Терінің құрылысы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым
министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік
университеті

Тақырыбы: Тері және оның
құрылысы

Орындаған: Серікбаева Балғын
Топ: ТК-421
Тексерген: Бауыржанова А. З.

Семей 2015
Жоспар:

1.Кіріспе
2.Терінің құрылысы
3.Терінің қызметі
4. Теріні өңдеу және ұқсату
5. Пайдаланған әдебиеттер
Тері – дененің сыртқы жабыны.Тері денедегі
барлық мүшелер қызметімен тығыз
байланысты.Теріде көптеген жүйке
талшықтары,сезгіш жасушалар шоғырланған.Тері
мықты,серпімді болады.Бұл адамның жеңіл және
еркін қозғалуына мүмкіндік береді.Теріде аздаған
мөлшерде газ алмасу үдерісі жүреді,яғни оттекті
сіңіріп,көмірқышқыл газын бөледі.
Терінің

құрылысы
Терінің құрылысы:
1 — жанасқы денешік,
2 — жүйкенің бос ұшы,
3 — тақташалы денешік,
4 — тepi түгі,
5 — терінің үстінгі қабаты, эпидермис,
6 — нағыз тepi қабаты,
7 — май безі,
8 — түк ұясы,

9 — терідегі тамырлар,
10 — дәнекер ұлпасы,
11 — тер безі,
12 — шелдегі май ұлпасы
Терінің қабаттары

Сыртқы қабаты

• Эпидермис

Ортаңғы қабаты

• Дерма

Ішкі қабаты

• Шел
• Дәнекер ұлпадан тұрады,онда майлы
қосылыстар көп болады.Терінің бұл қабаты
Шел
ағзаны суықтан және сыртқы ортанының
әсерінен қорғайды.
• Дәнекер ұлпасынан тұрады.Оның қалыңдығы
1-2,5 мм.Ол емізікшелі және торлы қабаттан
Дерма
тұрады.
• Көп қабатты жалпақ эпителий ұлпасынан
тұрады.Көкірек,білек,мойында 0,02-0,05 мм-
с
ден аспайды.Ол өзі 2 қабаттан,мүйізді және
өсуші қабаттан тұрады.
Эпидерми
Терінің қызметі:
Тері ағзада әртүрлі қызмет атқарады.Ішкі
мүшелерді сыртқы ортаның механикалық
әсерінен
қорғайды(соғылудан,жарақаттанудан).Микробта
рды,еріген улы және зиянды заттарды өткізбей
қорғап,қанайналым үдерісінде қан сақталу
қоймасының да қызметін атқарады.Тері сонымен
қатар сезім мүшесінің қызметін де қоса
атқарып,витаминдер алмасуына қатысады.
Теріні өңдеу, пайданалну
Халық тұрмысында мал терілерін қарапаиым жолмен ұқсату көптен
бері келе жатқан тәсілдердің бірі. Сондықтан бұған байланысты
турлі-түрлі ұғымдар туды. Мысалы, ірі қара малдың иленбеген
терісін шылғи тері немесе шылғи қайыс, ал тері иленіп
ұқсатылғаннан кейін оны қайыс деп атайды. Шылғи қайысты
ұқсатудың екі түрлі жолы бар. Бірі — оның жүнін сылып тастап
пайдалану, екіншісі — теріні жүнін сылымай-ақ пайдалану. Жүнді
терілерден тулақ, тайтері, бөстек, тұлып, қауға, шанаш, мес, дорба,
шарқай, т. б. жасалады. Жүнін алып тастаған терілерден көк, өкше
сірі, көн, дабыл жасалады. Құрымға салынып, ысқа ұсталып, құмға
қатырылған теріден саба, торсық, көнек, шанақ істеледі. Иленген
теріден көксауыр, таспа, қайыс, қапшық, құлын, жарғаң, бота ішік,
шідер, жүген, айыл, тартпа, тамақбау, құлақбау сияқты нәрселермен
қатар, былғары, ұлтан, опайке, шегрен, көзел, етік, мәсі, кебіс,
қоржын, тоқым, ертұрман, тон, шалбар, шамадан, тақия, көпшік,
белдік, кісе, кейде тұс киіз сияқты келемді заттар да жасалады.
Теріні өңдеу түрлері

1. Теріні құрымға салу
2. Теріні илеу
3. Теріні бояу
4. Тарамыс жасау
Теріні құрымға салу
Теріні ысқа әзірлегенде сиыр, жылқы, серке терілеріні ң
пышақ кескен жері жоқ бүтінін таңдап алады да, ж үнін
ұстарамен сыпырып тастайды. Содан кейін 2—3 к үн
шошаланың төбесіне жайып не киіз қайнатқан құрым ға
салып қояды. Тері ашты құрымның к үшімен иленген
сияқтанып ширығып, шымырлана түседі және қара
қошқыл өңге енеді. Содан кейін оны сорғытып, аз
құрғатып үлгіге салып отырып сабаға, көнекке, иы қты,
емізікті торсықтарға, кеукеріндерге, қау ғаға арнап пішеді
де терінің қыртысын сыртына қаратып шуда жіппен жиі
жөрмеп тігеді. Ертерек кезде жақсы торсы қтарды
тарамыспен тіккен.
Теріні илеу
Мал терілерін илеу үшін үлкен күбіге немесе шелекке ашыт қы ашытып, теріні
соған салып илеу. Мұны малма дейді. Ал иді қатықтан, айраннан, не езген
құрттан, не құрттың сары суынан, кейде ашыт қан к өжеден, немесе ұн ға т ұз
қосып та жасайды.
Теріні бір рет суық суға жуып тазартады. Одан кейін к үбідегі иге салып, к үн сайын

бірнеше рет сапсиды (шайқайды). Иге салын ған тері иге т үгел батырылады. Олай
болмаса терінің иге батпаған жері қара қайыстанып, бырысады да, кейін пішіп
тігуге жарамайды. Қой, ешкі терілері иде 6—9 к үн, ірі қара терілері 15—20 к үн
жатады. Терінің иі қанғанын білу үшін оны қолмен тырнап қара ғанда тері
қыртысы қалыңдап, ет қыртысы кәшіп тұрады. Иден шы ққан теріні к өле ңкеге бір
рет кептіріп, соңынан сақармен жуып тазартады. Малма ға сал ған теріні ң ж үні
үйысып, білтеленіп қалады. Оны ажырату үшін кепкен со ң ж ұмса қ шыбы қпен
сабап сілкеді. Кейде сирек тісті тара қпен тарайды. Теріні аз тобарсы ған со ң у қалай
отырып, қолдың жылуымен кептірген жақсы.
Иленіп, кептірілген теріні қырады.Теріні қыру үшін ж ұмыр а ғашты ң бір басын

қабырғаға, не діңгекке сүйеп, бір басын көлбете жерге тіреп қояды да, оны ң
үстінен биязы шекпен, не брезент жабады. Оны ң үстіне ет жа ғын сыртына қаратып
теріні салып қырады. Терінің еті тез к өшіп т үсуі үшін, о ған не ұн, не ұнта қтал ған
бор сеуіп қырады. Қырғы шалғы орақтан немесе ж үзді темірден жасалады.
Теріні бояу
Тері ұқсатушылардың арасында ең көп тарағаны ж әне теріні ұқсатуды ң тиімді т әсілі
— қабыққа салып бояу. Теріні қабы ққа салып бояу үшін талды ң, еменні ң, қара
мойылдың, кейде май қарағайдың қабықтары да жа қсы. Оларды жасамалы
ағаштардан күздігүні әзірлейді. Тік тұр ған ағашты ң қабы ғын сыдыру а ғаш қа үлкен
зиян келтіреді. Сондықтан бояуға алынатын қабы қты кесілген а ғаштардан жинайды.
Жиналған қабықты жылы сумен жуып, кепкен со ң темір келіге салып т үйеді немесе
қол диірменмен тартады. 11-12 қойдың терісінен тігетін үлкен тонды бояу үшін
осындай ұнтаталған 4—4,5 кг қабықты бір жарым-екі шелек суга салып, т ұзын
татытып қайнатады. Қайнау мен суалдырудың мезгілін қайнап шы ққан қабы қ
бояуының түсуіне және қоюлығына қарай белгілейді. Су аз құйыл ғанды қтан бояуы
шықпай, қабықтар құрғап бара жатса, үстеп су құяды. М ұны ң керісінше, кейде оны ң
суы көбейіп, бояуы өте сұйылса, қосымша қабық ұнта ғын салып қайнатады. Ал
қайнауы қанып, қажетті түсі мен қоюлығы жеткен со ң от жа ғуды то қтатып,
қабықтың ұнтағын сүзіп алып тастайды. Қайнатыл ған бояу тері к үйместей қанжылым
болған соң теріні бояй беруге болады. Бояуды ң қою-с үйы қты ғын бір қалыпты етіп,
қыл сыпыртқымен немесе кірі жоқ киіз қырдасынмен теріге жа ғады. Боял ған теріні
бояуын бойына сіңіру үшін бір-екі сағат өңін ішіне келтіріп б үктеп қояды. Б үктеулі
жатып дегдіген теріні желге, к өлеңкеге, ысты қ үйге жайып кептіреді. Кептіргенде ол
шыңылтырланып құрғап қалмас үшін теріні тобарси баста ған со ң-а қ қолмен у қалап
созғылайды.
Тарамыс жасау
Етікшілер етікті, кебісті, мәсіні сондай-ақ был ғарыдан
жасалатын басқа да заттарды тарамыспен тігеді. Тарамыс
дегеніміз — ірі қараның жіліншік сіңірінен ширатылып
алынған жіп. Тарамыс былай жасалады. Сойылып жатқан ірі
қараның сирағындағы көк етпен аралас тұрған сіңірлерді алып
кептіреді. Әбден кепкен сіңірді ағаш тоқпақпен ұрып
жаныштайды. Сіңір тарамданып, шашақталады, оны тарамыс
есуші тарамдап, талшықтарын бір-бірімен жалғастыра екі тін
етіп ширатады. Тарамыстың жуан-жіңішкелігіне қарай қаю
тарамыс, бүрме тарамыс, тігіс тарамыс деген үш т үрі бар.
Тарамыс біздің ізімен өткермелеп немесе жұлдызға сабақтап
тігуге ыңғайлы. Тарамыс жіп өзге жіптерден берік, ол шірімейді
де, езілмейді де.
Қорытынды:
Қазақ халқы ежелден ат үстінде өскен халық
болғандықтан жан-жануарларға ерекше ықыласпен
қарады десекте болады. Өйткені ертеден-ақ кез-
келген малдың терісін пайдасына жаратып, киім-
кешек, ыдыс-аяқ, тұрмысқа қажетті бұйымдарды
жасауды білген. Терінің қандай төзімді шикізат
екенін бүгінгі күнге дейін қалыптастырған.
Сондықтан әр жануардың терісін пайдаға
жаратпас бұрын оның құрылысын білу аса қажетті
құндылық болып саналады.
Пайданылған әдебиттер:

1. Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына
арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2008.
2. Былғары және үлбір бұйымдарының технологиясы
.С.Е.Мунасипов. Тараз 2006.
3. “Қазақ Энциклопедиясы”, II-том
Назарларыңызға
көп рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

ТЕРІ ТОПОГРАФИЯСЫ

Тері

Тері және оның құрылысы

Нағыз тері қабаты

Терінің сыртқы қабаты

Былғары және тері өндірісінің шикізаты

Жануардағы тері және олардың туындылары

Терінің қызметі

Адам басының құрылысы

Терінің құрылысы туралы

Пәндер