Тілдің пайда болуы мен дамуы. Сөйлеудің даму теориялары

Презентация қосу

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
География және табиғатты пайдалану факультеті
Тұрақты даму жөніндегі ЮНЕСКО кафедрасы

* Тілдің пайда болуы
мен дамуы. Сөйлеудің
даму теориялары
Орындағған:
Орында ан: «6М060800
«6М060800 -- Экология»
Экология»
мамандығғыны
маманды ыныңң 11 курс
курс магистранты
магистранты
Хабиева А.М.
Хабиева А.М.
Тексерген: Болтаева
Тексерген: Болтаева ӘӘ.М.
.М.
*Тілдің пайда болуы мен дамуы өз кезегінде
шындықты бейнелеу және оны басқарудың
жаңа әрі ерекше формасының пайда
болғандығын білдіреді.
Тілдің көмегімен ойлау жүзеге асады (яғни,
шындықты тікелей бейнелеу шегінен шығу),
тәжірибе, білім, іскерліктерді жинақтау мен
тарату мүмкіндігі жүзеге асады. Тіл
адамдардың бір-бірімен өзара іс-әрекетіндегі
маңызды құралы және адамзат психикасы
дамуының бірден-бір маңызды тәсілі болып
табылады.
Тіл қоғамдық тарих барысында
қалыптасқан “күрделі кодтар”
жүйесі болып табылады. Тілдің
негізгі элементі – сөз. Сөз
адамзат тәжірибесін кодтау
құралы болып табылады
(заттарды түсіндіреді, белгілерді,
іс-әрекеттерді, қатынастарды
көрсетеді).
Сөз
Сөз тілдің
тілдің бір
бір ғана
ғана бөлшегі
бөлшегі ретінде
ретінде тек
тек аффектілік
аффектілік
түбірі
түбірі ғана
ғана емес.
емес. Аффектілі
Аффектілі жағдайлары
жағдайлары үйүй
жануарларының
жануарларының "тілінде"
"тілінде" көрініс
көрініс табады.
табады. Л.С.
Л.С.
Выготский
Выготский мен
мен оның
оның ізбасарларының
ізбасарларының айтуынша,
айтуынша, сөз
сөз
қандай
қандай да
да бір
бір затты
затты білдіретін
білдіретін белгі
белгі ретінде
ретінде еңбек
еңбек
барысында,
барысында, заттық
заттық іс-әрекетте
іс-әрекетте пайда
пайда болады.
болады.

Тарихтың
Тарихтың алғашқы
алғашқы кезеңдерінде
кезеңдерінде сөз
сөз тәжірибенің
тәжірибенің
құрамдас
құрамдас бөлігі,
бөлігі, симпраксикалық
симпраксикалық сипатта
сипатта болды
болды (яғни,
(яғни,
тек
тек нақты
нақты практикалық
практикалық іс-әрекет
іс-әрекет жағдайына
жағдайына орай
орай өз
өз
мәніне
мәніне ие
ие болады).
болады).

"Тілдің
"Тілдің одан
одан арғы
арғы даму
даму тарихында
тарихында сөздің
сөздің тәжірибеден
тәжірибеден
эмансипациялануы
эмансипациялануы жүзеге
жүзеге асады,
асады, яғни
яғни сөйлеу
сөйлеу өз
өз
алдына
алдына жеке
жеке дара
дара кодтар
кодтар жүйесі
жүйесі ретінде
ретінде бөлінеді,
бөлінеді,
басқаша
басқаша айтқанда,
айтқанда, тіл
тіл заттарды
заттарды білдіріп,
білдіріп, белгілі
белгілі бір
бір
ойды
ойды айтуда
айтуда өзіне
өзіне қажет
қажет құралдарды
құралдарды жинақтау
жинақтау
мүмкіндігін
мүмкіндігін алды".
алды".
• Сөздің негізгі - аннотативті (білдіру, түсіндіру) қызметі
болып табылады. Психологияда Л.С. Выготскийден бастап
сөздің бұл функциясын заттарды толықтыру, елестету

. қызметі ретінде түсіндіреді.

• Сөз белгілі бір затқа сілтеу ғана бермейді, сонымен бірге
қосымша ассоциацияларды да білдіреді. Олай болса, әрбір

.
сөздің өзіндік "семантикалық өрісі" бар деп айтуға болады.

• Мағына деген – сөздің негізгі екінші функциясының рөлі
ерекше. Л.С. Выготский бойынша, сөздің мағынасы
заттардың белгілі бір қатарға ассоциативті ортасын ғана
емес, заттарды талдап, олардың белгілерін абстракциялау

.
мен жалпылауды да қамтиды. Бұл дегеніміз сөз тек
заттардың толықтыру құралы ғана емес, сондай-ақ
ойлаудың бір бөлігі болып табылады.
*Тілдің көмегімен адам әлемі
еселеніп, жоқ заттардың
өзімен де қатынас жасай
алады.
*Сөз ойлаудың құралы, тәсілі
болуымен қатар қарым-
қатынас құралы болып
табылады. Жалпы алғанда
тіл рационалды жоспардағы
адамның танымын көрсетеді.
Бала сөйлеуді қарым-қатынас барысында
меңгереді. Балада пайда болатын алғашқы
сөйлеудің формасы – сырттай дауыстап сөйлеу
диалогы. Кейінірек іс-әрекетпен қатар жүретін
сөйлеу дамиды. Бұны баланың өз-өзіне қатты
дауыстап сөйлеуімен сипатталатын
эгоцентризмдік сөйлеу деп атайды.
Эгоцентризмдік сөйлеу сыртқы сөйлеудің ішкі
сөйлеуге ауысуындағы өтпелі кезең болып
табылады.
Сөйлеудің қалыптасуы бірнеше кезеңдерден өтеді:

фонетикалық кезең (2 жасқа дейінгі аралықты
қамтиды, ол кезде бала әлі сөздің дыбыстарын
дұрыс меңгере алмайды);

грамматикалық кезең (3 жасқа дейінгі аралық,
дыбыстарды меңгергені мен айтылудың
құрылымдық заңдылықтарын ұйымдастыру
меңгерілмеген кезең);

семантикалық кезең (3 жастан кейінгі аралық,
түсініктерді ұғыну жүзеге асырылады).
Адам өмірінде сөйлеу көптеген қызметтер атқарады:

• коммуникативті қызметі бойынша сөйлеу қарым-қатынас
қызметі ретінде қарастырылады. Бұл күрделі іс-әрекет өз алдына
бөлек, бірақ бір-бірімен тығыз байланыстағы екі ерекше форма
түрінде көрінеді. Оның бірі қарым-қатынастағы сөйлеу
қызметіне субъектінің қатысуын қамтып экспрессивті с өйлеу
формасында болса, екінші сөздік хабарлауды қабылдаушы
субъектінің импрессивті сөйлеу формасында қатысуын
қарастырады.
• сөйлеуді реттеушілік қызметі сөздің көмегімен әр түрлі ағзалар жүйелері
мен мүшелердің іс-әрекетін реттеуді жүзеге асырып отырады. Сөздік
тітіркендіргіштер ағзаның ішкі қызметін зат алмасу процесін
интенсивтілігін өзгертеді, сондай-ақ бұлшық ет жүйесі мен сенсорлы
жүйелеріне де әсер етеді. Сөз өзінің тікелей мазмұнымен физиологиялық
белсенді фактор ретінде ықпал етеді. Сөздің іс-әрекеті мағыналық
мазмұнымен анықталады. Ол туралы сөйлеудің реттеушілік функциясына
байланысты табиғи жолмен сауықтыруға негізделеді.

• сөйлеудің түсіністік қызметі әрбір айтылған сөздің мағыналы болып,
абстрактылы ойлау құралы ретінде көрінуін білдіреді. Сөйлеуді ң көмегімен
ақпаратты талдау мен жалпылау ғана емес сондай-ақ қорытындылау мен
талқылау әрекеттері де жүргізіледі.
*Л.С. Выготский тереңдетілген
грамматикаға байланысты зерттеулерде
айтылған ойлардан басып озды. Ол
балалардағы тереңдетілген
синтаксистердің даму сатысын бөліп
көрсетті. Алғашқы сатысында тек мәндік
синтаксис қолданылады. Екіншісінде
грамматикалық алғышарттары көріне
бастайды, мұны семантикалық синтаксис
сатысы дейді. Үшінші сатыда
семантикалық синтаксистің ережесі
жүйелі қолданылады, сонымен бірге
"үстіңгі синтаксистің" ережелер қатары
және көмекші сөздер – жұрнақтар мен
*Бихевиоризм бағытын ұстанушылар
сөйлеудің дамуында баланың
қоршаған ортасының рөлінің
ерекше екенін атап өтеді. Бұл
орайда кейбіреулері бала тілді
әлеуметтік ортаның қысымының
арқасында меңгереді деп
қарастырса, ендігі біреулері ата-ана
сөйлеуіне еліктеудің рөліне басты
назар аударады.
*Ж. Пиаженің конструктивті
теориясына сәйкес тілдің
дамуы басқа психикалық
процестердің (қабылдау, ес,
ойлау) дамуынан еш
өзгешелігі жоқ, ол баланың
қоршаған ортамен өзара іс-
әрекеті барысында жүзеге
асады. Осыдан тіл ойлау мен
интеллекттің дамуында
ешқандай рөл атқармайды.
Сөйлеу объектіні сөзбен көрсетуімен
байланысты үш формада көрінуі мүмкін:
Сөйлеудің
Сөйлеудің акустикалық
акустикалық формасы
формасы дыбыстық
дыбыстық сигнал
сигнал
түрінде
түрінде танылады,
танылады, оларды
оларды қабылдау
қабылдау үшін
үшін сөздік
сөздік
ағымдар
ағымдар бөлшектеніп
бөлшектеніп беріледі.
беріледі. Сонымен
Сонымен қатар
қатар
жекеленген
жекеленген элементтер
элементтер сөздік
сөздік ағымда
ағымда бірігеді.
бірігеді.
Акустикалық
Акустикалық форма
форма сөйлеудің
сөйлеудің коммуникативті
коммуникативті қызметін
қызметін
жүзеге
жүзеге асырудың
асырудың негізі
негізі болып
болып табылады.
табылады.

Сөйлеудің
Сөйлеудің оптикалық
оптикалық формасы
формасы жекеленген
жекеленген сөздік-әріптік
сөздік-әріптік
тітіркендіргіштерді
тітіркендіргіштерді талдау мен біріктіруді қамтамасыз етеді
талдау мен біріктіруді қамтамасыз етеді және
және
сөйлеудің
сөйлеудің символикалық функциясын жүзеге асырады. Бас ми
символикалық функциясын жүзеге асырады. Бас ми
қыртысының көру бөлімі зақымдалған кезде тек әріптерді ажырату
қыртысының көру бөлімі зақымдалған кезде тек әріптерді ажырату
мүмкіндігі
мүмкіндігі бұзылып
бұзылып қалмай,
қалмай, көп
көп жағдайда
жағдайда символикалық
символикалық
функциясы да жиі бұзылады.
функциясы да жиі бұзылады.

Сөйлеудің
Сөйлеудің кинестезиялық
кинестезиялық формасы
формасы сөйлеудің
сөйлеудің дыбыстық
дыбыстық айтылуын
айтылуын
жүзеге
жүзеге асыруға көмектесетін артикуляциялық мүшелердің бұлшық ет
асыруға көмектесетін артикуляциялық мүшелердің бұлшық ет
аппаратының жұмысынан көрінеді. Артикуляция мүшелерінің бұлшық
аппаратының жұмысынан көрінеді. Артикуляция мүшелерінің бұлшық ет ет
қысымы
қысымы дыбыстық
дыбыстық сөздің
сөздің айтылуы
айтылуы болмаған
болмаған кезде
кезде де
де жоғары
жоғары болады.
болады.
Физиологиялық тұрғыда ол ойлау процесі кезіндегі сөйлеу мүшесінің
Физиологиялық тұрғыда ол ойлау процесі кезіндегі сөйлеу мүшесінің
жұмысынан
жұмысынан байқалады.
байқалады.
Назарларыңызғ
а рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

ШЕТЕЛ ТІЛДЕРІН ОҚЫТУ ПСИХОЛОГИЯСЫ

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ

Тілдің пайда болуы мен дамуы

Дизартрия тіл кемістігі

Сөйлеу туралы жалпы ұғым

Выготскийдің әлеуметтік - мәдени теориясы

Тіл дамуының заңдылықтары

Сөйлеудің бұзылу түрлері мен себептері және паталогиясы

АЙТЫЛУЫНЫҢ БҰЗЫЛУЫ

Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында фонетиканы оқыту

Пәндер