Гетерозис пайда болу заңдылықтары

Презентация қосу

Гетерозис
пайда болу
заңдылықтары
Жо
спар

Кіріспе
2.1. Гетерозис құбылысы
2.2. Гетерозис құбылысының
заңдылықтары
2.3. Гетерозисті будан алу селекциясы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Өсімдіктер селекциясы (лат. selectіo – таңдау, сұрыптау) – өсімдік
сорттары мен гибридтерін шығару әдістері туралы ғылым саласы.
Өсімдік сорттары мен гибридтерін шығарудағы негізгі ма қсат –
өсімдіктің өнімділігін, аязға, қуаңшылыққа төзімділігін арттырып, аурулар
мен зиянкестерге қарсы тұру қабілетін күшейту, т.б. Қазіргі кезде жеміс-
жидектің, дәнді дақылдардың, картоптың, көкөніс-бақша дақылдарының, т.б.
бірнеше сорттары.
Өнімді сұрыптау, іріктеуге байланысты төрт кезеңге бөлінеді:
Ерте заманғы селекция (қарапайым селекция); Халы қты қ селекция;
Өнеркәсіптік селекция; Ғылыми зерттеу селекциясы.
Қарапайым селекция ең алғаш адамдар егіншілікпен айналыса бастап
пайда бола бастады. Ол кезде өте қарапайым т үрде будандастыру процесстері
жүргізілді. Бірақ селекцияның нақ шырқау кезеңі жүзеге асырылмады.
Халықтық селекция жануарлар мен өсімдіктерді ң тұқымдарын
жақсартумен қатар қолдан сұрыптау әдістері бірте-бірте дамыды.Б ұл кезе ңде
ауа-райының жақсы жағдайына, бейімделген қолдан с ұрыпталған жасанды
түрлер ене бастады. Халықтық селекция селекцияны ң алтын кезе ңі болып
табылады.
2.1. Гетерозис құбылысы

Гетерозис – күрделі генетикалық құбылыс,
бірінші жылы ұрпақтардың тіршілік ету
қабілеттілігін, дамуының күштілігін, өнімділігіні ң
көптілігін білдіретін құбылыс. Ол будандардың
түрлері мен пайда болуы тегіне (линия аралық,
сорт аралық, жекеленген) байланысты түрлі
екпінділігінен айқындалады. Гетерозистің жоғары
түрде көрінуі F1 – байқалып, кейіннен төмендейді.
И.Кельрейтердің будандық күштер туралы
алғашқы мәліметтері, содан кейін Ч.Дарвиннің
гетерозистің себептерін түчсіндіру туралы
талпыныстары осы құбылыстың ғылыми
зерттеулеріне жол ашты.
Гетерозис – белгілі бір белгілері мен қасиеттерінің к өрініс д әрежесі бойынша
будандардың бірінші ұрпағының ата – ана формасының әрқайсысынан ерекше басым
болуы. Гетерозис түр аралық будандастыруда бір түрдің әр алуан гетерогенді
популяцияларын будандастырғанда байқалады. Жүгеріде түрлі таза немесе инцухт –
линияларды будандастырғанда гетерозис құбылысы күшті көрініс береді. Б ұл кезде
будандарыдың өнімділігі кейде (ең тәуір) ата – ана формасымен салыстырғанда
20-50 % - ға артады.
Айқас тозаңданатын ағзалардың популяцияларында гендердің зиянды
рецессивті аллельдері аутбридинг нәттижесінде доминантты аллельдерімен
қалқаланады, әрі сақталады.
Еріксіз инбридинг нәтижесінде айқаспалы ұрықтанатын ағазалар
популяциясының генофондысына кіретін зиянды рецессивті гендер
гомозиготалы түрде ауысады, феноиптік көрініс береді және инбридті
азғындауды туғызады. Ұрапқ сайын көп қайтара еріксіз ингбридингті іске
асырғанда жаңа зиянды мутацияларды барлығы гомозиготалы күйде
ауысады да, соның нәтижесінде толық гомозиготалылық басталғанда
барлығы зиянды гендер көрініс беріп, инбредті минимум пайда болады.
Джонс ұсынған доминаттық болжамды (1917, 1918, 1921 жылдар). Ол Ғ1
бірінші жылғы буданды қолайлы доминантты гендердің жиналуынан, ал
олардың Ғ2 – де немесе кейінгі ұрпақтарда өнімділіктің кемуі рецессивті
аллельдің гомозиготтық жағдайда ауысуынан деп гетерозисті түсіндірді.
Келешекте гетерозистің бекуі мүмкіншілігінің жоқтығын түсіндіру үшін
осы гипотеза гендердің тіркесін тұқым қуалаумен толықтырған болатын.
Осы болжамның қазіргі кездегі қалпы бойынша доминанттық гендер
рецессивті гендерді басумен қатар гетерозисті аддитивтік және эпистазды қ
әсерлері арқылы дамытады.
Гетерозис туралы болжамдардың көпшілігі айқас тозаңданатын
дақылдарға тексерілген. Бірақ сонымен қатар гетерозис құбылысы өздігінен
тозаңданатын дақылдарға да тән. Аллельдер будандасу кезінде үйлесетін
генетикалық баланстан неғұрлым жоғары болса, олар бірін – бірі
гетерозиготты жағдайда толықтырып отырады. Егер Ғ1 – де гетерозиготтық
тиімділік толығырақ жүзеге асырылса, одан кейінгі генерацияларда
сақталады. Бастапқы материалдық гомозиготтың нәтижесі қандай болсада,
тозаңданатын линиялардың арасында азғантай айырмашылықтың өзі
жеткілікті болады.
Ғылым көрсеткендей өздігінен тозаңданатындарда
гетерозистің көруінінің екі басты себебі бар:

1) қолайлы 2) аз доминанттық
аллельдері аллельдердің әсері.
немесе ата – Осымен кей
аналардың жағдайда аралық
қолайлы тұқым қуалаушылық
генетикалық пен автогамдық
факторлары (өздігінен
бар тозаңданатын)
будандардың өсімдіктердің
комбинацияла тобындағы
Болаша қ будандарда аналық формаларды жаппай ұрықсыздандыру үшін
гаметоиттердің ну;
дамуын тежейтін жағдайлар
хиимиялық қосылыстарды ң қатарлары –
гиббереллиндер, этрел, т.б. басқа ұсынылды. түсіндіріледі.
2.2. Гетерозис құблысының заңдылықтары
Əр түрлі генотиптердің гетерозистік құбылыс қамтамасыз ету қабілеті əр т үрлі
болғандықтан, кез келген екі желіні будандастырудан гетерозисті гибрид алынбайды.
Олардың ішінен тиімді желілерді анықтау үшін əрбір желіні бас қа желілермен
будандастыру арқылы диаллелді будандастыру жүргізеді. Селекционерлер ж үздеген,
тіпті мыңдаған желілермен жəне сорттармен жұмыс істейтіндіктен оларды ң əр
қайсысын будандастыру іс жүзінде мүмкін емес. Сонды қтан ж ұмыс ау қымын
қысқарту мақсатында бір топқа 8-10 желіден топтастырылып, диаллелді
будандастыру жүргізіледі. Барлығын қосқанда толық диалледі будандастыру болады.
Алынған будандар өнімділігі жəне басқа маңызды қасиеттері бойынша сипатталады.
Комбинациялық қабілеттілік екі: жалпы (ОКС) жəне спецификалы қ қомбинациялы қ
қабілеттілік (СКС) болып бөлінеді.
Жалпы комбинациялық қабілеттілікті өнімділігі бойынша сұрып- тайды.
Ол үшін əр желі бойынша будандардың ортақ өнімділігін анық- тайды.
Жоғары өнімділік көрсеткен будандар, желілердің жоғары комбинациялық
қабілеттілігін көрсетеді. Осылайша белгілі бір желіге қатысты жалпы
комбинациялық қабілеттілік анықталады. Спецификалық қомбинациялық
қабілеттілік белгілі бір екі желіден алынған будан (F1) өнімділігіні ң, жалпы
комбинациялық қабілеттілік бойынша алынатын өнімділік деңгейінен асып
түскен жағдайында белгіленеді де, жекеленген желілер емес, желілерді ң
жұбына қатысты сипат береді.
Жалпы комбинациялық
қабілеттілікті топкросс негізінде де
анықтауға болады.Топкросс деп -
желілердің сорт-тестермен
будандасуын айтады. Сорт-тестер
ретінде ауқымды генетикалық негізді,
еркін тозаң- данатын популяция
пайдаланылады. Сорт-тестердің жалпы
комбинаци- ялық қабілеттілігі (ОКС)
орташа болғаны дұрыс, сонда
желілердің жалпы комбинациялық
қабілеттілігі айқын көрінеді.
2.3. Гетерозисті будан алу
селекциясы
Өндірісте пайдаланылатын будандар:

1) желі аралық: қарапайым - екі өз тозаңымен ұрықтанған
желілерді ұрықтандырудан; үш линиялық – қарапайым желі
аралық буданды өз тозаңымен ұрықтанған желі тозаңымен
ұрықтандырудан; қосарланған - екі қарапайым желі аралық
будандарды ұрықтандырудан; күрделі линия аралық -
төртеуден артық өз тозаңымен ұрықтанған желілер
қатысуымен;
2) сорт-линиялық: қарапайым – сорттарды желі тозаңымен ұрық-
тандырудан жəне күрделі – сорттарды қарапайым желі аралық
будан тозаңымен ұрықтандырудан;
3) линия-сорттық – қарапайым буданды сорт тозаңымен
ұрықтандырудан;
) сорт аралық - екі сортты ұрықтандырудан;

5) будандық (синтездік) популяциялар – қарапайым
будандар мен басқа компоненттер тұқымдарын
араластырып, еркін ұрықтандырумен алынады.
Гетерозисті будан алу селекциясы бірнеше кезеңдерден
тұрады: өз тозаңымен ұрықтанған желілер алу үшін
пайдаланылатын алғашқы материал таңдау; алынған
желілердің комбинициялық қабілеттілігін анықтау жəне
будандар мен будандық популяциялар құру үшін ата- аналық
формалар таңдау. Өздігінен тозаңданатындықтан, аутогамды
өсімдіктерден желілер алудың қажеттілігі жоқ, олар бірден
комбинациялық қабілеттілікке анықталады
Бастапқы материал таңдаудағы еңбек жəне уақыт ш
Қорытынды
Ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарын шығару туралы
ғылым “селекция” (selectio, латыншадан аударғанда – сұрыптау, таңдау) деп
аталады. Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін, түсімін жəне
сапасын арттыруда селекция ғылымының маңызы зор. Өсімдіктер
селекциясы – ауыл шаруашылығы саласында өнімділікті арттырудың
маңызды факторы. Бүгінгі таңда селекцияның классикалық əдістерімен
қатар, ғылы- ми негізделген гендік инженерия, биотехнология сия қты
заманауи 12 əдістерді қолданудың арқасында өсімдіктердің сапалы,
өнімділігі жоғары жаңа сорттары алынды. Əр гектардан 100 ц ж əне одан да
артық өнім беретін бидай мен күріштің қысқа сабақты сорттары, 150 ц ж əне
одан да артық өнім беретін жүгері будандары, ақуызының амин қышқылдық
құрамы жақсартылған астық дақылдары, ауруларға төзімді сорттар, д əнінің
майлылығы екі еселенген күнбағыс сорттары жəне т.б. жетістіктерге қол
жеткізілді. Мемлекеттің басшысы - Н.Ə.Назарбаев елімізді ң аграрлы қ секто-
рына, жақын арада дүние жүзіндегі ең ірі бидай экспорттаушы 50
мемлекеттің қатарына кіруге міндеттеме қойды. Экспорттық м үмкін- дікті
көтеру жолдарының бірі - сапа көрсеткіштері жоғары сорттар шығару.

Ұқсас жұмыстар

Сұрыптау, сұрыптау түрлері. Өсімдіктің Жемісі

Селекция ғылымы

Бірінші ұрпақ будандары үшін будандастыру кезінде көбінесе гетерозис тән қасиет

Синтездеуші селекция

Өсімдіктер мен жануарларды сұрыптау әдістері

Жүгері дақылының морфологиялық ерекшеліктері және сорттары мен будан алу әдістемелері

Ұжымды дамытудың заңдылықтары

Жануарлар селекциясында қолданылатын будандастыру әдістері

Этнос әлеуметтік жүйе ретінде

Әрекет потенциалының пайда болу механизмі

Пәндер