағалауға және кедейшілік шегін анықтауға; - әлеуметтік саясатты ң бағытын аны қтау ға
және халыққа әлеуметтік қолдау көрсету шарасын жүзеге асыруға; - айлық еңбекақы мөлшерінің
төменгі мөлшерін, зейнетақының төменгі мөлшерін және негізгі әлеуметтік т өлемді анықтауға
негіз болады. Әр елде күнкөріс минимумы әрқалай есептеледі. Қазақстанда ол азық-т үлік себетіні ң
төменгі құнынан және қажетті азық-түлік емес тауарлар мен қызметтерге кететін төменгі
шығындар үлестерінен алынып есептеледі. Біздің к үнк өріс минимумымыз 60 пайыз азы қ-т үлік
себетінен және 40 пайыз азық-түлік емес тауарлар мен қызметтерден тұрады. Ақшалай арақатынас
бойынша – тиісінше 10 295 теңге мен 6 863 теңге. Азық-түлік себетінің көлемі азық-түлік
тұтынудың физиологиялық ғылыми негізделген нормалары бойынша есептеледі. Ол Денсаулы қ
сақтау министрлігінде бекітіледі. Оған 40-тан аса азық-түліктердің түрі кіреді. Азы қ-т үлік емес
бөлігіне коммуналдық қызметтер, көлік, киімдер, аяқ киім, дәрі-дәрмек, гигиена құралдары кіреді.
Қазақстанда 2010 жылдың қаңтар айындағы есеп бойынша күнкөріс минимумы 12 141 теңгені
құрайды. Тұтыну себетінің құрылымы: ет және балыққа – 20,3%, сүт, май өнімдеріне және
тұқымдарға – 17,1%, көкөніс және жемістерге – 10,1%, нан өнімдеріне – 9,6%, қант, шай және басқа
заттарға – 2,9%. Ал студенттердің шәкіртақысы 9600 теңге, жоғары санаттағылар 10600 теңге
алады.
«КҮНКӨРІС МИНИМУМЫ» ӘЛЕУМЕТТІК ИНДИКАТОР
Ең төменгі күнкөріс деңгейінің мәні мен мөлшерін анықтауда халықаралық практикада адамны ң ең төмен
қажеттіліктерін қанағаттандыруда қажет ететін тауарлар мен қызметтердің бірер ең төмен де ңгейін белгілеуге
негізделген тәсілдеме - тұтыну себеті кеңірек таралған. Ол азы қ-түлікті ж әне азы қ-түліктік емес б өліктерге б өлінеді.
Сонымен бірге көптеген елдерде ең төменгі күнкөріс деңгейінде азық-түлік шығыстарының үлесіне 25-тен 50 %-ға
дейін тиеді.
Тұтыну себетінің құны нормативтік, статистикалық және құрамдастырылған әдістермен айқындалады. Дамы ған
елдерде ең төменгі күнкөріс деңгейін халықтың медициналық (орташа) табыстарын есепке ала отырып аны қтауды ң
практикасы кең дамыған. Шығыс еуропалық елдердің көбінде есеп-қисаптарда нормативтік әдіс пайдаланылады. ТМД
елдерінде ол басымырақ пайдаланылады және ең аз тұтыну себетіні ң құнына те ң келеді.
Ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасы тағамдық азық-түліктерді тұтыну нормасы мен азы қ-түліктік ж әне
азық-түліктік емес шығыстар арасындағы ара қатынасты белгілеуге байланысты бол ған кезде практика
құрамдастырылған әдісті пайдаланудың артықшылығына сендіреді.
Қазақстанда 2005 жылға дейін өмір сүрген ең төменгі күнкөріс деңгейіндегі азық-түліктік және азық-түліктік
емес бөлігі - 70-тің 30 %-ға ара салмағы - халық шығыстарының нақты құрылымына жауап бермеді. Халықты ң әр алуан
топтарына арналған тағамдық негізгі азық-түліктерді тұтынудың жаңа ең төменгі нормаларын қабылдауға табанды
қажеттік қалыптасты. Бұл тамақтық азық-түліктерді тұтыну экономика дамуыны ң да ғдарысты қ мезгіліні ң өзгеше
ерекшеліктеріне көп нәрседе сәйкес келген қолданыстағы ең төменгі нормаларының салауатты тама қтану туралы қазіргі
түсінікке, экономика дамуының қазіргі реалдарына, демографиялық жағдаяттың белгіленген үдерістеріне ж әне негізгі
тамақтық азық- түліктерімен елдің азық-түлік рыногының толықтылы ғы деңгейіне жауап бермейтіндігіне байланысты
болып отыр. Ең төменгі күнкөрістегі азық-түліктік және азық-түліктік емес бөліктердің арасындағы ара салмақ 2006
жылдан бастап 60-тың 40%-ға ара салмағына өзгерді. Екінші өзгеріс азық-түлік себетіні ң құрамына қатысты болып
отыр, ол толық құнды және баланстанған тамақтану жөніндегі Дүниежүзілік денсаулы қты ұйымдастыру ұйымыны ң
ұсыныстарын ескере отырып кеңейтілуде. Ең алдымен азық-түліктік себеттің ассортименттік жиынты ғымен, ол 20
атаудың орнына предметтердің 43 атауын кіріктіреді. Бұл тамақтанудың сөткелік тағам мөлшерін (рационды) алуан етіп
түрлендіруге, айқын пайдалы қасиеттері бар жұғымды заттарды ң түсуін айтарлы қтай көбейтуге м үмкіндік береді. Оны ң
үстіне бұл үшін отбасылық бюджетті айтарлықтай көбейтудің қажеті жоқ мамандар ж ұғымды микроэлементтер
бойынша теңгерімділікке қол жетеді деп санайды.
Ең төменгі күнкөріс деңгейі әлеуметтік индикатор ретінде есептеудің
өзгеше нүктесі болып табылады, оны халықтың тұрмыс деңгейін бағалау мен
кедейліктің өлшемі және жалақының, зейнетақының және өзге базалық әлеуметтік
төлемақылардың ең төменгі мөлшерін негіздеу үшін пайдаланады.
Сондықтан мемлекеттік әлеуметтік стандарттар 2006 жылдан бастап ең
төменгі күнкөріс деңгейін есепке ала отырып белгіленеді, ал негізгі әлеуметтік
төлемақылардың мөлшерлемелері бұл деңгейден төмен емес деңгейде белгіленеді.
Ең төменгі күнкөріс деңгейін анықтауға жаңа тәсілдемелерді қабылдаумен
байланысты кедейлік шегі өзгереді. Бұл жерде екі факторды бөліп көрсету қажет.
Оның бірі - халықтың тұрмыс деңгейін бағалау, яғни тұрмыс деңгейі ең төменгі
күнкөріс деңгейінен төмен азаматтардың үлес салмағын анықтау. Екінші фактор -
бұл әлеуметтік көмек көрсету. Барлық елдер өзінің мүмкіндіктеріне қарай азаматқа,
отбасына әлеуметтік көмек көрсетілетін шекті анықтайды. 2008 жылы әлеуметтік
көмекті әр түрлі нысандарда 2506 мың адам алды.
Қазақстанда атаулы әлеуметтік көмек халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің
маңызды элементі болып табылады, ол ең төменгі күнкөрістің 40%-ы мөлшерінде
белгіленген кедейлік шегінің жан басына шаққандағы табыстан төмен отбасыларына
беріледі.
Балалары бар отбасыларына Мемлекеттік жәрдемақы туралы заңға сәйкес 18
жасқа дейінгі (бала туғанда берілетін бір жолғы жәрдемақылардан басқа) балаларға
жәрдемақы ең төменгі күнкөріс деңгейінің 60 %-ы болатын отбасыларына беріледі.
КЕДЕЙЛІК КӨРСЕТКІШТЕРІ
Бүгінгі күні кедейшілік қандай мемлекеттік болмасын өзекті м әселесіне айналып отыр ғаны
баршамызға айдай анық. Кедейшілік ол басқару органдарыны ң назарын аударуды қажет ететін е ң ма ңызды
мәселелердің бірі. Қазақстандағы кедейшілік әлеуметтік-экономикалы қ, саяси, м әдени-психологиялы қ ж әне
табиғи себептерге негізделген. Кедейлік – адам мен отбасыны ң өмір с үруіні ң барлы қ қырларын қамтитын
әлеуметтік құбылыс. Бұл күрделі мәселе бүгінде тек адамны ң өмір с үру де ңгейіні ң к өрсеткіші ретінде ғана
емес, жалпы қоғамның тіршілік тұрмысын анықтайды, я ғни халы қты ң әлеуметтік жа ғдайы, т ұрмысы,
экономикалық жағдайы қаншалықты қанағаттанарлық екенін көрсетеді. Кедей адамдар мемлекет алдында
экономикалық тәуелді. Ол мемлекеттің көмегінсіз өзіні ң отбасыны ң материалды қ жа ғдайын қамтамасыз
етуге қабілетсіз әлеуметтік топ. Әлемнің көптеген елдерінде мемлекеттік к үш экономикалы қ өсуге ғана
емес, сонымен қатар тұрмысы нашар халықты әлеуметтік қор ғау ж үйесіне де ба ғытталып отыр. Кедейлік
қоғам өмірінің барлық қырларына әсерін тигізеді; оны болдырмау үшін кедейлікті ң е ң негізгі шы ғу
себептеріне көңіл аудары керек. Әлеуметтік теңсіздік, ж ұмыссызды қ, әлеуметтік жанжал, қылмыс,
дискриминация, шынайылықтан бас тарту сияқты қо ғамда ғы болып отыр ған к өптеген м әселелер осы
кедейшіліктің әсерінен туындап отыр. Кедейшілік салыстырмалы т үрде белгілі бір қо ғамда ғы т ұрмысты ң
деңгейіне, қоғамдық байлықтың бөлінуіне байланысты болатын үдеріс ретінде қарастырылады. Оны ң пайда
болуының негізгі себептері – саяси, экономикалы қ ж әне демографиялы қ жа ғдайлар, саяси-экономикалы қ
дағдарыс, жұмыссыздық, жалақы мен зейнетақының күнкөріс минимумынан т өмендігі, халы қты ң
әлеуметтік тұрғыдан нашар қорғалуы және т.б. Кедейшілік бір-бірімен өзара байланыс қан ж әне бір қатар
ерекшеліктерге ие құбылыс болғандықтан, оларды келесідей топтар ға біріктіруге болады:-
Экономикалық(жұмыссыздық, төменгі еңбекақы, төменгі еңбек өнімділігі, саланы ң б әсекеге
қабілетсіздігі;)- Әлеуметтік-медициналық(мүгедектік, к әрілік, ауруды ң жо ғары де ңгейі;)-
Демографиялық(толық емес жанұя,жанұядағы басқа адамдарды ң көмегіне м ұқтаж адамдарды ң саны;)-
Әлеуметтік-экономикалық (әлеуметтік кепілдіктің төменгі деңгейі); - Білімдік-біліктілік (білімні ң т өменгі
деңгейі, кәсіби дайындықтың жеткіліксіздігі); - Саяси ( әскери қа қты ғыстар, еріксіз к өшіп- қону); -
Аймақтық-географиялық (аймақтардың біркелкі дамымауы).
КҮНКӨРІС МИНИМУМЫ КӨЛЕМІН ЕСЕПТЕУ
ӘДІСТЕМЕСІ
Күнкөріс минимумы – бұл мемлекеттік әлеуметтік саясаттың маңызды құралы. Әлемдік тәжірибеде
ол абсолютті кедейшілік ретінде қолданылады және «кедейшілік шегі» деп аталады. Кдейшілік шегі – бұл
адамның негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажетті табыстың минималды деңгейі. Қазақстанда да
кедейшілік деңгейін өлшеу үшін күнкөріс минимумы қолданылады. Бірақ экономикалық теңсіздікпен тығыз
байланысты болатын кедейшілік қоғамның барлық таптарының әл-ауқат деңгейімен қоса қарастырылуы керек.
Есепке сәйкес, Қазақстанда кедейшілік деңгейін төмендетуге бағытталған мемлекеттік саяст тек абсолютті
кедейшілік жағдайындағы адамдарға ғана емс, кедейшілікке душар болу тәуекелін болдырмауға да
бағытталуы керек. Абсолютті кедей болу тәуекел қапі төнген адамдарды анықтау үшін күнкөріс минимумының
екі мөлшеріне тең табыс деңгейінің шекті мөлшерін пайдалану ұсынылады. Табыстардың мұндай дңгейі
минималды деңгеден жоғары болса да, қалыпты өмір сүру деңгейін қолдауға қажетті адамның физикалық
және ойлау қабілеттерін қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді. «Жан басына шаққанда еліміздегі өмір сүру
минимумы 2013 жылдың қарашасында 17 029 теңгені құрады. Бұл өткен аймен салыстырғанда 8,6%-ға аз
болса, өткен жылдың осы уақытымен салыстырғанда 2,9%-ға артық», - делінген хабарламада. Кедейшілік
мәселесі экономикалық және әлеуметтік аспектілерді және бақылау аспектісін қамтиды. Табыстар юойынша
негізгі критерийлер – бұ лкүнкөріс минимумы және кедейшілік шегі. Күнкөріс минимумы кедейшілік деңгейін
анықтаудың негізі болып саналады жәнеминималды тұтынушылық қоржыны негізінде есептелінеді, ол 701
пайызға азық-түліктік және 30 пайызға азық-түліктік емес тауарлар мен қызметтерден тұрады. Кедейшілік
шегі күнкөріс минимумының бір бөлігін құрайды. Бұл көрсеткіш, ең алдымен, адрестік әлеуметтік көмекті
көрсетуде мемлекеттің мүмкіндіктерін сипаттайды. Табыстар бойынша кедейшілік индикаторлары – бұл
табыстары күнкөріс минимумнан төмен болатын халықтың үлесі, кедейшілік алшақтығы мен өткірлігі.
Табыстық емес кедейшілікті бағалаудың негізгі критерийлері – бұл негізгі әлеуметтік игіліктер мен
қызметтердің қол жетерлік минималды деңгейі. Денсаулық сақтау сферасында – бұл жан басына шаққандағы
медициналық ұйымдары жоқ қоныстардың саны; білім беруде – бұл балаларды оқумен қамту, мектептері жоқ
қоныстардың осаны, білім беру мекемелерінде материалдық көмек көрсетілгендер; әлеуметтік көмек
жүйесінде – халықтың осал топтарына көрсетілген көмекпен қамту және оның мөлшері. Кедейлер үшін
әлеуметтік инфрақұрылымның қол жетерлігінің жанама индикаторлары болып денсаулық, білім, өмірдің
орташа ұзақтығы, әлеуметтік деградация (алкоголизм, нашақорлық, жезөкшелік, қылмыстық) көрсеткіштері,
сондай-ақ халықтың көші-қонысының көрсеткіштері табылады. Бірақ бар индикаторлар кедейшіліктің барлық
аспектілерін толық көрсетпейді. Физикалық инфрақұрылымның қол жетерлігінің индикаторлары кедейшіліктің
коммуникациялардан алшақтық, табиғи немесе энергетикалық ресурстардың шектеулігі сияқты факторларын
ашып көрсетеді, бірақ олар қажетті шараларды жасауда жеткіліксіз көлемде қолданылады.
КҮНКӨРІС МИНИМУМЫ КӨРСЕТКІШТЕРІНІҢ
ЖҮЙЕСІ
Әрбір жұмыс істейтін жанды үнемі мазалайтын жайт – ол е ңбегіні ң лайы қты ба ғаланып, тиесілі
ақысының төленуі. Ел азаматтарының еңбегінің құны мен табысы да осы орташа жала қыны ң де ңгейімен
анықталады. Қазақстандағы жалақының өсімі дағдарыс жылдарына тап келгендіктен ресми деректерде жіпке
тізгендей көрсетілетін әдемі цифрларды инфляция ж ұтып жат қаны аны қ. Жалпы, со ңғы үш жыл ішінде
орташа айлық номиналды жалақының өсімі жылына 7 пайыздан арты қ к өрсеткішті құрап отыр. Ресми
мәліметтерде осы мөлшердегі қарқынмен халықтың ақшалай табысы да өскені айтылады. Бізде кедейшілік
шегін есептеу 2000 жылы шыққан үкіметті ң қаулысына сәйкес ж үзеге асады. Қаулыда «кедейшілік шегі
экономикалық мүмкіндіктерге байланысты Еңбек және халықты әлеуметтік қор ғау министрлігімен
анықталады» деп анық көрсетілген. Нақты критерийлер мен сандар жоқ. Ал, дамы ған елдердегі есеп м үлдем
өзгеше. Біздің Кедендік одақ бойынша серіктесімізде де күнк өріс минимумынан т өмен табысы барлар кедей
саналады. Сондықтан, көптеген мемлекетте күнкөріс минимумы мен кедейшілік шегі дегеніміз – бір
көрсеткіш. Ал бізде ол әртүрлі. Алайда, халықтың әл-ауқатыны ң де ңгейі тек жала қы, айлы қ табыс,
зейнетақы және басқа да төлемдерден ғана өлшенбейді, өзге де факторлар бар. Егер кейбір т ұтыну
тауарларының бағасы жайында есептейтін болсақ, жағдай басқаша беле ң алары с өзсіз. М әселен, негізгі азы қ
түрлері ет, сүт, жұмыртқа құны әлдеқашан дамыған елдердегі бағамен те ңесіп кетті. Іс ж үзінде біздегі
тұтыну себетінің деңгейі қазіргіден 2-2,5 есе көп болуы тиіс. Ол үшін еліміздегі на қты жа ғдайды есепке ала
отырып, күнкөріс минимумын қайта қарастырып шығаруға тура келеді. К үнк өріс минимумы керек екен. Ол: -
халықтың тіршілік деңгейін бағалауға және кедейшілік шегін аны қтауға; - әлеуметтік саясатты ң ба ғытын
анықтауға және халыққа әлеуметтік қолдау көрсету шарасын жүзеге асыруға; - айлы қ е ңбекақы м өлшеріні ң
төменгі мөлшерін, зейнетақының төменгі мөлшерін және негізгі әлеуметтік т өлемді аны қтауға негіз болады.
Кедейшілік шегі күнкөріс минимумының бір бөлігін құрайды. Б ұл көрсеткіш, е ң алдымен, адрестік
әлеуметтік көмекті көрсетуде мемлекеттің м үмкіндіктерін сипаттайды. Табыстар бойынша кедейшілік
индикаторлары – бұл табыстары күнкөріс минимумнан төмен болатын халы қты ң үлесі, кедейшілік
алшақтығы мен өткірлігі.
ҚОРЫТЫНДЫ
Күнкөріс минимумы - адамның тіршілік харекетін қолдау және
оның жұмыс күшін қалпына келтіру үшін қажет ақшалай қаражаттың е ң
төмен деңгейі (минимумы); оны анықтау әдістемесі бүкіл отбасының
немесе бір қызметкердің шығыны мен табысыны ң теңгерімі болып
табылатын тұтыну бюджетін (күнкөріс минимумының бюджетін) құрауға
негізделеді. Статистикада, ғылыми зерттеулерде, болжауларда Күнкөріс
минимумының көрсеткіші кедейлік шегі ретінде қаралады
Күнкөріс минимумы – бұл мемлекеттік әлеуметтік саясаттың
маңызды құралы. Әлемдік тәжірибеде ол абсолютті кедейшілік ретінде
қолданылады және «кедейшілік шегі» деп аталады. Кдейшілік шегі – б ұл
адамның негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажетті табысты ң
минималды деңгейі. Қазақстанда да кедейшілік де ңгейін өлшеу үшін
күнкөріс минимумы қолданылады. Бірақ экономикалық теңсіздікпен
тығыз байланысты болатын кедейшілік қоғамны ң барлы қ таптарыны ң
әл-ауқат деңгейімен қоса қарастырылуы керек.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қаржы-экономика сөздігі. — Алматы: ҚР Білім және ғылым
министрлігінің Экономика институты, «Зияткер» ЖШС,
2007. ISBN 978-601-215-003-2
2. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
ISBN 9965-32-491-3
3. Ақша, несие, банктер теориясы: Оқулық. —
Алматы: Жеті жарғы, 2011.
ISBN 978-601-288-026-7
Назарларыңызға рахмет

Орындаған: Газизова Г.Н.
Тексерген: Нуралина К.Т.

Ұқсас жұмыстар

Қазақстандағы және дамыған мемлекеттердегі тұтыну себетін, күнкөріс минимумын,төменгі еңбекақыны талдау

Қазақстандағы және дамыған мемлекеттердегі тұтыну себебін, күнкөріс минимумын, ең төменгі еңбекақыны талдау

Қазақстандағы және дамыған мемлекеттердегі тұтыну себетін, күнкөріс минимумын, ең төменгі еңбекақыны талдау

Қазақстандағы және дамыған мемлекеттердегі тұтыну себетін, күн көріс минимумын, ең төменгі еңбекақыны талдау

Халықтың өмір сүру сапасы жөнінде мемлекеттік саясат

Кәсіпорында еңбекақыны төлеуді ұйымдастыру

Түркістан облысы

МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘРДЕМАҚЫЛАР. ҚР ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАСЫМДЫҚТАРЫН ТАЛДАУ

Өндіріс факторларының табыстары

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЕСЕПТЕРДІ СИМПЛЕКС ӘДІСПЕН ШЕШУ

Пәндер