Диалектология ғылымының зерттелу тарихы

Презентация қосу

Диалектология
ғылымының
зерттелу тарихы
Тіл білімінің диалектілер мен сөйленістерді зерттейтін
саласы – диалектология (диалектос- сөйлеу, сөйленіс,
логос – ілім деген грек сөздерінен құралған) деп аталады.
Диалектологияның міндеті - жергілікті тіл
ерекшеліктерін зерттеу, Қазақ диалектологиясы қазақ
тіліндегі сөйленістер мен диалектілерді зерттейді. Диалект
сөйленіс пен халықтық я ұлттық тілдің өзіндік
ерекшеліктері бар жергілікті тармақтарын, бөліктерін
айтамыз. Олар жалпы тілге тән ортақ белгілерден өзгеше
ерекшеліктерді қамтиды.
Қазақ диалектологиясы ғылымын сөз еткенде осы саланың
бастау-көзінде тұрған профессор Сәрсен Аманжолов пен
Жұмат Досқараевтың, акад. Нығмет Сауранбаевтың есімдері
ерекше аталады. С.Аманжоловтың іргелі зерттеу еңбегі
(1959), Ж.Досқараевтың монографиясы мен сөздігі (1955)
тіл тарихы мен қазақ диалектологиясы саласында
ашылмаған аралдардың көптігін көрсетіп берді. Сол
жылдарда ғылым жолына түскен жас зерттеушілер Шора
Сарыбаев, Ғабдолла Қалиев, Сапарғали Омарбеков, Әбілбек
Нұрмағамбетов, Жамалбек Болатов, Оқас Нақысбеков, Тұрап
Айдаровтар осы салаға бар ғұмырларын арнап, іргелі
еңбектер жазды, докторлық диссертацияларын қорғады,
жаңа буын шәкірт дайындады.
Қазақ диалектологиясының алғаш зерттелу және қалыптасу
тарихы профессор С.Аманжоловтың есімімен байланысты.
С.Аманжоловтың ғылыми мұрасында қазақ тілінің
диалектологиясы туралы еңбектері басты орын алады. Оның
1959 жылы шыққан «Вапросы диалектологии и истории
казахского языка» атты күрделі еңбегі автордың
диалектология мен тіл тарихы саласында көп жылдар бойы
жүргізген зерттеу жұмысының нәтижесі еді.
С.Аманжолов қазақ тілінде 3 диалектіні атап көрсеткен:

2.Батыс диалектісі – Батыс
1.Оңтүстік диалектісі - Алматы,
Қазақстан, Гурьев, Маңғыстау,
Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан
Ақтөбе облыстарын және
облыстарын және Талдықорған
Қызылорданың солтүстік
мен Қызылорданың кейбір
аудандарын, Қостанайдың кейбір
оңтүстік аудандарын қамтиды.
батыс аудандарын қамтиды.

3.Солтүстік-шығыс диалектісі –
Ақмола,Павлодар, Семей, Шығыс
Қазақстан, Көкшетау, Қарағанды,
Солтүстік Қазақстан облыстарын және
Қостанай мен Талдықорған
облыстарының кейбір аудандарын
қамтиды.
Профессор Н.Т.Сауранбаев қазақ тіліндегі диалектілерді фонетикалық
өзгешелікке – ш орнына ч, д орнына л айтылуына қарап 2 үлкен
топқа бөлген:

а) Қазақстанның солтүстігі мен батыс облыстарындағы
ш, д диалектілер тобы;

ә) Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік – шығыс облыстарындағы ч, л
диалектілер тобы.Соңғы топ Сырдариядан бастап Батыс Алтай мен
Тарбағатайға дейінгі жерді қамтиды.

Мысалы: бірінші топта – шикі, көпшілік, шүберек, шақпақ, қамшы; маңдай, таңдай, тыңда,
тірідей, түндік, теңдік болып айтылса, екінші топта чикі, көпчілік, чақпақ, қамчы; ма ңлай,
таңлай, тыңла, тірілей, түңлік, теңлік болып айтылады.
Ғалым Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі
диалектілік ерекшеліктерді говорлық
сипатта деп қарап, оның 2 түрін
көрсеткен:

ауыспалы говор

жергілікті говор
1. Ауыспалы говор. 2. Жергілікті говор.
Оған «басқа тілден жергілікті Автор жергілікті говорды
халықтың бір бөлігіне ауысып, жасайтын арна ретінде бұрынғы
басқаларына тарамаған тіл ру, тайпа тілдерінің қалдығымен
ерекшелігін» жатқызады. Мәселен, белгілі территорияда ғана
оңтүстікке өзбек, қырғыз қолданылатын дублетті сөздерді
тілдерінен, батыста татар, башқұрт көрсетеді. Алғашқысы бұрынғы
тілдерінен, шығыста алтай, қытай «тайпа диалектісінің
тілдерінен сөз ауысып қалдығымен», кейінгісі «жергілікті
отырған.Осыдан барып сол экономикалық жағдаймен»
тілдерден сөз ауысқан жерлерде байланыстырылады. Оған түрліше
ауыспалы говор пайда болған деп географиялық, жан – жануар,
түсіндіреді. Мысал ретінде өсімдік атаулары мен кәсіптік
өзбектен енген пахта (мақта), сөздердің әдеби тілге енбейтін
кәттә (үлкен), қырғыздан енген дублеттері жататыны айтылған.
тайған (тазы) сөздері келтіріледі.
2014 жылы жарық көрген
Шора Сарыбаевтың
«Қазақ тіл білімнің мәселелері»
атты еңбегіне диалектология деген жеке бөлек
тарау берілген. Диалектология деген тарауда
Батыс Қазақстан экспедициясынан жиналған
материалдар енгізілген.
Жымпиты, Чапаев Орал, Жәнібек жағы
жағы
Дөңгелек // доңғалақ Тегершік дөңгелек
Кләд Бұрыс
М әс Ату
Жез таба Лә г ө н
Таба нан Өтпек
Н.А.Баскаковтың «Ногайский Жәнібек, Орда Чапаев, Жымпиты
язык и его диалетык» (М., жағы аудандары
1949) деген еңбегінен алынған
сөздер
Аданас (туған ағасын айтады) Аданас (туысқан) Тума
Ақа (аға) Ақа (аға) Аға – ақаның орнына
көбңрек тәте сөзі
айтылады
Инкал (еттің наны) Іңкәл Нан
Шекке//шекки (таразы) Шеккі (таразы) Таразы
Тегершік (дөңгелек) Тегершік Дөңгелек
(дөңгелек)
Нақысбеков Оқас

«Қазақ тілінің оңтүстік
говорлар тобы»

Алматы, 1994 жыл.
Оңтүстік облыстарда Орталық- солтүстік Әдеби тілде айтылуы немесе
облыстарда беретін мағынасы

Қамыр, күлше Құлақ нан Етке салатын нан

Ашық- машық топша Топса, баспа темір топса

шошала Еттік, шорам Ас қоятын үй

қақпатас Қақпақыл, қаржымақыл Қақпатас (ойын аты)

пияз Жуа, сарымсақ пияз

Шөп суырғыш Жұтпа, сүңгуір, шотаяқ Шөп суыратын құрал

Бақыр, шелек Бедре, қылдыбақыр Шелек т.б.
Шымкент говоры
Бригадир күніге жұмыс басында болады; Маға, саға;
Біздікі болатын, біздікітін Көресіні көр.

Қызылорда говоры
Барсаңшы; барсай; айтқай; келгей. Уәйімдей бастаған еді; бережақ; сізің; бізі ң

Жетісу говоры
Уақтылы келдім; уақтымен келдім.
Есімболова Майра

«Жетісу
сөйленісінің лексикалық
ерекшеліктері»
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Алматы, 2001 жыл.
1 тарау: Лексикалық диалектизмдер және оның
түрлі лексикалық топтарға қатысы

Құрылымы жағынан ЖС-дегі ерекшеліктер:
Түбір тұлғалы: (зай-ылғал, далан – кіреберіс)
Туынды түбірлі: (кірші-шылапшын, көкше-ауру аты)
Тіркесті: (ошақ қазар, қоржын той – кәде түрлері)
Семантикалық: (әке – қарағым, шырағым мағынасында қолд.)
Лексика-фонетикалық: (ашты – ащы, ақа – ақша)
Жиілік: (шәйнек – аққұман, шыны – шай кесе)
• 2 – тарау. Жетісу тұрғындары тілінде кездесетін сөз тіркестерін
мағыналық жағын ескеріп, екі топқа бөліп қарастырған:

Білдіретін мағынасын Білдіретін мағынасы
құрамындағы сөздердің құрамындағы сөздердің
лексикалық мәні арқылы мағынасына біршама
айқындауға болмайтын қатысы болып келетін
тіркестер. тіркестер.

Албаты кету – есі кету. Айырып айту – анықтап айту.
Ақыр тақырында – ақыр
База қылу - көзіне айту. соңында.
Жеміт болу – жалмандау. Жат айту – жатқа айту.
Мият тұту – арқа сүйеу. Су суғару – егін суару.
3 тарау: Лексикалық диалектизмдерді салыстырулар мен
лексикалық айырмалар көрсетілген
Жетісу Шығыс Қазақстан, Әдеби тілдегі баламасы, мағынасы.
Семей.
Ақсорпа қойыртпақ Сорпаға қосылған айран

Әкпе әпеке Бірге туған қыздардың жасы үлкені

Шанжа Сырғауыл, уық Арқалық үстіне салынатын ағаш

Шабақ бақай Дөңгелектің күпшегі мен қимасы
арасындағы ағаштар.
Тақия Кепеш, қатырма Тақия

Тапа\көмбеш табадан Таба

Шоқай шарқай Көн теріден істелген аяқ киім.
Жүсіпова Бибихадиша

«Түркістан тұрғындары
тілінің ерекшеліктері»
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның авторефераты

Алматы, 2003 жыл.
Мүмкіндігінше Жетісу өңіріне тән сөздер қазақ тілінің басқа аймағынан жиналған
материалдармен салыстырылып, оның өзіндік өзгешеліктерін анықтаған. Олар мыналар:
1.Үй жай, қора-қопсы, бау-шарбаққа байланысты сөздер:
Там үй, тоқал там-шатырсыз үй.
Далан-кіреберіс
Муалы-азық-түлік, тамақ қоятын жер.
Ақыр-малға шөп салатын жер т.б тіл ерекшеліктерін атап көрсеткен.
2. Киім-кешек,көрпе-жастыққа байланысты сөздер қатарына
Жейде-еркек көйлек.
Сарпай-шекпен
Сыпырмай-аласа жиекті бөрік.
3. Ыдыс-аяқ атауларына байланысты сөздер.
Кірқалта-жуған кір салатын қалта.
Қолбақыр-үлкен темір ожау сөздерін атап өткен. Сонымен қатар, Жетісу с өйл енісінің
ерекшеліктерін зерттеу барысында
4. Тағам атауларына байланысты сөздер қатары көптеп кездеседі.
Атала-ұннан жасалған көже.
Ашымал-бидай, тарыдан ашытып жасалған сусын та ғам.
Тапа нан//көмбеқазан-табаға пісірген нан
Тоқаш-бауырсақ.
Нан көже-қамырды жайып, үлкендеу етіп, кесіп пісірген нан.
1-тарау. Фонетикалық ерекшеліктер

Е мен А, Ә әрпі

Дәрәу-дереу, кәсәл-
кесел, айламан-айламен,
бекар-бекер, т.б.

Ұ мен О әрпі Ұ мен Ы әрпі
Оқсау-ұқсау, ұяну-
Бызау-бұзау, жылу-жұлу,
ояну, дұмалту-домалту,
тымақ-тұмақ, ыста-
тоспалдау-тұспалдау,
ұста,былақ-бұлақ, т.б.
т.б.
Ұяң б орнына қатаң п-
дауыссызымен айтылуы;

Пайпақ-байпақ, пал-бал, пата-
бата,т.б.
Дауыссыз
дыбыстарға Д мен Л әрпі
байланысты Алал-адал, таңлай-таңдай,
ерекшеліктер оңлау-оңдау, теңлік-теңдік,
т.б.

Қ мен Ғ әрпі

Ғұю-құю, ғыш-қыш, ғай
жыл- қай жыл, т.б.
Туыстық атауларға, адам
аурларына байланысты сөздер;
Ая-шеше, апа өзінің туған анасы,
кәнная-жеңеше, жеңга, бұрма-іш ауруы,
2-тарау. т.б.

Лексикалық ерекшеліктер –
диалектологияық еңбектерде Әдет-ғұрып, ойын, ем-домға
қалыптасқан үлгі бойынша байланысты сөздер;
олар түрлі лексика- Аузаш-ауыз ашар, әш арауақ-түске
семантикалық топтарға бөлініп кіретін әруақ, шекемтас-қақпатас
талданады. Түркістан өңіріне ойыны, т.б.
тән сөздер қазақ тілінің басқа
сөйленістерімен Табиғат құбылыстарына
салыстырылып берілген. байланысты сөздер;
Алтын күрек- қарды ерітетін жел,
жасыл-найзағай, наша-бұршақ,
керімсал-жазда соғатын ыстық жел,
анызақ, т.б.
Түркістанның басқа сөйленістерден айырмашылығын көрсету үшін диссертацияда
Жетісу, Шу, Қызылорда сөйленістерімен, Шығыс, Орталық-Солтүстік және Батыс
сөйленістер тобымен салыстырулар берілген.

Түркістан Жетісу Шу Әдеби тілдегі баламасы
немесе мағынасы

Қара үй Қазақ үй Боз үй, киіз үй Киіз үй

Қоржын там Қоржын дорба Қоржын үй Ауыз үйден екі жаққа
үй есік шыққан үш бөлмелі
үй
Бастырма Лапас Түпкі үй Төбесі жабық жан-жағы
ашық жай
Қума там, Түп үй Түпкі үй Түпкі бөлме
түпкір там,
түпкі там
Дәліз, айуан Далан үй Айуанхана Ауыз үй, кіребес
3-тарау. Грамматикалық ерекшіліктер - негізінен жұрнақтар мен жалғаулардың
қолданылуына байланысты

Жұрнақтарға байланысты -нікі, -дікі, -тікі жұрнағы
өзгешіліктер (-ма, -ме, -ба, -бе, арқылы тәуелдеу
-па, -пе; -сай, -сей, -қын, -ғын; категориясы:
-ла, -ле); Меңікі-менікі. Меңікі ондай
Әлім уақтылы кетті; Олар: емес; Сіздеріңкі-сіздердікі.
қаттама айтылуында, т.б. Оңкі дұрыс емес, т.б.

Кейде бұл өңірде ілік септік –
-ы, -і, -сы, -сі жалғаулары
дың-дің орнына –дын-дін
арқылы;
болып соңғы үнді ң
Бәрісі-бәрі, бірісі-бірі,
дыбысының орнына н
достысы-досы, көбісі-көбі, т.б.
айтылады
Мұхамбетов Жомарт Ибатоллаұлы

«Көркем мәтіндердегі
диалектизмдердің
этномәдени мәні»

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Алматы, 2007 ж
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ
МАЗМҰНЫ

І тарау ІІ тарау
ІІІ тарау
«Диалектизмдерді “Батыс Қазақстан өңіріне
лингвомәдениеттанымдық “Батыс Қазақстан өңіріне
тән материалдық
тұрғыдан зерттеудің тән рухани мәдениетке
мәдениетке қатысты
теориялық негіздері» қатысты диалектизмдер”
этнодиалектизмдер”
Батыс Қазақстан өңіріне тән материалдық мәдениетке қатысты этнодиалектизмдер былайша топтастырған:

- үй-жай атауларындағы диалектизмдер;

- ыдыс-аяқ атауларындағы диалектизмдер;

- киім-кешек атауларындағы диалектизмдер;

- дене мүшелерінің атауларындағы диалектизмдер;

- тағам атауларындағы диалектизмдер;

- құрал-жабдық атауларындағы диалектизмдер;

- жануарлар атауындағы диалектизмдер;

- жер бедері атауларындағы диалектизмдер;
- өсімдік атауларындағы диалектизмдер.
Есенбай Анар Заманбекқызы

«Сыр өңірі жазушыларының тіліндегі
жергілікті қолданыстар»
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы, 2008 ж
• Бірінші тараудың “Көркем шығармадағы
эмоционалды-экспрессивті лексика” деп
аталатын тараушада жазушылардың
қолданыстағы жергілікті тіл ерекшеліктерінің
бағалауыштық мәні туралы сөз болады.
Коннотация табиғаты, нақты айтқанда,
экспрессивті-эмоционалдық және бағалауыштық
микрокомпоненттер негізінде сипатталады.
Диалектологтардың зерттеулерінде синонимдер екі сыңарлы, үш сыңарлы, төрт
сыңарлы, бес, алта, жеті, сегіз сыңарлы синонимдік қатардан құралатыны
айтылады.
Мысалы, екі сыңарлы қолғап – биялай;
үш сыңарлы серне –деңгене – жора;
төрт сыңарлы бәкі – бекі – мұштар – шаппа;
бес сыңарлы ырғақ – шотеке – сүңгуір – шотаяқ – жұтпа
(маядан шөп суырып алатын басы имек құрал);
алты сыңарлы иінағаш – суағаш – мойынағаш – әпкіш – күйенте –
құрамыс;
жеті сыңарлы сіріңке – кәуірт – кеуірт – оттық – спешке -шпешке – шырпы;
сегіз сыңарлы күнбағар – күләйлән – пісет – айбағар – шемішке –
шекілдеуік – шемекі – күбағыс.
Екінші тараудың “Көркем шығармалардағы этнографиялық
ерекшеліктер” деп аталатын тараушасында белгілі бір аймаққа ғана
тән, басқа жерлерде қолданылмайтын немесе олардың түбегейлі
ерекшеленетін заттар мен құбылыстардың аттары сөз болады.

Жалпы тілдік қолданыстың аймаққа тән өзіндік ерекшелігі,
айырмашылғы болуы сол ортада өмір сүріп отырған халы қты ң
идиоэтникалық тұрмыс тіршілігімен тығыз байланыста болып
келеді.
Мысалы,
Жәмі – үлкен, кең деген мағынаны білдіретін белгілі орынды, ғимаратты
сипаттауда қолданылатын сөз.
Бәңгі – Ауған, иран қазақтарының тілінде жиі қолдананылатын наша, әпиін,
көкнәр секілді есірткі заттарды үзбей пайдаланатын адам мағынасын
білдіретін диалект сөз.
Күләбі – Қазақстанның оңтүстік өңірінде және Түркімен, Ташкент,
Ашхабад қазақтарының тілінде жиі ұшырасатын қаығы қатты, еті қалың
суық күзге жақын пісетін хош иісті тәтті қауынды білдіретін диалектизм.
Шыртылдақ – Шымкент, Түркістан, Шәуілдір тұрғындары қолданатын
үлкен қауынның бір түрін білдіретін сөз.
Жерағаш – Шымкент, Арыс тұрғындары жиі қолданатын жабайы соқа, ескі
соқа мағынасын білдіретін диалект.
Атабаева Мереке Сатылғанқызы

«Қазақ тіліндегі диалектілік лексиканың
этнолингвистикалық негізі»
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы, 2008 ж
Сөйленістер лексикасында сөйленіс иелерінің мәдени таным-түсінігін
ұғынуға мүмкіндік беретін деректердің маңыздысы – үй-жай тақырыптық
тобын құрайтын диалектизмдер екендігін атап көрсетеді.
Қара үй атауы Түрікменстанның Ашхабад, Ташауыз, Теджен
аудандарында, Шиеліде, Қостанайдың Жанкелдин аудандарында кездеседі.
Өзбекше – қора үй, түрікменше – гара өй киіз үй дегенді білдіреді. Сырдария
бойының елі «киіз үй» деудің орнына, қазірге дейін «қара үй» дейді.
Жорған/жуырқан – көрпе мағынасында қазақ диалектісінің үлкен
аймағын қамтиды. сен өз жорғаңды жамылып жат (Қост., Об., Түрікмен.,
Таш., Қарақ.). Қонақ балаға жуырқанның қалыңын бер (Алм., Еңб.)
Бұжы – түрікмен, Маңғыстау қазақтарында жаңа соойған қой етін
бүйенге тығып әзірлеген тағам. Шұжыққа тоймасаң, бұжыға тоясың (Маң.)
Есенова Қырмызы Есеновна

«Ә.Кекілбаев шығармаларындағы жергілікті
атаулардың лингвомәдени сипаты»
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы, 2009 жылы
Зерттеу 2 тараудан тұрады:

1-тарау. Ә.Кекілбаев шығармаларындағы
атаулардығ прагматикалық табиғаты.
2-тарау. Ә.Кекілбаев шығармаларындағы
диалектизмдердің лингвомәдени
семантикасы.
Қазақтың ұлттық киім атаулары ортақ болғанымен, әр
өңірдің киім кию үлгісі бөлек. Бұл сол жердің табиғат
ерекшеліктеріне ғана байланысты емес, сонымен қатар
тұрғылықты халқының дүниетанымын да білдіреді.

Шарқат – шәйі орамал, әйелдер басына тартады, ер адамдар
белбеу етіп байлайды. Мысалы: Бұның қарап тұрғанын сезіп
қап, жалт бұрылып еді, жайнаңдаған қос жанар көкірегін
шоқша қарып өтті, өкпелегені де, еркелегені де белгісіз, керме
қасын оқыс серпіп жәудірей қарады да, шарқытын түзеді.
Шарқыт сөзінің төркіні парсы тілі деп есептейді, чарқәд –
бас орамал, жаулық. Түрікменстан қазақтарында қызыл
шарқыт сөзі тұрмысқа шықпаған қыздың белгісі ретінде
қолданады.
Назарларыңызға
рахмет!

Ұқсас жұмыстар

ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕЖЕЛУІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ

Психолингвистика тарихы

Тіл білімі

МИКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТАРИХЫ

Өнегелі өрісі кең ғалымдық жол

Африка материгі жағалауындағы мұхиттар мен теңіздер. Зерттелу тарихы

Материктер мен мұхиттардың зерттелу кезеңдері

Қазіргі қазақ тілі фонетикасының зерттелу жайы

М. Әуезов өмірі мен шығармашылағының зерттелу тарихы Қазіргі әуезовтану ғылымының бағытбағдары, соңғы зерттеулер

Оңтүстік Қазақстан, Талас пен Шу аймағындағы қалалар мен қорымдар

Пәндер