Жеті Жарғының саяси-құқықтық мәні және қазақ хандығындағы билік институттары

«Жеті Жарғы»

Қазақ қоғамындағы бізге жеткен аса маңызды алғашқы саяси-құқықтық құжат - «Жеті Жарғы» (ХVІІ-ХVIII ғғ. ) саналады.

«Жеті Жарғы»

«Жеті Жарғыда» нормалар тізбесі, қазақ қоға- мындағы діннің рөлі, әлеуметтік топтар мен саяси ұйым- ның саяси-құқықтық белгілерінің сипаты беріледі. Ең ықпалды саяси күш - ақсүйектер тұқымы (төрелер) болып табылды.

«Жеті Жарғы»

«Жеті Жарғыда» көрсетілгендей, сұлтан - жоғары билікті, үкіметті білдіреді, ал X ғасырдан бастап ол билікке ие дербес тұлғаны білдіреді. Ақсүйектерге жатпайтын халықтың қалған бөлігі «қара-сүйек» деп аталып, рулар мен тайпаларға бөлінді.

«Жеті Жарғы»

Олардың арасында сот, әкімшілік және әскери билік- ке ие және сұлтандармен бірге мемлекет мәселелерін басқаруға қатысқан бидің (қазының) алатын орны маңыз- ды болды. Сұлтанның билігі ылғи да абсолютті сипатта болған жоқ, тек Қасым ханның тұсында ғана бір орталыққа бағынған, күшті биліктің болғанын байқаймыз.

Тәуке хан басқарған кезде бүкіл қазақ хандығының үш жүзі- нің аумағы оған құқықтық бағынышта және оның саяси ықпалында болды. Ол қайтыс болғаннан кейін әр түрлі дерек көздерінен кездестіргеніміздей, хандардың саяси билігінің әлсірегені байқалады.

«Жеті Жарғы»

Сөйтіп, XVIII ғасырға дейін қазақ даласындағы саяси ойлардың эволюциясында рухани әдет-ғұрыптың сақта- луы мен дамуы байқалады. Сол заманның тарихшыла- ры билеушінің моральдық қасиеттері мен саясаткерлер бойында парасатқа ерекше мән береді. Осылайша олар көзі ашық, адамгершілігі мол билеуші басқарып отырған мемлекеттің мінсіз үлгісін әзірлеуге тырысады. Сонымен қатар, тарихшы ғұламалар мемлекеттің саяси, әкімшілік құрылымымен қатар қоғамдағы болып жатқан саяси оқиғалардың барысын сипаттайды.

«Жеті Жарғы»

Қазақ хандығы тұсындағы саяси ойлар біріншіден, қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік мәселелерді заң нормалары арқылы шешуге байланысты билер инсти- тутын қалыптастырды. Билер институты сондай-ақ, мем- лекеттегі соғыс пен бейбітшілік мәселелерін де қарас- тырды. Екіншіден, елдің тұтастығы мен егемендігі туралы идеясының негізін қалады. Үшіншіден, қазақ хандығы- ның іргетасы қаланды және мемлекеттілік жайлы ұғым қалыптасты