ХХХ ғасыр әдебиетінің зерттелуі

Презентация қосу

Семей қаласы
Шәкәрім атындағы мемлекеттік
университет
Қазақ тілі мен әдебиет кафедрасы
Ежелгі дәуір әдебиеті.
Тақырыбы:. Х-ХХ ғасыр
әдебиетінің зерттелуі
Жоспар:
1. Ислам дәуірі әдебиеті өкілдерін зерттеген
ғалымдар.
2. Алтын Орда әдебиеті өкілдерін зерттеген
ағартушылар.
3. Тарихи шежіре және көркемдік дәстүр жайлы
жазған ойшылдарды зерттеген ғалымдар.
1. Қазақстанда әл-Фараби мұраларын зерттеп, саралау ХХ ғасырды ң
ІІ жартысынан бері қарай жолға қойылды деп шамалау ға болады.
Фараби мұрасын зерттеуші А.Машани сол кездегі Алматыда имам
қазы болып жұмыс істейтін, араб тілін жетік білетін, білгір, әрі а қын
Садуақас Ғылманұлын кездестіріп әл-Фараби м ұраларын аудару
жайын келіседі. Мешіт жағалап, молдалар ға барып ж үр, ескішіл деп
айыптаған қаншама“домалақ арыздарға” мойыма ған ғалым, ізденуін
тоқтатпайды. Сондай-ақ, әл-Фараби кім ж әне кімдікі деген даулы
мәселе туындаған кезде де табандылы қ танытып, ұлы ұстазды
қазақтікі қылып шағарады. Зерттеу барысында әл-Фарабиге
байланысты көптеген ғылыми еңбектері жары қ к өреді, әсіресе, оны
Абаймен сабақтастықта қарастырған “ Әл-Фараби ж әне Абай” атты
кітабының маңызы зор деп білеміз. Т үрік ғалымы Ахмад Аташты ң
“Әл-Фараби еңбектерінің тізімі” (Стамбул, 1950 ж.) атты
библиографиясында әл-Фарабидің 160 кітабы атап к өрсетілген.
С.Н.Григорян мен А.В.Сағадеев әл-Фараби философиясыны ң тарихи
қайнарын, оның философиясының ма ңызы мен м әнін,
трактаттарының эстетикалық қырларын саралап, ғұламаны ң кейбір
еңбектерін аударып, ғылыми жұртшылыққа таныстырады
М.Хайруллаевтің “Мировоззрение Фараби” атты
монографиясы әл-Фараби философиясы турасында жазыл ған
алғашқы ауқымды зерттеу еңбек деп атап көрсетіледі.
Ә.Марғұлан, әл-Фарабидің математикалық, астрономиялы қ,
педогогикалық мұраларын зерттеп. “Әл-Фараби эстетикасы”
және “Қазақ даласының жұлдыздары” (І тарау) атты Әбу
Насырға байланысты көлемді еңбек жазған белгілі
арабтанушы-ғалым Ә.Дербісалі. Сондай-а қ. Ә. Әлімжанов,
М.С.Бурабаев, А.Х.Қасымжанов, Н.Келімбетов,
М.Мырзахметов және басқа дағалымдар әл-Фараби
мұраларын зерттеуді өз ғылыми жұмыстарына арқау етсе,
Қ.Жарықбаев Әл-Фараби еңбектерінің библиографиясын
жасады. Қазіргі таңда Фараби мұраларын араб тілінен орыс-
қазақ тілдеріне аударуда арабтанушы ғалым К.Х.Тәжікова
үлкен жұмыс атқаруда. Ғалым С.Төлеубаева әл-Фараби
мұраларын әдеби, лингвистикалық қырынан зерделеп,
бірнеше ғылыми мақалаларын жариялады.
М.Қашқаридің "Диуан луғат әт-турк" еңбегі аз зерттелген
жоқ. Түрік ғалымы К.Рифат 1915-1917 жылдары Диуанды ал ғаш
рет баспаға әзірлеп, жариялағаннан бастап, қазіргі к үнге дейін
әлемде Махмуд Қашқари мен оның Диуаны туралы мыңнан
астам еңбектер мен мақалалар жарияланған екен.
М.Қашқариді зерттеген атақты ғалымдар қатарында
К.Брокельманн, Г.Бергштрессер, В.В.Бартольд, С.Е.Малов,
А.Н.Кононов, С.Мутталибов, А.Алиев, Е.Фозилов, Имин Турсун,
Қурбан Вали, Осман Мирсултан, Қ.А.Байрамов,
Ж.И.Жафаровтарды атауға болады. Сондай-а қ бас қа да к өптеген
зерттеушілер мен ізденушілер бар. Махмуд Қаш қариді ж әне
"Диуан луғат әт-турк" сөздігін зерттеумен айналысып ж үрген
әзербайжан жас ғалымы Ж.Казимов Махмуд Қашқариді ң с өздігі
туралы әлемнің көптеген тілдерінде жары қ к өрген мы ңнан астам
еңбектерді атайды. М.Қашқариді ең алғаш зерттеген қаза қ
ғалымы Халел Досмұхамедұлы (1883-1939) еді.
Ол 1923 жылы «Шолпан» журналының 7-санында «Диуан
лұғат ит-түрік» атты мақала жариялады. Х.Досм ұхамед ұлыны ң
бұл мақаласы кейіннен оның еңбектерімен қайта жарияланды.
М.Қашқариді зерттеген қазақстандық бүгінгі ғалымдарды
атасақ. Олар: Ә.Құрышжанов, Ә.Дербісалиев, В.У.Махпиров,
Х.Сүйіншіәлиев, А.Егеубай, Қ.Бекетаев, Ә.Ибатов, Б.Атабай
және т.б. С.Е. Малов үзіділерін тұңғыш рет орыс тіліне аударса,
Н. Гребнев 1971 жылы еркін аудармасын жасап, ол «Ба қытты
болу ғылымы» деген атпен жеке кітап болып жаияланды. Үш
қолжазбаның мәтіндерін сын елегінен өткізіп, елеулі е ңбек
еткен ғалым — В.В. Арат. Дастанның толық м әтінін 1983 жылы
С.Н. Иванов аударып «Благодатное знание» деген атпен шы ғады
Бұл дастанды қазақ тіліне аударған және зерттеу ж үргізген
ғалымдар А.Егеубаев, Б.Сағындықов, Ә.Құрышжановтар
болды. 1986 жылы А.Егеубаев аударып, жеке кітап етіп
шығарды. Бұл еңбек 2007 жылы қайта басылып шықты.
Ғаымдар А.Егеубаевтың бұл аудармасын түпнұсқаға
мейлінше жақын деп есептеп жүр. Ә.Құрышжановтың
аударуымен қазақ тілінде 2005 жылы да жарық көрді.
Әдеби тұрғыдан зерттеуге қазақ ғалымдарынан А.Егеубаев
«Кісілік кітабы», «Құлабыз», М.Мырзахметов «Абай және
Шығыс», атты еңбектерінде жазып, өз үлестерін қосты.
Зерттеу еңбектерде С. Бақырғанидың 1186 жылы 82
жасында қайтыс болғандығы жазылған. Бұл дерекке
сүйенсек, С. Бақырғани 1104 жылы дүниеге келген болып
шығады. Ғалым Ш.Қ. Сәтбаева «Шоқан Уәлиханов –
филолог» деген кітабында: «Ш.Ш. Уәлиханов
қыпшақтардан шыққан хорезмдік Хакиматаның 523 (1129)
жылы дүниеден өткендігін күнделіктерінің бірінде жазып
қалдырған»,– деген мағлұматты келтіреді «Хакім Ата
кітабынан» Сүлейменнің Түркістан төңірегінде дүниеге
келгендігіне көз жеткіземіз.
Белгілі ғалым Х. Сүйіншәлиев те Сүлейменнің
қазақтың қалың қоңырат елінен шыққандығын,
Қаратау мен Сыр өлкесінде туып-өскендігін жазады
Түрік зерттеушісі Мехмет Фуат Көпрүлү 1918 жылы
«Түрік әдебиетіндегі алғашқы сопы-ақындар» деген
зерттеуін жариялады Ғалым Х. Сүйіншәлиев «Ғасырлар
поэзиясы» (1987) атты ғылыми жинағына «Хакім Ата
мұралары хақында» деген зерттеуін енгізді. Х.
Сүйіншәлиев Сүлеймен Бақырғанидың «Хакім Ата
кітабы» мен «Бақырғани» жинағының басылуын және
хикметтерінің мазмұнын, көркемдік ерекшеліктерін сөз
етті .
2. Әдебиеттанушы ғалым проф. Б.Кенжебаевтың
жетекшілігімен Алтын Орда дәуірінің мұралары –
«Қисас-и Рабғузи», «Махаббатнама» шығармаларын
зерттеп кандидаттық диссертация, кейінірек осы дәуірде
нәзиралық дәстүрмен жазылған туындылар негізінде
«Қазақ әдебиетіндегі қисса-дастандардың түп-төркіні
мен қалыптасуы» деген тақырыпта 1997 жылы
докторлық диссертациясын қорғаған А.Қыраубаева
Алтын Орда әдебиетін ерекшеліктеріне орай алғаш рет
екіге бөліп қарастырады. Біріншісі – аударма-нәзиралық
шығармалар. Бұған ғалым Құтбтың «Хұсрау уа
Шырынын», Сәйф Сараидың «Гүлстанын», Әлидің
«Қисса Жүсібін», Рабғұзидің «Қиссас-и Рабғузи»
кітабын, Махмұд бин Алидің «Неһедж ул Фарадисін»
(«Жұмаққа апарар жол»), Хұсам Катибтың
«Жұмжұмасын» жатқызады. Екіншісі – тыңтума әдебиет
үлгісі – Хорезмидің «Махаббатнама» дастаны.
“Махаббатнаманың” алғаш нұсқаларын тапқан
академик В.В.Бартольд. Ол 1914 жылы ғылыми
сапармен Англияға барғанында Британия
мұражайында сақталған араб әрпiндегi “Ма-
хаббатнаманы” (шамамен 1508-1509 жылдары
жазылған) кездестiрсе, 1922-1923 жылдары екiншi
сапарында сол музейден ұйғыр әрпiмен жазылған
тағы бiр нұсқаны тапқан. Орта ғасырларда дүниеге
келген өзге әдеби жәдігерлерге қарағанда Харазми
мұрасын зерттеуде айтарлықтай ғылыми жұмыстар
атқарылған. В.В.Бартольд, А.Н.Самойлович, Дж.
Клосон секiлдi ғалымдармен басталған
харазмитанушылар қатары бертiн келе арта түсті.
“Махаббатнаманы” зерттеуде әрi орыс тiлiне
тәржiмалауда А.М.Щерба, Ә.Нәжiп,
А.Старостин сынды ғалымдар көп еңбек сiңiрдi.
Т.Жалолов “Махаббатнаманы” өзбек тiлiне аударды.
Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов, М.Томанов,
I.Кеңесбаев, Ә.Керiмов секiлдi тілші-ғалымдар
Харазми шығармасын тiлдiк тұрғыдан зерттей бiлдi.
Әсіресе, А.Қыраубаева, Ә.Дербiсәлин,
М.Жармұхамедов, Ө.Күмiсбаев сияқты
ғалымдардың осы саладағы ізденістерін ақын
мұрасын ұлттық дүниетаным тұрғысынан
насихаттаудағы ерен еңбек деуге болады.
3. «Жамиғат-ат Тауарих» кітабының жазу мәнерін
зерттеп, көрнекті ғалым Р.Сыздықова арнайы кітап
жазған ("Язык", "Жамиат-тауарих", "Жалаири", Алматы,
1989 жыл). Қадыр Әлі деректеріне Шоқан Уәлихановтан
бермен қарай талай тарихшылар, зерттеушілер сүйеніп
келеді. Байұзақ Албани: "Тарихнамада оның есімі
Әбілғазы, Бабыр, Бенаи сияқты ғүлама тарихшылармен
қатар аталады. Орыс ғалымдары Н.И.Ильминский,
И.Н.Березин, В.В.Вельяминов-Зернов оның еңбегін
жоғары бағалады", — дейді "Тарихи таным" атты
кітабында. Оразмұхаммед пен Қадыр Әлі бастаған
қазақтардың Ресейде болу оқиғасын көрнекті жазушы,
көне тарихымыздың білгірі Мүхтар Мағауин
"Аласапыран" атты романында кең және көркем
баяндаған. Бұл романы үшін оған Мемлекеттік сыйлық
берілгені белгілі.
Мұхаммед Бабырдың аталмыш еңбегі жайлы ғалым
М.Щербак: «Рисала-и аруздың» аса құндылығы
соншалық, ол түркі-парсы поэзиясының өзіне тән
антологиясы іспеттес» десе, әдебиеттанушы
И.В.Стеблева: «Аруз жайлы трактат» түркі тіліндегі
аруз теориясы жайлы өте толыққанды туынды болып
табылады. Ондағы канондық аруз ережелерінің
мазмұндылығымен қатар, жалпы түркі тілді поэзияның
біршама ерекшеліктерінің орнымен жүйеленгенін
көреміз» деп пайымдайды. И.В.Стеблева Стамбұлдағы
құрамы толық қолжазбада Бабыр өмірінің барлық
кезеңінде жазған өлеңдері бар екенін және Рампур
жинағындағы ғазал тарауы Бабырдың осы айтып
отырған ғазалымен аяқталатынын айтады.
Бабыр ғұмырындағы үндістандық кезеңге жататын
ең соңғы ғазал Солтүстік Үндістанды жаулап алған 1526
жылдар мен Бабырдың өз қолы бар Рампур жинағында
құрастырылған 1528 жылдар аралығына жатқызылады.
Әдебиет зерттеушісі А.Қыраубаеваның: «...Шығыс
алыптары Фирдоуси, Низами, Сағди қалдырған поэзия
түркі тілдес халықтар әдебиетіне етене жақын еді.
Олардан қалған үлгі араб, парсы, түркі тілдерін бірдей
білетін түркі ақындарына шеберлік мектебіндей болған»
деп атап айтқанындай, сөз жоқ, Бабырдың поэзиялық
мұрасы осы шығыс алыптарының шығармашылығын
түркілік таныммен байытқан дәстүрлі жалғасы болып
табылады. ХХ ғасыр басындағы көптеген ақын
жазушыларына ... да тән дәстүр.
Осылардың бәрінің де ақындық арналарының
негізгі бұлағы бір» деген Б.Кенжебаев пікірін негізге
алған С.Сейітжанов та дәстүр жалғастығын осыдан
жүздеген жылдар бұрынғы ғазал жанрына ұқсастырып
аз да болса қалам тербеген Ақан сері, Абайдың, одан
кейінгі буындардан Нұржан, Ақмолда, Мақыш пен
Әріп, Мәделі ақындардың өлеңдерінен де байқауға
болатынына назар аудартады.
Ташкентті 1482—1485 жылдары Жүніс хан басып
алғанымен, соңынан оны (1490) Хайдар мырзаның әкесі
Мұхаммед Хусайын Дулати кайнағасы Махмұт ханның
атынан билеп тұрды. Мұны ағылшын шығыстанушысы
Ч. А. Стори де (1888—1967) «Мұхаммед Хусайынды
Ташкенттің билеушісі етіп қашғарлық Махмұтхан
қойып еді» деп өз еңбегінде растайды
В. В. Вельяминов-Зернов (1830— 1904) Хайдар
мырзанын қазақтар туралы деректеріне қатты мән бере
келе: «Мұхммед Хайдардың жазғандарының барлығы
дерлік — жаңалық және мейлінше қызғылықты.
Әңгімелері қай жағынан қарағанда да үйлесімді және
жауапкершілігімен ерекшеленеді»,—дейді Кеңес
дәуірінде «Тарихи Рашиди» жайлы әр жылдары Ә. X.
Марғұлаң, Н.Н. Мингулов, Т. И. Сұлтанов, Б.Қожабеков,
өзбек оқымыстыларынан Р.Г.Мукминов,С. Ә.
Әзімжанова, X. Хасанова және тағы басқаялардың
үлкенді-кішілі зерттеулері жарияланды. Әлкей Марғұлан
Хайдар мырзаны казақтың тұңғыш тарихшысы деп
атаған. «Тарихи Рашидидің» кейбір үзінділері ағылшын,
орыс қазақ тілдеріне аударылып жарияланғанымең, күні
бүгінге дейін ол толық бас-па бетін көрген жоқ.
Пайдаланған әдебиеттер:
1.Келімбетов Н. «Қазақ әдебиетінің
ежелгі дәуірі» А; – 1996 ж.
2.Қыраубаева А. «Ежелгі дәуір әдебиеті»
Астана; – 2001 ж. «Елорда»
3. Дербісалиев Ә. «Қазақ даласының
жұлдыздары» А; – 1995 ж.
4.Сүйінішәлиев Х. «Қазақ әдебиетінің
қалыптасу кезендері» А –1967 ж.
5.Айдаров Ғ. «Көне түркі жазба
ескерткіштерінің тілі» А; – 1986 ж.
Орындаған:Адамзатова Ш.Қ
Тексерген: филология ғылымдарының докторы,профессор
міндетін атқарушы Жүндибаева А.Қ
Оқу тобы:КЯ-413
Орындаған жылы 2015

Ұқсас жұмыстар

ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің тарихы (1900-1930 ж.ж.)

ХХ ғасырдың басындағы тарихи – әлеуметтік жағдай және оның әдебиеттің дамуына тигізген әсері

Әдеби бағыттар

ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің тарихы

Зар заман ағымы

ХХ ғасырдағы Қазақ әдебиеті, мәдениеті, қоғамдық-әлеуметтік жағдайы туралы ақпарат

ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. Мәдениеті. Қоғамдық-әлеуметтік жағдайы

Әдебиеттанудағы ағымдар - бағыттар, әдебиет теориясының зерттелуі

Қазақ газеті

ХХ ғ. басындағы қазақ әдебиетінің дамуы

Пәндер