Су тасқыны, пайда болу себептері, салдары. Селдің сипаттамасы

Презентация қосу

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
Университеті
География және табиғатты пайдалану
факультеті
Тұрақты даму бойынша ЮНЕСКО
кафедрасы

Су тасқыны, пайда болу
себептері, салдары.
Селдің сипаттамасы.
Орындаған: Хабиева А.
Тексерген: Мамутов Ж.У.
• Қазақстан мемлекетінің орналасқан жері – орасан зор, ке ң
байтақ. Ол жерлерде табиғат апатының неше түрі: жер сілкіну,
қар тасқыны, қатты жел, су тасқыны сияқты құбылыстар жиі
болып жатады.
• Зілзала - бұл кенеттен пайда болатын, халықтың қалыпты
тірлігін күрт бұзатын, материалдық құндылықтарды үлкен
шығынға ұшырататын, сондай-ақ адамдар мен хайуанаттарды ң
өлім-жітімі болатын табиғат құбылысы.
• Әрбір зілзаланың өзіне тән физикалық қасиеті, пайда болу
себебі, қозғаушы күші, сипаты мен даму сатысы, қорша ған
ортаға өзіндік ықпал ету ерекшелігі бар.
• Зілзала кез келген мемлекет үшін үлкен ауыртпашылы қ, келтірер
залалы мол төтенше оқиға.
• Қазақстан Республикасы аумағында мынадай зілзалалар болуы
мүмкін: жер сілкінісі, сел, қар көшкіні, сыр ғыма, дауыл, су
тасқыны, өрт.
• Дүние жүзінде су тасқынына бүкіл зілзаланы ң 40 пайызы келеді
екен, 20% - тропикалық циклондары, 15% - жер сілкінісіні ң, ал
қалған 25% - зілзаланың басқа түрлері.
• Су тасқыны - бұл қардың еруі, жауын-шашын, суды желмен
айдаған және кептелу кезінде өзендердегі, көлдер мен
теңіздердегі су деңгейінің көтерілуі нәтижесінде жерді
айтарлықтай су басу.
• Су тасқыны көпірлер, жолдар, ғимараттар, құрылымдардың
қирауына, елеулі материалдық шығынға, ал судың көп
жиналуы (4 м/с астам) және су үлкен биіктікке көтерілсе (2 м
көп) адамдар мен жануарлардың опат болуына әкеліп
соқтырады. Қираудың негізгі себептері ғимараттар мен
құрылымдарға су массасының, жоғары жылдамдықта жүзіп
жүрген мұздардың, әртүрлі сынықтар мен жүзіп жүрген
заттардың, т.б гидравликалық соққысы болуы мүмкін.
• Су тасқыны кенеттен пайда болып және бірнеше сағаттан 2-3
аптаға дейін созылуы мүмкін
Су тасқыны нөсерлі
жаңбырдың, қар мен
мұздардың күннің ысып кетуіне
байланысты шұғыл еруінің
әсерінен болады.

Су тасқын таулы аймақтарында
да көп болып тұрады. Таудан
құлаған лайлы-тасты 2002 жылы болған ғаламдық
тасқынның жылдамдығы 5-10 күннің жылынуы және нөсер
м\с дейін жетіп, екпіндеп аққан жаңбыр Еуропалық елдерін су
сел тасқыны салмағы бірнеше алып кетуіне әкеліп соқты.
тонналық тастарды домалатып
әкетеді.
Бұл құбылыс та біздің елімізде, жерімізде жиі болып
тұрады. Тек соңғы бес жылдың ішінде, Атырау
облысының өзінде ғана бірнеше су тасқыны болды.
Бұл өзгерістердің барлығы тек абиғат күштерімен
ғана болып жататын құбылыстар. Әсіресе, Каспий
теңізінің тасуынан Құрманғазы, Исатай аудандары
көп зиян шегуде. Мал, қора, қыстақтар, үйлер суға
кетуде.

Жайық, Ойыл, Ембі өзедерінің суының көтерілуінен
Қызыл-қоға, Жылой, Махамбет аудандары көп зиян
шегіп отыр. Каспий теңізі мен Жайық өзендері
Атырау қаласына қауіп төндіруде. Бұған қарсы
облыс басшылары тиісті шаралар қолданып (жағаны
бекіту, елді мекендерді қауіпсіз орындарға көшіруді),
күрес жүргізуде. Осындай жағдай 2003-2004 жж.
Шардара су қоймасында, Сырдария өзенінің
батысында болып, үлкен материалдық шығын әкелді.
Су басу - өзен, көл немесе теңіз суының
деңгейінің көтеріліп, жердің белгілі бір
бөлігінің су астында қалуы. Ол елді
мекендердің су астына қалуына, адам
мен малдың өлім-жітіміне алып келеді.

Көптеген су басудың негізгі себептеріне
нөсер жаңбыр жаууы, қардың,
мұздақтардың үздіксіз еруі жатады.

Сырғымалар, бөгеттерден, тоғандардан
кенет бұзылуынан пайда болатын су
басу өте қауіпті болады.
• Судың көтерілуінен болатын су басуы Қазақстанның
барлық аймақтарындағы өзендерде болып тұрады.
Оңтүстік Қазақстан өзендерінде мұндай құбылыстар
ақпан-наурыздан, оңтүстік-шығыс және Шығыс
Қазақстанда - наурыз – шілдеде, республиканы ң
жазықтағы өзендерінде – наурыз-маусым айларында
болады.

• Жаңбырдан болатын тасқындар, Қазақстан аумағында
таза түрінде негізінен оңтүстіктегі, о ңт үстік-
шығыстағы тау етегінде және ортасындағы
өзендерде, сайларда көктемнің аяғында және жаз
мезгілінде, сондай-ақ жазғы-күзгі мерзімде. Ертіс
байссеіні өзендерінде байқалады. Орта таулы
аймақтардағы жаңбыр тасқынының ерекшелігі сол,
белгілі бір жағдайларда олардың селге айналуы
мүмкін.
Қазақстанда 2010-2016 жылдар аралығынла болған су тасқындары

2010 жылы, Алматы 42 адам көз жұмды, Ауылдың 80%-ы су астында қалды
облысы, Қызылағаш 1153 адам қауіпсіз
ауылы аймаққа шығарылды

2010 жылы 20 наурыз 6,4 мың адам баспанасыз 673 тұрғын үй, 754 шаруашылық
ШҚО, Көкжара ауылы қалды ғимараттар
42 қыстақты су басты

2011 жылы 8624 үй суға кетті
БҚО,Шыңғырлау және
Теректі аудандары

2014 жылы Солтүстік 118 үйді су басты
Қазақстан облысы,
Петропавл қаласы

2016 жылы Қазақстанның Солт.Қазақстан және Қостанай
5 облысында су тасқыны облыстарында 116 үй су астында қалды
болды
Алдын алу шаралары:
Республика аумағындағы көптеген тасқыдардың судың
деңгейінің көтерілуінің болатындығынан белгілі. Алдын алу
жұмыстарының тұтас жүйесі бар:
судың басуы болатын аумақтың тасқын судың арнасын
бұру;
су қоймасы, бөгет, тосқауыл тұрғызу;
жағаны биіктету және түбін тереңдету жұмыстарын жүргізу;
ғимараттар мен үй-жайларды судан оқшаландыру
қондырғысын қою;
қысқа бұталы ағаштар отырғызу;
жүзу және құтқару құралдарын жасау және даярлау;
толқын соққыларына төзетін күрделі құрылысты тұрғызу;
отбасының барлық мүшелерін жүзуге үйрету;
қайықтың болуы;
жақын орналасқан биік жерді білу;
жақындаған зілзала туарлы хабарды алуға дайын болу;
тұрғын үйдің жанына топырақ салынған тосқауылдар қою,
топырақ төгу.
Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз
бен қардың жылдам еруінен, моренді,
мұзды қзендердің бұзылуынан, жер
Сел – тау өзеннің өз арналарынан сілкінісінен, адамның шаруашылық
кенеттен көтеріліп, деңгейінің күрт қызметі нәтижесінен пайда болады.
өзгеруі және тау жыныстары Тасқындардың басқа түріне
бұзылуынан болатын қуатты ағын. қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз
емес, жекелеген толқындар мен 10 м/с
және одан көп жылдамдықпен
қозғалады.
Сел – бұл қысқа мерзімді, лай мен тас аралас қан, таулы жерлерде болатын су
тасқыны. Олар еріген қар мен мұздың, жауын-шашынның салдарынан тау
өзендерінің тасуы негізінде болады. Қазақстанның таулы айма қтарында ғы
сел тасқындары жылдың жылы мезгілдерінде (мамыр-қыркүйек) болады.

Сел тасқынының биіктігі 10-20 метрге дейін барады. (жекелеген жа ғдайларда
40-50 метрге дейін жетеді), жылдамдығы тау өзендерінің жылдамдығына
жақын (3-5 м/с артық). Сел тасқынынан аман қалу м үмкін емес, сонды қтан
сел қаупінің алдын алу шараларына үлкен мән беріледі.
Сел қаупінің
белгілері:
Сел қаупі басым аймақта нөсер жаңбырдың жиі жаууы;

Ауа температурасының тез әрі ұзақ уақыт жылы болуыны ң салдарынан
таудағы көлдердін суға толып, сел қаупі бар өзендердің тасуы;

Көлдегі су деңгейінің тез төмендеуі немесе оның бетінде өзен дамбысын
бұзатын қуыстың (воронка) пайда болуы.

Көл дамбысын бұзуға әкеліп соғатын жер сілкінуі.
Жақын қалған және міндетті түрде болатын
сел басу қаупінің белгілері:

Теңіз-мұздақты кешендерде су жиналуын дәлелдейтін, сел қаупі бар
арналарда судың тоқтап қалуы немесе бірден азаюы;

Сел қаупі бар арналардың жоғарғы жағында селге тән дауыс- гуілді ң пайда
болуы;

Селмен бірге төмен құлдилаған тастардың әсерінен жердің дірілдеуі;

Селдің алғашқы толқынынан пайда болған лас шаңнан тұратын бұлт пайда
болуы;

Сел алдында жауатын таза емес, лай жауын.
Қазақстанда болған
селдер:
• Қазақстанда өткен сел тасқынның 250 оқиғасының 100 – і Іле алатауында болған.
Әсірісе солтүстік бөктердің орталық бөлігіндегі төкпе өршіктеріне Қаскеле ң, Алматы,
Талғар қалалары орналасқан қапталдарындағы өзендерде сел тасқыны ерекше к үшті.
• 1887 – жылы. жер сілкінуі кезінде Ақсай ж әне Алматы өзендерінде өте к үшті лайлы
тасқын болған.таудағы қар көшкіні бөгеп тастаған кіші Алматы өзені тасып кетіп,
Верный қаласында бірнеше квартал су астында қалған.
• 1902 – жылы. Ақсай өзені бәссейнінде тау етегінде балшы қ пен тас аралас лай жинал ған.
• 1918 – жыл. топырақ көшкіні таудан сырғанап кеп Батарея шатқалында өзеннің арнасын
бөгеп тастады. Мол су жиналып, көшкін топырақ бөгетін б ұзып кеткен де Кіші Алматы
өзеніне сарқырай құйылған, жол – жөнекей көпірлерді, су дирмендерді ағызып әкеткен.
• 1921 – жылы 8 шілдеде. Өте қатты нөсер (бір тәулікте 116м, яғни айлы қ екі норма
мөлшерінде) жауып, таулардың жоғары бөлегінде қар мен мұзартты үдере ерітіп
жібергенде Іле алатауының солтүстік бөктеріндегі барлық өзендерде әдеттен тыс орасан
көп мөлшерде су жоғары көтерілген.Кіші Алматы өзенінің алқаптарында сел тас қыны
арасы 0,5 — 1 миноттық жиілікпен бірін – бірі қуалай ауна ған, биіктігі 2 метр келетін 80
толқын ағып өткен лаймен бірге тасқын тамырымен қопарылған ағаштарды, д әу
тастарды, үйлерді ағызып әкеткен.
• 1933 – жылы Алматы қаласында осы сел тасқынының іздері әлі де к өрініп жатыр. М .
Горыкий атындағы парктен Фурманов көшесіне дейінгі ауданда кейбір үйлерді ң т өменгі
қабатын терезесіне дейін сел тасқыны әкелген лай көміп кеткен,диаметірі 1 метрден 2
метрге дейнгі қойтастар көшелерде жатыр.
• 1921 – жылы 8 шілдеде. Үлкен Алматы өзенінің алқабында сел
көпірлер мен дирмендерді қиратып кеткен. Арнасынан асып шы ққан
Есік өзені 18 үйді құлатқан. Талғар селосында өзен суы 8 метр
көтеріліп, дирмен мен көпірді ағызып әкеткен.
• 1940 жылғы 29 шілдеде қатты жаңбырдан кейін сол жа қ Тал ғар
шатқалының сол жақ қапталынан сел тасқыны сулады; сел тере ң
жыралар қазып, үймек – үймек тастарды, тамырымен қоса
қопарылған ағаштарды ағызып әкелді.
• 1941 жылғы 25 мамырда Іле алатауының жотасында 97 минут ішінде
93 мимллиметр жауын жауды. Бірақ нөсер негізінен ал ғанда
ормандық белдеу үстінен өтті де, ойранды сел ту ғызған жо қ.
• 1950 жылғы 8 – 9 шілдеде Үлкен Алматы бассейінінднгі сел тас қыны
өзен алабына 1428 мың текше метр балшы қ пен тас аралас қыруар
лай құлатты. Бірақ қалаға келіп жеткен жоқ, ештеме қира ған жо қ.
• 1963 жылғы 7 шілдеде Есік көлін ойранда ған сел тас қыны болды.
• Есікті ойраннан кейін 10 жыл өткен со ң 1973 жылы 15 шілдеде Кіші
Алматы шатқалында айдай әлемге әйгілі сел тасқыны болды, біра қ
Медеу шатқалында күшті жарылыс арқылы жасалған тас б өгет селді
жібермей, жуасытып тастады.
Сел қаупі бар ауданда өзіңді қалай ұстау
керек:
• бұқаралық ақпарат құралдарының таудағы жағдай туралы хабарламаларын
үнемі тыңдап отыру;
• сел қаупі бар аймақтың жоғарғы бассейнінде үздіксіз нөсер жаңбыр жауса,
қауіпті аймақтан кету;
• жылжып келе жатқан сел ағынына 50-70 м-ден жақын бармау;
• жартастар мен тік жарлардың жанына жақын тұрмау, сел жүру кезіндегі жердің
дірілінен тас немесе жартас құлауы мүмкін;
• сел қаупі бар арналарда жүргенде адамдардың арасы 20-30 м. аралықтың болуы;
• сел қаупі бар арналарға жақын жерлерге, өзен дамбыларына немесе олардың
астына дем алуға, шатырлық лагерлер орнатуға болмайды;
• сел басу белгілерін байқаған жағдайда тез арада қауіпті жерден аулаққа, биік тау
қатпарларына кету;
• сел жүріп кеткен соң оның арнасына түспеу, артынан тағы бір сел толқыны
болуы мүмкін;
• сел жүріп өткен арнаға түскенде және онымен жүріп келе жатқанда аса сақ болу,
әсіресе сел жырып кеткен жерлер өте қауіпті;
• теңіз-мұздақты кешендерге сел қаупі жоқ кезде ғана, дұрысы жылдың ең суық
кезінде барып, оның үстінде жүрген дұрыс;
• көлдегі дамбылармен, мұз кесектерімен немесе қар көшкінінің бетімен, келесі
бетке өтуге талпынбау.

Ұқсас жұмыстар

Селдің сипаттамасы

Сулы мұзды селдер секундына

Жел жылдамдығына байланысты режимдердің атауы

Тентексай шахтасындағы төтенше жағдай төтенше жағдай

Төтенше жағдайлары кезіндегі қорғану әдістері

Таудан қардың көшуі. Судың арнасынан асуы. Қардың тез еруі мен тұрып, мұздың жылжуы. Жаңбырдың өте көп жаууы

Бурхарди тасқынының болған уақыты мен ошағы

Адам нанғысыз жағдайлардан қалай аман қалудың жолдары

Сабақты қорыту. Сабақтың тақырыбы

Жер сілкінісі, өрт және су тасқыны кезінде не істеу керек?

Пәндер