Батыс Қазақстан инженерлік-технологиялық колледжі “Экология және биотехнология бөлімі"

Презентация қосу

Батыс Қазақстан инженерлік-технологиялық колледжі

“Экология және биотехнология бөлімі"

Тақырыбы:

Орындаған:
Тексерген:

Орал 2014
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1) Бағалы азықтық өсімдіктер
2.2) Қазақстандағы өсімдіктер
III.Қорытынды
IV.Қолданылған әдебиеттер
I. Кіріспе
Астық т ұқымдасы , қоңырбастылар (Gramіnedаe, Poaceaе) – дара жарнақты бір және көп
жылдық шөптесін өсімдіктер. Жер шарында кең тара ған. 650-дей туысы, 10 мы ңнан аса т үрі
белгілі. Қазақстанның барлық облыстарына тараған 83 туысы, 418 т үрі бар. Асты қ
тұқымдасының тамырлары шашақты келеді, ал саба ғы жұмыр, іші қуыс, буна қтармен б өлінген.
Кейбіреуінің буын аралықтары жұмсақ ұлпалы (мыс., қант қамысы, ж үгері, т.б.). Саба қтарыны ң
ұзындығы 1 – 2 см-ден 30 – 40 м-ге дейін, ал жуанды ғы 0,5 мм-ден 20 – 30 см-ге дейін жетеді.
Сабаққа екі қатар кезектесіп орналасқан жапыра қтары – жі ңішке
таспа, қандауыр, жұмыртқа тәрізді. Астық тұқымдасының гүлі көбінесе қос жынысты,
кейбіреулері ғана дара жынысты болады. Олардың гүл құрылысы бас қа өсімдіктерден өзгеше
келеді. Көбіне гүлінің сыртын гүл қабыршағы қоршап тұрады. Бір немесе бірнеше г үлдерден
топталған масақшадан – шашақбас, айдар, масақ, собық, сыпырт қы бас, я ғни к үрделі г үлшо ғыры
құралады. Астық тұқымдасының көбі жел арқылы тозаңданады. Жемісі – бір т ұқымды д әнек,
кейде жаңғақша. Жеміс қабығы (қауызы) тұқымға жабысып тұтасып біткен. Асты қ т ұқымдасы
түптену түрлеріне байланысты тамыр сабақты, селдір т үпті ж әне ты ғыз т үпті болып үш топ қа
бөлінеді. Тамыр сабақты Астық тұқымдасының түп өскіндері т үптену буынына тік
(перпендикуляр) бағытта шығып, өсімдік саба ғына қатарласа өседі
(мыс., бидайық, айрауық, қамыс, т.б.). Селдір түпті Астық т ұқымдасының т үптену буыны
топырақ бетіне жақын орналасады (мыс., арпабас, сұлыбас). Ты ғыз т үпті Асты қ т ұқымдасыны ң
түптену буыны топырақ бетінде өседі. Астық тұқымдасы шабындық пен жайылымды қтарда
өсімдіктердің 1/3 бөлігін, орманды және далалы айма қтарда мал азы ғыны ң 1/2 б өлігін құрайды.
Астық тұқымдасының дәнді (мыс.: бидай, күріш, сұлы, арпа, тары, т.б.), мал азықтық т үрлері де,
арамшөптері де кездеседі. Астық тұқымдасытары сабандарын қа ғаз, то қыма, химия өндірістері
мен құрылыста қолданады. Сондай-ақ оларды мәдени орындарды к өгалдандыру ж әне құм
тоқтату үшін де өсіреді.
2.1) Бағалы азықтық өсімдіктер
Бүкіл ғаламшарға таралған маңызды дақылдар - даражарна қтылар класына жататын асты қ
тұқымдас өсімдіктер (10-сызбанұсқа). Оларды ң 10 000- ға жуы қ т үрі бар. Қаза қстанда асты қ
тұқымдастардың 418 түрі өседі. Астық тұқымдастарды ң басым б өлігі ш өптекті өсімдіктер.
Сүректі бамбуктар астық т ұқымдастар тобына жатады. Асты қ т ұқымдастарды ң саба ғы
бунақталған цилиндр тәрізді. Буна қтар аралы ғы қуыс (кейбіреуінде қуыс іші өзекке толады). Асты қ
тұқымдас өсімдіктердің сабағын сабансабақ дейді. Жапыра қтары қатар ж үйкелі, саба ққа кезектесіп
орналасады. Жапырақ негізі өсімдік саба ғын қармал, қынап т үзеді. Жапыра қ ала қаны мен қынап
аралығында тілше пайда болады. Асты қ т ұқымдастарды ң г үлдері ұса қ. Олар жина қталып, к үрделі
гүлшоғыр түзеді. Гүлшоғыры - сыпыртқыгұл, күрделі маса қ, собық, шашақ және т. б. Гүлдері көбінесе
қосжынысты. Дара жынысты гүлдер тек ж үгеріде болады. Г үл негізінде 2 (кейде 3) т үссіз ж ұқа
қабыршақ және 2 гүл үлпегі орналасады. Оны г үлсерік нышаны десе де болады. Аталы ғы - 3. Аналы ғы -
1. Жемісжапырақшасы 3-еу болып келеді. Аналы қ аузы қауырсын т әрізді - екі телімді. Жатыны жо ғары
орналасады. Жемісі - д әнек. Тамыр ж үйесі - шаша қ тамырлы. Гж2А3Ж(3) (Гж - г үлжар ға қ). Г үлжар ға қ
гүл құрылысына жатпайды, ол түрі өзгерген жапыра қ. Асты қ т ұқымдастарды ң к өпшілігі азы қты қ
өсімдіктер. Бидай, күріш, жүгері, қант қамысы, өзге де өздері ңе таныс өсімдіктерді адам та ғам ға
пайдаланады. Қарабас, бидайы қ, ат қона қ, бетеге, тарба қ, арпабастарды ң мал- азы қты қ өсімдіктер
екені мәлім. Бамбук, қамыс қағаз өндіруге шикізат ретінде пайдаланылады. С үректі асты қ
тұқымдастар (бамбук, алып сұрекқамыс) құрылыс материалы ретінде ж үмсалады . Қара с ұлы,
жатаған бидайық, арпабас, қонақ, итқонақтың кейбір т үрлері - шектен шы ққан арамш өптер.
Сабансабағы сүректеніп кеткен асты қ т ұқым дастар бар. О ңт үстік Америка да өсетін бамбукты ң
биіктігі 30 м, сабағының жуанды ғы 20 ем болады. О ңт үстік Азияда өсетін алып с үрек қамыс 40 метрге
дейінгі биіктікте есе алады. Бұларды ң сапасы а ғаштан кем т үспейді.
• Екпе күріш - биіктігі 50-150 сантиметрге дейін жететін біржылды қ өсімдік . Саба ғы т үптеніп
өседі. Жасыл, күлгін немесе қызғылтым жапырағының ұзындығы 50 ем, ені 1 ем болады.
Гүлшоғыры - ұзындығы 10-40 ем көп масақты сыпырт қыгүл. Маса қшалары тік өседі, қыс қа
гүлсаеацта бір ғана гүл болады. Гүл қабыршағы қатқыл қабықшалы, ұзын қырлы болып келеді.
Оның төменгі бөлігінде көбінесе қылтанақ байқалады. Күріштің аталығы 6-ау. Дәнегі - ж ұқа
қабықшалы. Гүл формуласы: Гс2А3+3Ж(3) Күріш - жылуды, ылғалды, жары қты ж әне құнарлы
топырақты сүйетін дақыл. Өсімді мерзімі 90-165 күнге созылады. Т ұқымы +10-12оС-де өне
бастайды. Сәл суық түссе, өркендері тіршілігін тоқтатады. К үріш сула өседі. Т ұқымы себіле
салысымен күріш егістігіне су жіберіп, топыра қты су ға қандырады. Өркендер к өктеп
шыққаннан кейін су деңгейі күріш сабағының төрттен үш биіктігіне дейін жеткізіледі. Суды
дәнегі қамырланған кезде ғана ағызып жібереді. Сөйтіп егістік құр ғатылады. К үріш топыра ғы
тыңайтылған ауыспалы егістікте өсіріледі. Оның тамыр жүйесі нашар дамы ған, кенеулі
заттар болмаса, жеткілікті қоректене алмайды. Екпе күріш - азықтық дақыл. Дәнегінде 9-12%
нәруыз, 65-70% көмірсу және 4-6% май болады. Күріш дәні бот қа, палау жасау ға
пайдаланылады. Күріш нәруызы ағзаға өте сі ңімді. Күріш қайнатпасы - ас қазан ауруына
қолданылатын тамаша дәрі. Күріштей алынатын өнімдер де ( ұн, крахмал) мол. К үрішті ң
дәнегінен сабын мен шырақ дайындау үшін май алынады. Ал сабансаба ғы жо ғары іріктемелі
қағаз жасауға жұмсалады. Сабаны, дән жармасы, кебегі - малға азық.
Күрішті Оңтүстік-Батыс Азияның тропиктік елдері алғаш м әдени да қыл ға
айналдырды. Үндістанда, Қытайда, Үндіқытайда 4-5 мы ң жыл б ұрын к үріш егілгендігі туралы
деректер бар. Ғаламшарымызда күріш 140,8 млн гектар аума ққа егіл еді. Д үниеж үзілік
диқаншылықта әр гектар дай 24 ц күріш т үсімі алынатыны м әлім. Қаза қстан б ұл межеден
асып түсті. Қызыл ор да облысы Шиелі ауданының Қызылту колхозының звено жетекшісі Ы.
Жақаев дүниежүзілік рекорд жасады. Екі мәрте Еңбек Ері, Мемлекеттік сыйлы қты ң иегері
Ыбырай Жақаев әр гектардан 174 центнерден к үріш алды. Қазір де елімізде к үріш өсіруге
мемлекетіміз ерекше назар аударуда.
Бидай, тары, сұлы, арпа - біржылдық азықтық өсімдіктер. С ұлы негізінен малазы қты қ өсімдік
ретінде пайдаланылады.
Бидайдың тамыр жүйесі - шашақ тамырлы. Бидайдың сабансаба қтарынан т үптенеді. М ұны ң
шаруашылық үшін маңызы зор. Масақшалардан күрделі масақ т үзіледі. Бидайды ң г үлшо ғыры
- күрделі масақ. Бидай өзін-өзі тозаңдандырады. Жемісі - дәнек.
Сүлының гүлшоғыры - сыпыртқы гүл, ал тарының гүлшоғыры - масақ тәрізді
сыпыртқыгүл. Шығанақ Берсиев әйгілі тары өсіруші болған. Ол тарыны ң әр гектарынан 165-
175 центнерге дейін түсім жинады.
Екпе гүлдің формуласы: Гс2А3+3Ж (3)
Құмай - астық тұқымдас біржылдық өсімдік . Сабағының биіктігі - 100-300 м. Саба ғы өзегі
толық, мықты, қалың өскен. Жапырағы жалпақ, сырты балауызды өңезбен қапталған.
Гүлшоғыры - сыпыртқыгүл. Сыпыртқыгүлінің пішіні әр түрлі: тік өскен, имек басты болады.
Кейбір сыпыртқыгүлдері тармақты, қымқырылған, жинақы болып келеді. Құмай (сорго) -
азықтық, малазықтық және техникалық өсімдік. Оның отаны - Африка. Б ұдан 5 мы ң жылдан
астам бұрын құмайды баптал, өсірген. Құмай - жылу с үйгіш, ысты ққа, құр ға қшылы ққа
төзімді өсімдік.
Астық тұқымдас даражарнақты өсімдіктерге сабағы бунақталған, іші қуыс (кейбіреуіні ң
қуысына өзек толған), шөптекті, сүректі өсімдіктер жатады. Оларды ң саба ғын сабансаба қ
дейді. Жапырақтары қатар жүйкеле сабаққа кезектесіп орналасады.
Жапырақ негізінен қынап түзеді. Жапыра қ ала қаны мен қынап аралы ғында тілше пайда болады.
Гүлдері ұсақ. Гүлшоғыры - сыпыртқыгүл, күрделі масақ, собық, күрделі гүлшо- ғыр.
Астық тұқымдастардың көпшілігі азықтық өсімдіктер (мысалы, бидай, к үріш, ж үгері, тары,
т. б.). Жемісі - дәнек, тамыры - шашақтамырлы.
Атқонақ, бетеге, тарғақ - малазықтық өсімдіктер. Бамбук, қамыс қа ғаз өндіретін шикізат
ретінде (құрылысқа) пайдаланылады. Қара с ұлы, арпабас, қона қ, жата ған, бидайы қ т әрізді
қауіпті арамшөптер де бар. Астық тұқымдастар — біржылдық немесе к өпжылды қ өсімдіктер
2.2)Қазақстандағы өсімдіктер
• Қазақстанда өсімдіктердің 15 мыңдай түрі бар. Оны ң 2 мыңнан астамы балдырлар, 5 мы ңдайы –
саңырауқұлақтар, 600-ге жуығы – қыналар, 500-ге жуығы м үк т әрізділер ж әне 6 мы ңнан астамы – жо ғары
сатыдағы түтікті өсімдіктер. Қазақстан микрофлорасыны ң (саңырауқұла қтар) құрамында ғы т үрлерді ң
4,8%-ы эндемик болып табылады. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің т үр байлығы, интродукциялан ған, м әдени
дақылдар мен кездейсоқ әкелінген 500-ден аса түрлерді қоспағанда, 161 т ұқымдас қа, 1120 туыс қа жататын
6100-ге жуық түрден тұрады. Оның ішіндегі 730 түр тек Қаза қстанда өсетін – эндемиктер. Б ұларды ң
ішіндегі ең ерекше 12 монотипті туыс бар: физандра, рафидофитон, жал ған ш өлмаса қ, жал ған шандра,
боченцевия, канкриниелла, тобылғыгүл, птеригостемон, пастернаковник, то ғайя, недзвецкия, шола қтауия.
Қазақстан флорасындағы түрлердің басым бөлігі 15 тұқымдасқа топтасқан. Ал ғаш қы құрлы қты қ
өсімдіктердің қалдықтары Оңт. Балқаш өңірі мен Бұрынтауда жо ғ. ордовиктік қатпарлардан табыл ған. Олар
плаун тәрізділерге жататын Akdalophyton caradockі пен қырықбуынға жататын – Sarіtuma tatjanae. Бұлар
шамамен 450 млн. жыл бұрын тіршілік еткен.
• Республикамыздың қазіргі флорасы эоцендік субтропиктік (36 – 58 млн. жыл бұрын), олигоцендік орманды-
мезофильдік (26 – 35 млн. жыл), неогендік ежелгі жерортате ңіздік таулы-ксерофиттік, субтропиктік-
ксерофитті бұталық және миоцен-плиоцендік алғашқы далалы қ (13 – 25 млн. жыл), плейстоцендік (2 млн.
жыл) флоралардың негізінде қалыптасқан. Қазақстанның жазық бөлігі орманды далалық, дала,
шөлейт және шөл белдемдеріне (аймақтарға) ажыратылады. Орманды далалы қ айма қ –
республика жер аумағының 2,04%-ын алып жатыр, 54 Әс.е-тен жо ғары К өкшетау мен Петропавл қ-
ларының маңында орналасқан. Орман түзуші түрлер: жылауық қайы ң, талды ң бірнеше т үрлері,
бұталардан: итмұрын, тобылғы, далалық шие, т.б. бар. Бұл белдемні ң шал ғынды қ ж әне далалы қ
телімдерінде алуан түрлі шөптесін өсімдіктер мен асты қ т ұқымдас ш өптер басымдылы қ ететін
қауымдастықтар таралған.
. Бұл белдемнің шалғындық және далалық телімдерінде алуан т үрлі ш өптесін өсімдіктер мен асты қ т ұқымдас
шөптер басымдылық ететін қауымдасты қтар тарал ған. Б ұл айма қ 2 белдемге б өлінеді: 1) о ңт үстік ыл ғалы аз
қоңыржай жылы орманды дала белдемі – сұр орманды қ топыра қта қайы ңды-теректі, теректі ормандар, ал
қара топырақта шалғынды-далалық экожүйелер орналас қан; 2) қо ңыржай құр ға қ шо қтал ған орманды дала
белдемі – қайыңды-теректі шоқ ормандар мен қара топыра қта ғы алуан-т үрлі ж әне асты қ т ұқымдасты
шөптесін өсімдікті далалық экож үйелер тарал ған.
Далалық аймақ еліміздің жер аумағының 28%-ын алып жатыр, аум. 110,2 млн. га, батыстан (Еділ-Жайы қ
өзендері аралығынан) шығысқа қарай (Алтай-Тарба ғатай тау б өктері) 2500 км-ге созылып жатыр. Далалы қ
флораның құрамында 2000-нан астам түр бар деп шамаланады. Оны ң 175-і – эндемиктер. Негізгі басым
түрлер: қау (боз), сонымен қатар бетеге, тобылғы, қарағай, аласа бадам. Далалы қ айма қ 3 белдемге б өлінеді:
1) қоңыржай-құрғақ және құрғақ дала; кәдімгі және оңт. қара топыра қта ғы алуан т үрлі ш өптесін – бозды
белдем; 2) қоңыржай-құрғақ және жылы-құрғақ белдем–к үңгірт қара-қоңыр ж әне қара- қо ңыр
топырақтардағы бетегелі-бозды дала; 3) ш өлейт құр ғақ, қо ңыржай ысты қ белдем – ашы қ қара қо ңыр
топырақтағы жусанды-бозды дала.
Шөлді аймақ – жалпы аум. 124,6 млн. га. Өзіне т ән өсімдік жамыл ғысы алуан т үрлі, 2500 – 2800 т үр бар,
олардың ішінде 200 – 215 түрі – эндемиктер. Ш өлді айма қ 5 белдемге ажыратылады: 1) солт үстік далалы
жердегі құрғақ, қоңыржай-ыстық шөлдер – аум. 40 млн. га., немесе елімізді ң жер аума ғыны ң 14,7%-ы.
Өсімдік жамылғысы астық-тұқымдасты – жартылай б ұталы (боз, еркекш өпті-жусанды) ш өлдер мен құмда қ-
бұталы (жүзгін-раң-шағыржусан-еркекшөпті) ш өлдер тарайды; 2) орталы қ (солт үстік т ұранды қ) өте құр ға қ,
ыстық шөлдер – аум. 51,2 млн. га, немесе республика жеріні ң 18,9%-ын алып жатыр. Б ұл жерлерде жартылай
бұталы (жусанды, бұйырғынды, изенді), сексеуілді, б ұталы ( қоянжын-ж үзгінді) өсімдік жамыл ғысы дамы ған;
3) оңтүстіктегі өте құрғақ, ыстық шөлдер – аум. 30,3 млн. га, немесе Қаза қстанны ң 11,1%-ын алып жатыр.
Бұл жерлерге эфемероидты – жартылай бұталы (с ұр-жусанды, эфемерлі), ал д өң ж әне
тізбектелген аллювийлі – эолды құмдарда бұталы-сексеуілді-эфемероидты (сексеуіл- қоянжын-
жүзгінді) өсімдік жамылғылары тән; 4) тау етегіндегі құрғақ, өте ысты қ ш өлдер – аум. 3,2 млн. га
немесе Қазақстанның 1,2%-ы. Негізінен эфемероидты ірі ш өптесін-жартылай б ұталы өсімдіктер
өседі; 5) тау етегіндегі өте құрғақ шөлдер – аум. 11,6 млн. га, немесе республиканы ң 4,3%-ын алып
жатыр. Эфермероидты-псаммофиттік бұталы өсімдік жамыл ғысы т ән. Таулы экож үйелерде
итмұрын мен бөріқарақаттың (зеректің), аршаны ң, қылшаны ң, бетегені ң, сарык үйік
қауымдастықтары да кең тараған. Қазақстанны ң таби ғи флорасы – пайдалы өсімдіктерді ң
қайнар көзі. Мұнда жем-шөптік өсімдіктердің 700-ден астам т үрі, д әрілік өсімдіктерді ң 400-ге
жуық, әсемдік-безендірушілік 700 – 800, ширнелік (300-ден астам), эфир-майлы қ (450-ге жуы қ), улы-
зиянды (250-ден астам) өсімдіктер түрлері бар.

1 – сыпыртқы
құмай;
2 – дән құмай;
3 – қант құмай;
4 – Судандық
шөп
1 – егістік қылтанақсыз күріш;
2 – егістік қылтанақты күріш;
3 – кәдімгі тары;
4 – африкалық тары;
5 – қытайлық тары;
6 – чумиза; 7 – могар;
8 – тарақ бидайық;
9 – шалғындық атқонақ;

10 – масақ жапырақты бамбук;
11 – қант қамыс
III.Қорытынды

• Астық тұқымдасының жемісі дән деп аталынады. Ал дән дегеніміз бір т үқымды
жеміс, онда жемістің қабымен дәннің кебегі бірігіп кетіп отырады. Дәнде эндосперм
ұрықты қоршап жашайды, ол оған бүйір жағынан жанасып, қалқанша деп
аталынатын жалғыз тұқым жарнағына тікелей тиіп тұрады. Мәдени жағдайда
себілетін астық тұқымдастарының дәндерін аз мөлшерде тұқым деп атайды, ал
көп мөлшерде тонналап немесе центнерлеп жиналған дәңдерін астық деп атайды.
Тұқымдасты үш тұқымдас тармағына бөледі: бамбук тәрізділер, қоңырбас
тәрізділер, тары тәрізділер. Біздің флорада соңғы екі тұқымдастармағының
өкілдері көптеп кездеседі. Олардың ішінде астық беретін мынадай да қылдар ерекше
құнды: бидай, қарабидай, жүгері, арпа, сұлы.
IV.Қолданылған әдебиеттер

• "Қазақстан" ұлттық энциклопедиясы, Алматы, "Қазақ энциклопедиясы", 1998 ж. 5-
том
• Андреев Н.Г. Луговое и полевое кормопроизводство. М. Агропромиздат, 1989. c. 35-43
• Асанов Қ., Кормопроизводство с основами земледелия. Алматы, 1984. c. 130-133
• Жамбакин Ж.А Пастбища Казахстана. Алматы, 1995. c 16-25
• Зыков Ю.Д. Полевое кормопроизводство. Алматы, 1985. c.50-56
• Можаев Н.И, Копытин И.П. Кормопроизводство. Алматы, 1986. c. 31-39.
• Тен А.Г. кормопроизводство. Москва, 1982. c. 122-125

Ұқсас жұмыстар

Экологияның зияны

Атырау қаласы

Астық тұқымдастардың гүлдері ұсақ

Биотехнология – XXI ғасыр ғылымы

Аталмыш бағытта дамуы

Химиялық ластану

Адам тіршілігі үшін экологиялық қолайлы және қолайсыз аудандар

Жезқазған қаласы

Биологиялық қауіп

ХИМИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ ИНСТИТУТЫ

Пәндер