Естiң механизмдерi мен негiзгi процестерi

Презентация қосу

Естiң механизмдерi мен
негiзгi процестерi
Орындаған: «6М060800 - Экология»
мамандығының 1 курс магистранттары
Оразбаева Т.Р.,
Төлепова С.Т.,
Хабиева А.М.
Тексерген: Болтаева Ә.М.
Ес түрлері үш негізгі белгіге байланысты
бөлінеді:
1) қозғалыс есі - еңбек 1) қысқа мерзімді
1. Психикалық белсенділікке қарай:

2. Мақсатқа қарай:
әрекетіне байланысты 1) ырықты ес – есте қалдыру;
қимыл-қозғалыстарды
түрлі мәліметтерді 2) ұзақ мерзімді

3. Материалды есте сақтау ұзақтығына қарай:
есте қалдырып, оны
қайта жаңғырту есі; есте сақтауға есте қалдыру (ұзақ
2) сезімдік ес - бұл саналы мақсаттың мерзімді ес);
адамның басынан қойылуы; 3) оперативті ес -
өткізген сезімдерін 2) ырықсыз ес – өзімізге керекті
есте қалдыру;
3) бейнелі ес - заттар адамның мақсат материалдарды дер
мен құбылыстардың қоймай кезінде еске түсіру,
қасиеттерінің нақты материалды есте есте сақтау және
бейнесін есте сақтауы. қайта жаңғыртуды
қалдырып және қайта айтамыз.
жаңғырту;
4) сөз логикалық ес -
бұл адамның
ойыныңтүрлі
формаларын есте
қалдыруды айтамыз.
ЕСТIҢ НЕГIЗГI ПРОЦЕСТЕРI:
есте
қалдыр
у

есте
ұмыту
сақтау

қайта
жаңғы
рту
Есте қалдыру дегенiмiз - жаңадан қабылданған
бейнелер мен мәлiметтердi және олардың мәнiн
есте бұрыңғы сақталғандармен байланыстырып
отыруды айтамыз. Жаңа бiлiмдердi алуда және
iс-әрекеттердiң жаңа түрлерiне ие болуда ол
орын алады. Бiрақ есте қалдыруда әр нәрсе
сақтала бермейдi.
• Бiр экспериментте адамдарға карточкалар берiлдi. Ол жерде суреттер мен сандар
болған. Бiрiншi зерттелiнушiлерге сол суреттердегі заттарды танысын деп тапсырма
бердi, ал екiншiлерге сандарға қарап карточкаларды реттерiмен қойсын деген.
Тапсырма бiткеннен кейiн, карточкадағын есiңiзге түсiрiңiзшi дегенде, бiрiншiлер тек
суреттердi, екiншiлер сандарды ғана түсiрiптi. Осыған орай, еске қалдыру әрекеттердi ң
мақсаттарымен, мотивтерiмен және тәсiлдермен айқындалып отырады. Б ұл есте
қалдырудың таңдамалығын көрсетедi. Өйткенi адам бастан кешiрген және болмыстан
өмiр мен тiршiлiкке қажеттi әсерлердi, бiлiмдердi және мәлiметтердi жадына
қалдырады.
Арнайы есте сақтау үшiн мынадай шарттар қажет:
• Арнайы мақсат қою, оны меңгеруге ұмтылу;
.

• Есте қалдырудың қоғамдық, эксперименталдық мәнiнiң адам қажетiне байланысты
. болуы;

• Есте қалдыруды жоспарлап, iшiндегi ой түiндiлердiң мәнiн ашу, бiрiн бiрiмен
. байланыстыру;

• Мән-мағыналарды түсiну үшiн ойлау құбылысы мен ұштастыру;
.

• Қабылдаған нәрселердi өз сөзiмен құрастыру және өз ұғымдарыменен байланыстыру;
.
• Сапалы түрде қайталау. Мысалы, керектi мәлiметтi жаттағаннан кейiн, сақтау үшiн 40
минуттан кейiн тағы қайталау керек. Өйiткенi бiр сағаттан кейiн есте оқылған
мәлiметтiң 50% ғана қалады екен. Содан, бiрiншi күнi 2-3 рет, екiншi күнi 1-2 рет, 3-7
күннен кейiн бiр рет қайталаса, бiрiншi күнi 100 рет қайталағаннан да артық болады
. екен.
• Мұндай талаптарды орындау адамның есте сақтауын дамытып отыруына ықпалын
көрсетедi.
• Психологияда естi дамытуға арналған жаттау
тәсiлдерiн – мнемоника немесе мнемотехникалар деп
атайды. Солардың кейбiреулерi тақырыптың соңында
берiледi.
• Есте сақтаудың ерекшелiктерi болады.
Психологтардың зерттеулерi бойынша мәлiметтiң
басындағы мен аяғындағысы есте жақсы сақталады
екен. Сол үшiн маңызды және керектi нәрселердi
жақсы есте қалдыру үшiн, мысалы, баяндаманың
басына немесе соңына қою керек.
Ұзақ мерзiмдi есте сақталған мәлiметтердi қайта
санаға келтiрудi қайта жаңғырту дейдi. Ол ерiктi және
ерiксiз бола алады.

Арнайы қайта жаңғыртуда
Ерiксiз қайта жаңғырту
белгiлi мақсат болады және
дегенiмiз – мақсатсыз
ерiк-күш жұмсалынып,
өзiмен өзi есiне түсұдi
арнайы әдiс-тәсiлдер
айтады.
қолданады.
• Белгілі мақсат қоймай-ақ, арнайы есте қалдырмай-ақ есте сақтау мен жаңғырту,
еске түсіру еріксіз ес деп аталады.
• Егер мақсат қоятын болсақ, онда бұл ерікті ес болады.
• Қажетті материалдар мен нәрселерді есте сақтау үшін адам тиісті әдіс-т әсілдер
қолданып, оны қалай да жадында қалдыруды мақсат етеді. Бұл сол әсер еткен
нәрселер ізінің есте берік қалуы деп аталады. Мұндай жағдайда осыдан біршама
уақыт бұрын қабылдаған нәрселердің бейнесі адамның көз алдына елестеп,
құлағына дауысы естіледі. Естің бұл түрі қысқа мерзімді ес деп аталады.
• Психология ғылымында қысқа мерзімді ес “шұғыл” ес (түрлі амал-тәсілдер есі)
деп аталады. Ал түпкілікті ес қабылдаған нәрселерді, құбылыстарды олардың
белгі-қасиеттерін ұзақ уақыт бойы есте қалдырады. Түпкілікті есте қалдырудың
тағы бір ерекшелігі — әсер еткен нәрселердің ұзақ мерзімге созылуына ж әне
адамның арнайы мақсатына да қатысты болуы.
• Ес түрлері бір-бірімен өзара байланысты. Мысалы, сөздік-мағыналық ес мағыналы
болумен бірге еріксіз не ерікті де болады. Сондай-ақ, ол қысқа мерзімді не
түпкілікті болуы да мүмкін.
• Қайта жаңғырту – бұрын қабылдаған заттармен құбылыстарды
өзімізге керек болған кезде есімізге түсіруді айтамыз. М ұнда ғы
негізгі процесс – елес. Елес – бұл бұрынғы қабылдауларды
қайта өңдеу. Қайта жаңғыртудың бір көрінісі – тану. Тану –
бұрын қабылдаған нәрсеге, құбылысқа қайта кездескенде ғана
болатын процесс. Тану 2-ге бөлінеді: 1) Толық. 2) Толықсыз.

• Қайта жаңғыртудың біртүрі – еске түсіру. Еске түсіру – белгілі
қиындықтарды жеңумен байланысты ерік күшін ж ұмсауды
талап ететін санасы қайта жаңғыртуды айтады. Қайта
жаңғырту 2-ге бөлінеді: 1) Ырықты. 2) Ырықсыз.
• Ұмыту. Кезiнде еспен айналысқан психолог А.Р.Лурия өзiнiң '' Үлкен естi ң кiшкентай кiтабы''
деген жұмысында феноменальдi естiң иесi С.В.Шерешевский туралы әңгiмелейдi. Сонда ол кiсi
50-100 саннан тұратын қатарларды және сөздердi еске сақтай алатын екен. Қалаларда сол
қабілетiн елге көрсетiп сахнаға шығатын. Бiрақ оның кемшiлiгi, еске са қта ғанды ұмыта
алмайды екен. Бұл әрекетке ол әдейi үйренүге мәжбүр болды. Сонымен, еске са қтал ғандарды ң
кей бiреулерi жақсы сақталады, кейбiреулерi оңай ұмытылады.
• Ұмыту дегенiмiз - қабылдағанды, еске қалдырғандарды қажет бол ғанда еске т үсiре алмау,
танымау немесе еске түсiру мен танудың қателесiп жа ңылысуы. Сонда ми ға келген м әлiметтi ң
барлығын есте сақтай бермей, керегiн қалдырып, маңызы жо ғын ұмытамыз. З.Фрейдтi ң айтуы
бойынша, адамның атына кiр келтiретiн, адамгершiлiкке қарсы т ұр ған, ар-намыс қа с әйкес
келмейтiн өткен уақиғалар ұмытылады екен. Олар әр кезде мазасыздану немесе адам жанына
ауырлық әкеледi де адам есiнен ығыстырылады екен.
• Ұмытудың себептерiн көбiнесе жүйке қызметiнiң қүйлерiне және мәлiметтi ң
эмоцианалдылығымен байланыстырады. Мысалы, к өп ж ұмыс iстеп шарша ғанда, к өп уа қыт
үйықтай алмағанда немесе ауырғанда, адам өте ұмытша қ болады. Қартай ғанда да адам
жүйесiнiң нашарлауна орай, склероз деген ұмытшақ ауруы дамуы м үңкiн.
• Ұмытудың себептері:
• 1) Жағымсыз индукцияның әсері.
• 2) Проактивтік тежелу.
• 3) Ременисцения – кешіктіріліп еске
түсіру.
• 4) Шектен тыс тежелу.
Бiрақ ұмыту дегенiмiз ол тек қана еске сақтаудың
нашарлауы емес. Егер мұғалiм сабақты
түсiндiргенде оқытушының берiлген бiлiмге
қызығуы болмаса, бала көбiсiн ұмытып кетедi.
Өйiткенi эмоцияға байланысқан мәлiметтер
жақсы сақталады және қайта жаңғыртылынады.
Бұның табиғи себебi болады. Эмоция тәнмен
тығыз байланысты болғанымен, ми адамға
керектiсiн қана сақтап отырады, басқасын
ұмытуға жiбередi. Агата Кристи айтқанындай:
''Сенсациялар тез құрап қетедi, қорқыныш болса
ұзаққа қалады''.
Әр түрлi травмалар немесе ауралар естiң бұзулуына әкелүi мүмкiн. Сол кезде естi ң жо ғалуын – амнезия
дейдi. Бұл құбылыстар мидағы тежеу, өшу заңдылықтарына байланысты. Бiра қ өшкен, ұмытыл ған
байланыстар бiр кезде жаңғырып, еске түседi. Бұны – реминисценсия дейдi. өмыту – ж үйке
клеткаларындағы тежелеу процестерiнiң дамуы. Осыған орай, уахытша ұмытуды са қты қ тежеу дейдi.
Адамның бұрынғы iс-әрекетi қазiргi есте сақтау жұмысына бөгет болып ұмыту ға әкелсе, оны
проактивтiк (тежелеу ''алдын ала әрекет ету'') дейдi. Ал кейiнгi iс- әрекеттi ң б ұрыннан есiнде
сақталғандарына керi әсер етсе, ретроактивтi тежелеу (''арт қа қарай әрекет ету'') дейдi. М ұндай
ұмытудың көрiнiстерi бiр-бiрiне жақын материалдарды үйренуде жиi кездеседi. О қу ж ұмысында, саба қ
кестесiн жасауда осы мәселенi ескеру қажет.
• Есте сақтау. Есте сақтау – бұл алынған
нәрселерді есте ұстауға бағытталған
есте ұстаудың алғы шарты болатын
процесс. Ол 2-ге бөлінеді: 1)Ырықты.
2)Ырықсыз.
ЕСТІҢ НЕЙРОНДЫҚ ТЕОРИЯСЫ.
Бұл теорияның негізгі мәні мынада: есте қалдыру мидың электрлік белсенділігімен,
яғни мидағы химиялық не құрылымдық белсенділік қандай да бір жолмен ағзадағы
электр қуатын арттырады. Бұл үшін ес іздерін іске қосатын жүйке тізбегі болуы
шарт. Физиология заңдарына орай нейрон жеткізген импульстер аксон (қозуды
жеткізуші) арқылы бір жасушадан екіншісіне беріледі.
Аксонның жасушамен тоғысқан жері синапс деп аталады. Жеке бір жасушаның
өзіндегі осы синапстың саны мыңдаған. Синапс негізінен екі түрлі қызмет етеді,
бірі - қоздырушы, екіншісі - тежеуші.
Сонымен, қысқа мерзімді не ұзақ мерзімді естің екеуі де бірдей қозушы немесе
тежелуші жүйке элементтерінің бір-біріне әсерінен туындайды.
Айырмасы - қысқа мерзімді ес белгілі нейрондардың уақытша электрлік
белсенділігінен болады да ұзақ мерзімді ес нейрондардың тұрақты құрылымынан
келіп шығады.
ЕСТІҢ БИОХИМИЯЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ.
• Нәсілдік негізінде жатқан химиялық процестер ашылуымен ғылымда сол процесті ң
есте қалдыруға ықпалы жоқ па деген ой пайда болды. Әр а ғза үшін т ән бол ған
генетикалық ақпарат ДНК (дезоксирибонуклейн қыш қылы) молекулаларында
шоғырланады, ал оны тасымалдау басқа (РНК) нуклейн қыш қылыны ңмолекуласымен
орындалады. ДНК ағзаға тән әр жаңа генетикалы қ есті өзінде са қтайтынды қтан, оны ң
өзі немесе РНК игерілген тәжірибені де бірден бірге өткізуі м үмкін деген болжам
жасалды.
• Эксперименттер нәтижесінде тәнді құрайтын молекуланы ң химиялы қ құрамы тіршілік
иесінің тәжірибе топтауымен өзгеріске келетіні аны қталды.
• Бұл келесі сұрақты туындатты: үйрету барысында өзгерген РНК молекуласы жа ңа
пайда болған дағды жөніндегі мәліметті өзінде сақтай ма не са қтамай ма?
• Эксперимент барысы: жануар қажетті әрекетті орындау ға үйретілгенді. Оны ң ж үйке
жүйесінің бір аймағынан РНК молекуласы бөліп алынды, кейін ол игерілген білікті
екінші жануарға өткізу үшін жаңа ағзаға егілді. Үйретілген жануарды ң РНК
молекуласын қабылдаған екінші жануар (жалпа қ құрт) алғаш қысыны ң да ғдысын
қайталап берді.
•Назарларыңызға рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Зейіннің түрлері

ЕСТІҢ НЕГІЗГІ ПРОЦЕСТЕРІ МЕН МЕХАНИЗМДЕРІ

Мақсатқа қарай

Мағыналы есте қалдыру

:Ес туралы теориялар

Тұлға типтерінің классификациясы

Есте Қайта қалдыру жаңғырту

Ес туралы жалпы түсініктер

ЕС

Онтогенез кезеңдері

Пәндер