Қиялдың жалпы сипаттамасы және олардың психикалық ісәрекеттегі рөлі

Презентация қосу

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
География және табиғатты пайдалану факультеті
Тұрақты даму жөніндегі ЮНЕСКО кафедрасы

Қиялдың жалпы сипаттамасы
және олардың психикалық іс-
әрекеттегі рөлі
Орындаған: «6М060800 - Экология»
мамандығының 1 курс
магистранттары Хабиева А.М.
Тексерген: Болтаева Ә.М.
Қиял — сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өндеп,
бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс:
«...барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял ғана
өзіндік сақталатынсөзімдік заттарды модельдендіре алады»
(әл-Фараби).

Адамда қиял пайда болған кезде ми қабығында бүрын
жасалған уақытша байланыстар түрлі
комбинацияларға туседі де, жаңа нәрселердің бейнесі
туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап,
өндеу процесінде екінші сигнал жүйесі шешуші рөл
атқарады.
Қиял процесінің физологиялық

механизімдері.

• Қиял физологиялық механизімдері өте күрделі және олар
былайша сипатталады . Үлкен ми сыңарлары қыртысының
негізгі қызметі-өткен тәжербиелер жинақталатын
уақытша байланыстар жүйесін құру. Бұл тәжірибе
адамның дүние туралы елестері мен білімдерінің
жиынтығынан тұрады. Уақытша байланыстар жүйесі
құбылмалы- ол өзгереді , толықтырылады және қайта
құрылады .
Қиял бейнелерін қалыптастыру міндітті түрде
миқыртысының сөз функциясының қатысуы арқылы
өтеді. Қиял бинесінің бәрі сөз арқылы қалыптасады және
айқындыққа , мазмұнға ие болады.
Қиял басқа психикалық процестері мен табиғи байланыста .
С.Л.Рубинштейннің ойынша, дүниені өзгертуге қандайда болса қатысы бар
ой, әр сезім, кез келген еріктік әрекетте қиялдың элементтері бар. Қиял
типті бейнелендірудің адамның қабылдауы түріндегі формасына да енеді.

Қиял ой тасқынына қосылып, оған сезімдік бейнелер әкеп
енгізеді . Ойдың мазмұны мен байлынысты елестер болмаса,
адам ой қиындығына ұшырайды.

Қиялдың тек танымдық және практикалық қызметте ғана емес, сонымен
бірге адамның бүкіл рухани өмірі жүйесінде оның объективті өмірді
бейнелендіруінің барлық түріндегі ролі зор. Ол ол ма, адамны ң өмір жолы,
жеке басының дамуы, оның индивидуалдығы жеке адамның іс- әрекетінің
құрлысында және оның өмір салтына қиялдың қандай дәрежеде орын
алатындығына елеулі түрде тәуеді.
Қиялдың ғылыми техникада
және көркем Шығармада
қажетті күрделі формасы пайда
бола бастады. Алайда, бұл
жағдайда да қиял шынайы
өмірден алынған, көріністердің
қайта жасалуының нәтижесі
ретінде ғана роль атқарады.
Қиял

еріксі
ерікті
з

Репродуктивті Шығармашылық
• Ерікті қиялдың адам үшін маңызы зор. Қиялдың бұл
түрі адамның алдында өзі қойған немесе басқа
біреуден тапсырылған міндет бойынша белгілі-бір
образдарды жасау мақсаты туған кезде көрінеді. Бұл
Ерікті жағдайда қиял адамның өз арқылы бақыланады және
бағытталады. Мұндай жұмыс негізінде қажетті
көріністерді ерікті түрде жасауға және өзгерту
мүмкіндігі жатыр.

• Еріксіз(мақсатсыз) жасалынған
Еріксі қиялға түс жатады. Себебі, онда
з образдар әдейіленіп жасалынбайды,
және де күтпеген қызықты
жағдайларға тап болады.
Ерікті қиялдың көптеген түрлері мен формалары арасынан
жаңадан жасалынған қиял, шығармашылық қиял және
арманды бөліп қарауға болады.
Қиялдың ерекше түрі-
Қайта жасау қиялы шығармашылық қиял
арман
• адамға өзінің • Ол адамның жоқ үлгі • Қиялдың бұл түрінің
суреттеуіне толықтай бойынша жаңа образды мәні жаңа образдарды
сәйкес келетін обьектіні жасауымен жеке өзіннің жасауында.
жасау қажеттілігі туған сипатталады. Арманның
кезде пайда болады. Шығармашылық қиял да шығармашылық қиялға
Қиялдың бұндай еспен тығыз қарағанда бір қатар
түрімен, географиялық байланысты, себебі оның айырмашылықтар бар.
орын немесе тарихи көрінісінде адам өзінің Біріншіден, арманда
оқиға туралы суреттеуді бұрынғы тәжірибесін адам өзі тілеген образды
оқыған кезде әдебиет еске алады. Сондықтан жасайды, ал
кейіпкерлерімен танысу да қайта жасау шығармашылық қиялда
кезінде кезігеміз. қиялы және адам әрқашан өзі
Қиялдың бұл формасы шығармашылық қалаған нәрсесін жасай
тек қана көруімен ғана қиялдың арасында бермейді. Арманда
емес, сонымен қатар айқын шекара жоқ. адамды өзіне тартатын,
есту т.б. сияқты Жаңадан жасалынған өзі тырысатын белгілі-
процесспен байланысты. қиял кезінде көруші, бір тілек жатады.
А.С. Пушкиннің ң оқушы немесе Екіншіден, арман-
Полтава ң атты тыңдаушы берілген шығармашылық іс-
поэмасын оқи отырып, образды өзінің әрекетке қосылмаған
біз атылған оқтың шығармашылық қиял процессі, яғни
дауысын, солдаттардың қиялының іс-әрекетімен көркем шығарма
айқайын, толтырып отыруға тиіс. ғылыми ашулар,
барабандардың соғуын техникалық ойлау табу
айқын көз алдымызға т.б. түріндегі тез арада
елестетеміз. және тікелей объективті
өнім бермейді.
Қиял адамдарда әр түрлі дамыған және ол
олардың іс-әрекеттерінде, қоғамдық өмірде әр
түрлі көрінеді. Қиялдың индивидуальды
ерекшеліктері адамның қиялдың даму деңгейі
бойынша және образ типтері бойынша
ажыратылатынымен түсіндіріледі.
Қиялдың даму деңгейі өткен тәжірибенінің
мағұлматтары қаншалықты терең және айқын
сонымен қатар олардың жаңалығымен осы өңдеу
нәтижелерінің мәнділігімен сипатталады.
Қиялдың күші мен өміршеңділігі жеңіл
бағаланады, егер қиялдың өнімі шындыққа
сәйкес келмесе және ғажайып образдар болса,
мысалы: сиқырлы ертегілердің
авторларындағыдай. Қиялдың әлсіздігі
көріністерді өңдеудің төмен деңгейімен
сипатталады. Әлсіз қиял ойша есептерді шешуде
қиындық туғызыды. Қиялдың дамуы жеткілікті
болмаса, эмоциональды тұрғыда өмірде бай
және жан-жақты болмайды.
Адамдар қиял образдарының айқындылық деңгейі бойынша
бөлінеді. Егер белгілі бір шкала бар есептесек, онда оның бір
полюсінде қиял образдарының айқындалып өте жоғары
көрсеткішті көрсететін адамдар тұрса, екінші полюсінде өте
төмен көрсеткішті көрсететін адамдар тұрады. Қиялдың
жоғарғы даму деңгейі өнер шығармашылықпен айналысатын
адамдарда жазушы, суретші, музыкант, ғалымдарда
байқалады. Адамдар арасындаға айырмашылық сонымен
қатар олардың бойындағы қиялдың белгілі бір түрінің үстем
болуымен анықталады. Қиялдың көру, есту образдары жақсы
дамыған адамдар жиі байқалады. Бірақта қиялдың барлық
түрлері де жақсы дамыған адамдар да кездеседі. Бұлар
аралас типке жатады.
Айта кету керек, адамдар дамыған бай қиялмен дүниеге
келмейді. Қиял тұлғаның дамуымен оны оқыту тәрбиелеу
процессімен сонымен қатар ойлау, ес, ерік және сезіммен
тығыз байланыста дамиды.
• Қиялдың даму этаптарын айқындаудың
күрделігіне қарамастан оның
қалыптасуындағы белгілі бір заңдылықтарды
көрсетуге болады. Қиялдың алғашқы көріне
бастауы қабылдау процессімен тығыз
байланысты. Мысалы: бір жарым жастағы
балалар өте қарапайым әңгімені немесе
ертегіні тыңдай алмайды. Олар үнемі басқа
жаққа ауытқып ұяқтап қалады. Бірақ өздерінің
басынан өткен әңгімені айтсақ ұйып рахаттана
тыңдайды. Бұл жерде қиялмен қабылдаудың
байланысы айқын көрініп тұр. Сәби өзінің
басынан өткен әңгімені өте жақсы тыңдайды.
Себебі, ол әңгіме не туралы болып жатқанын
өте айқын көз алдына елестетіп отыр.
• Қиялмен қабылдаудың арасындағы
байланыс дамудың келесі сатыларында
сақталады. Олар өз ойындарында
орындықты самолетке немесе үңгірге
қарап машинаға айналады. Алайда,
баланың қиялындағы алғашқы образдар
оның іс-әрекетімен байланысты сәби
армандамайды. Ол өңделген образды
өзінің іс-әрекетіне айналдырады.
• Қиялдың дамуының маңызды этапы
жаспен байланысты, сәби сөйлей
бастаған кезде. Сөйлеу сәбиге қиялға тек
нақты образдарды ендіріп ғана қоймай,
сонымен қатар түсініктерді де ендіруге
мүмкіндік береді.
• Қиялдың дамуының келесі этапы оның белсенді
формаларының пайда болуымен байланысты. Бұл
этапта қиял процессі ырықты сипат алады. Қиялдың
белсенді формаларының пайда болуы үлкен адамдар
жағынан инициатива мен байланысты. Мысалы:
ересек адам бір нәрсе жасап бер деп сәбиге ұсыныс
жасаса, сурет салу тағы басқа. Ол қиял процессін
белсендіре түседі. Ересек адамның ұсынысын орындау
үшін сәби алғашында өзінің қиялында белгілі бір
образды жасауға тиіс. Бұл процесс өз табиғатында
ерікті болып табылады.
• Себебі, сәби оны бақылауға тырысады. Кейін сәби
ерікті қиялды ешбір ересектің қатысуынсыз қолдана
бастайды. Бұл ең алдымен баланың ойында көрінеді.
Олар мақсатқа бағытталған және сюжетті бала
бастайды. Баланы қоршаған нәрселер оның
қиялындағы образдарды іске асыру үшін материал
ретінде қолданылады. Сәби төрт бес жасында сурет
сала бастайды. Бір нәрсені жасап бір-біріне қосып өз
ойына сәйкес іс-әрекет жасайды.
• Қиялдағы маңызды қадам мектеп
жасында болады. Білімді меңгеру
үшін сәби өз қиялын белсенді
қолданады.
• Мектеп жылдарындағы қиялдың
дамуының тағы бір себебі оқыту
процессінде бала шынайы әлемнің
объектілерімен құбылыстар туралы
жаңа және жан-жақты түсінік ала
бастайды. Бұл түсініктер қиял үшін
қажетті негізі болып табылады және
мектеп оқушысының
шығармашылық іс-әрекетін дамыта

Ұқсас жұмыстар

ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ ЖАЙЛЫ

ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ

ҚИЯЛ ТУРАЛЫ

Шығармашылық қиял

Шығармашылық Арман жасау

Арманның әрекетке қатысы

Балалар психологиясына кіріспе

Балалар психология пәні. Міндеттері мен жалпы мәселелері. Балалар психикасының даму заңдылықтарын зерттеу әдістері

ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ БҰЗЫЛУЛАРЫ БАР БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

Балалардың жас ерекшеліктеріне қарай қиял түрлерін зерттеудің психодиагностикалық әдістер жинағы

Пәндер