Лирикалық жанр

Лирикалық
жанр
З.Қабдолов «Сөз өнері»

Лирика (грекше lyra –ежелгі гректер
үніне қосылып ән салған музыка
аспабы) – әдебиеттің Аристотель
заманынан бері келе жатқан дәстүрлі
үш тегінің бірі, шындықты адамның
ішкі көңіл-күйіне бөлеп, ойы мен
сезіміне астастыра суреттейтін терең
психологиялық
шығармалардың түрі.
Эпос • Субъект (ақын) оқиғаға
сіңіседі.

• Ол құбылысты өзі игеріп, өз
ойына қана қабылдап қоймай,
Лирика сол құбылыс пен
қақтығысудан туған түйсік
түрінде жан сырына
айналдырады.
• Лирикалық шығарма көлем жөнінен, эпосқа
қарағанда, әлдеқайда ықшам. Сюжетке де көп
бара бермейді. Оқиғадан гөрі отты сезім
басымдау, күллі сюжет сол сезім маңына, бас-
аяғы тұжырымды бірер философиялық ой
маңына жинақталады.

• Эпос пен лириканың осы ерекшелігін
Ә.Тәжібаев өзінің «Өмір және поэзия» (1960)
деген кітабында В.Белинскийдің сөзімен былай
талдап түсіндіреді:
Лириканың күші
Лириканың бас
қаһарманы – әсерлілігінде
– ақынның өзі. болады және әсерлік
Мұның эстетикалық әр нәрсені әншейін
қасиеті де, тәрбиелік ауызекі әңгіме
күші де айрықша қылғандай
үлкен. Себебі бұл арада сылдыратын айтып
өлеңді жазған адам беруде емес, айтайын
оқыған адамға дегенін сырлы
айналып, ақын мен суретке айналдыруда,
оқырманның көңіл демек, лириканың
күйлері бір-біріне күші – баяндауда
ұштасып, бірігіп, біте
қайнасып кетеді.
емес, суреттеуде
жатады.
С.Мақпырұлы «Адамтану өнері»

«Лирикалық поэзия - барлық поэзияның негізгі
стихиясы» деген Жан – Поль Рихтердің пікіріне келсек
бұл өте дұрыс және терең негізгі пікір.

Лирика – барлық поэзияның жаны, өмірі, лирикада
поэзия көбірек, лирика – поэзияның поэзиясы.
Лирикалық поэзия – көбінше ақынның өзі
айтатын субъективті, ішкі поэзия.
«Лирикалық поэзияда живопись –
картинаның өзі бола алады, ал шығарманы
жасаушы – өзінің шығарған нәрсесі
болады» - дейді Жан – Поль Рихтер.
З.Қабдолов «Сөз өнері»

Орта ғасырда роман (француз, испан, итальян)
елдерінің поэзясында туып қалыптасқан
лириканың ерекше бір түрі – баллада
(итальянша ballare – билеу) – лиро-эпостық
сипаттағы, шағын сюжетті өлең.

Балладаның мазмұны көбіне тарихи шындық,
оқшау фантастикалық хал, ерлік әрекет
(мысалы, ағылшынның Робин Гуд жайлы халық
балладалары) болып келеді.
Баллада өзінің ұзақ даму тарихында талай
өзгерістерге ұшырады:

• Асқақ әуенді

Толғау
• Сыршыл
Ән
• Әуелде бір топ адам қол
ұстасып, би билеп жүріп
айтатын ән түрінде
Арнау үлгісі ретінде белгілі француз ақыны
Франсуа Вийонның
Тас бойы
«Бұрын тұнып
ғы өткен тұрған деген
арулар» намысбалладасын
пен ар.
Асыл қыз, атау ға болады
ардагер қыз таныс
. шығар.
Сен үшін отқа түскен өзі барып,
Қайда сол қайран ару Жанна д’Арк?
Н.Тихонов

Баллада

Англияда Ресейде
Р.Бернс В.Брюсов
Германияда
А.Брентано
Қазіргі қазақ ақындарының ішінде оқиғалы өлеңдердің кейбір
нұсқаларын Қ. Жармағамбетов жасаған еді. Оның «Бидай туралы
балладасын», сондай-ақ «Мұғалима», «Күзетші» деген балладаларын
кезінде өлең сүйгіш қауым жылы қабылдаған.

Әсіресе «Кекті бала» атты балладасы қашаннан осы жанр ға тән
қаһармандық рухта, көтеріңкі пафоспен жазылған.
Ақын жау алған украин селосында ауру әкесін, анасы мен
інісін фшистер азаптап өлтірген жас баланың ормандағы
партизандарға барып айтқан трагедиялық әңгімесін геройлық
оқиғаға айналдыра толғап келеді де балладаны былай
аяқтайды:

Сен үшін, азаппенен өлген ана,
Сен үшін, жараланған орман-дала,
Сен үшін, туған елім, деп серт беріп,
Жорыққа кетті аттанып кекті бала.
А. Байтұрсынов «Әдебиет танытқыш»

Ән өлеңі
Ән өлеңі-сөздері әнмен айтуға арналған
лирикалық туынды. Ән-лириканың ең ежелгі әрі
халық арасына мейлінеше кең тараған түрі.
Әуелде халық ауыз әдебиетінде кейін жазба
әдебиетте де тиісті орнын алған жанр. Ән
өлеңдерінің ең байырғы түрлеріне салтқа, әдет-
ғұрыпқпа байланысты туған өлең
жырлар(шілдехана өлеңі, бесік жыры, тойбастар,
сыңсу, қоштасу,естірту, жоқтау) жатады.
Толғау
«Толғау–қазақ, сондай-ақ қарақалпақ, ноғай секілді басқада
халықтардың ауызша поэзиясында кең тараған қоғады қ-саяси
лириканың бір түрі» деп жазады осы жанрды арнайы зерттеген
әдебиетші ғалым Б.Абылқасымов (Әдебиеттану. Терминдер
сөздігі.Алматы,1998.328-б.).

Жалпы зерттеушілер толғау жанрының туу төркінін
жалпытүркілік әдебиет тарихымен, ал төл әдебиетіміздегі оны ң
жетілу , гүлдену кезеңдерін ХV-ХІХ ғасырларда ғы жыраулар
поззиясы, ақындық поэзия дәстүрлермен байланыстыра
қарастырады. Осы түсінік тұрлаулы.
Толғау
Ақынға дүниенің әдемілігі көрік пен махаббат екеуінде
ғана. Өмірдің көрік пен махаббатқа дұрыс келетін істері
сүйіндіреді. Теріс келетін істерді күйіндіреді.

Мұның мағынасы көңілді сүйінішіті, күйінішті күйге
түсіру болады. Күйініш көңілге наразылық туғызады.

Көңіл наразылығы мұң, ой туғызады. Осы айтылған
мәністерге қарай күйлі толғау бірнеше түрге бөлінеді.
Толғау түрлері:
1.Сап толғау

2.Марқайыс

3.Налыс(мұңайыс)

4.Намыс-таныс

5.Сұқтаныс

6.Ойламалдау
Сап толғау

Қорыққанда «Ойбай», қуанғанда «Алақай»,
қиналғанда «уһ», таңданғанда «О», өкінгенде
«Қап!» деген сияқты пайым, пікір ой белгісі
кіріспеген құстың сайрауы сияқты көңілдің таза
күйінен шығатын сөз сап толғау яки сайрау деп
аталады.
Марқайыс толғау

Көңіл шын ырза болып, марқайып өскен шақта шығатын сөз
марқайыс толғау болады.Көңілдің шын өсіп марқаюы
қуанышты ұлы оқиғаның үстінде болады.Өлы оұиғалар ұлы
адамдардың яки бүтін елдің халықтың, таптың өмірінде де
сирек болатындықтан марқайыс түрлі тұлғаларда әдебиет
жүзінде ұшырайды.Марқайыс орнымен айтылса, ұнамды
болады, ұнамсыз айтылса ерсі көрініп марқайыс әсері
болмайды, масқаралық әсері болып шығады.
Налыс

Әркімнің өмір жүзінде көздеген мұраты болады. Яғни сол мұрат көрген
нәрсесінің жолында болады. Мұратына жетсе ба қытты болады. М ұратына жетіп
бақытты болған шақта бақыт ұзақ тұрмайды; өйткені бақыттың болуына,
болмауына себепкер нәрселер көп.

Қайғы-қасіретсіз, уайымсыз, мұңсыз, қатерсіз, қауіпсіз, шатты қпен тыныш
өмір сүретін адамдар тіпті болмайды. Өмір жолы мұрат қа т үгел жеткізбейді. Тура
жүргізбесе, көңілге реңіш, шер пайда болады. Сондай өмір ж үзіндегі т үрлі
опасыздық ақындыда ренжітеді, мұңайтады, ықыласын қайтарады.
Намыс-таныс

Сол қиын істі істеуге көбінің
батылы жетпейц намысына
Намыс толғау – басында тигізіп, қанын қыздырып
тайғақ кешу қиыншылық сөйлеу қайрау сөз деп
шегіне жетіп тақалған аталған. Сол қайрау сөздің
шақта шығатын сөз. Қиын өлеңмен айтылғаны намыс-
хал нағыз қиын шегіне толғау дейміз. Намыс-толғау
жеткенде қмһиын істі соғыс кезінде соғысқа түсіру
істеуге керек қылады. үшін яки не өліп не өлтіріп
шығатын өлім жолына
айдаған жерде айтылған.
Сұқтаныс

• Жаман нәрсе •Солай болған соң
•Сұқтану деп бір қаншама ұлы сұқтаныс толғауда
нәрсеге артықша болып, адамның көбінесе ғаламның
назар түсуін назарын түсіріп,
ұлылығы,
айтамыз. Адам таңдандырғанмен
сұқтандырмайды. табиғаттың сыры,
сұқтанғанда,
Ұлы болсын, ұсақ шеберлігі,
жақсы нәрсеге
болсын біз жақсы сұлулығы, адам
сұқтанады.
нәрсеге ісінің де
сұқтанамыз. Ол сұқтанарлық
жақсы нәрсе ұлылары,
табиғат ісінің жақсылары,
жүзінде де адам көркемдері сөз
ісінің жүзінде де
болады.
болады
Ойламалдау

Көңіл ырза болмаудан наразылық туады. Наразылық
мұңға айналады. Мұңнан ой, қиял тебіренеді. Сөйтіп
көңіл ырза болмағандағы шығатын толғаулар жалғыз
көңіл күйдің сөзі болмай, ой, қиял қатысып шығады.
Сондықтан мұнды толғаулар ойламалдау деп аталады.

Әшкерелеу де, масқаралау да екі түрлі болады: жәй сөгіс
әшкерелеуі бар, күлкі қылып әшкерелеу бар. Масқаралау
да сондай. Жай жамандап масқаралау бар да, күлкі қылып
масқаралау бар. Жамандық адамды кейітеді, қайғыртады,
мұңайтады, ренжітеді, кемшілік пен мін адамның
күлкісін келтіреді.
З.Қабдолов. «Сөз өнері»

Лириканың антик әдебиетінде көп тараған
түрлерінің бірі – идиллия (грекше eidyllion – суреттеу,
сурет) – әлдебір парықсыздау салтанат, қаракетсіз
қызық, уайым-қайғысыз қызғылт өмір туралы жыр.
Идиллиялық өлеңнің
тақырыбы
Мал баққан, шөп шапқан, егін салып,
балық аулаған адамдар тұрмысы

Олардың сұлу табиғат құшағында өтіп
жататын той-думаны, сауық-сайраны.
Идиллия өлеңдерін
жазғандар
Грециядада Римде

Орыс
Феокрит ақындары Вергилий

Жуковский Сумароков Княжнин

Херасков Гнедич
ХІV ғасырдағы француз әдебиетінде идиллия
мадригарға (французша madrigal – малшы сазы)
ауысты. Бұл да басында жым-жырт, ың-жыңсыз рақат
тіршілікті мадақтайтын өлең болатын, кейін әйелдерге
арналған альбомдық сипатқа көшті; енді бірде азын-
шоғын сықақ, күлкі араласатын болды.
Мұндай өлеңдерді орыс әдебиетінде
Карамзин, Батюшков жазды.
Ежелгі Эллада ақыны Пиндардан
Рим ақындары Гораций мен
Овидийге, одан орыс ақындары
Лермонтов пен Державинге дейін екі
мың жылдан аса ұзақ ғұмыр кешкен
бір лирикалық түр –

Ода (грекше ode – ән) – есімі елге
тараған жеке адамдарды не
батырларды мадақтаған я болмаса ел
ішіндегі елеулі оқиғаларды
дәріптеген аса көтеріңкі, көңілді
жыр.
З.Қабдолов «Сөз өнері»
Лириканың әдемі түрлерінің бірі- сонет (итальянша
sonetto; sonare – сылдырау, сыңғырлау) араулы
өлшеммен, әр түрі тақырыпқа жазылатын сыршыл өлең;

ХІІІ ғасырда Сицилияда туған;
Данте, Петрарка көп жазған;
Кейін Батыс Еуропаның басқа елдерінде кең тараған;
Классикалық үлгілерін Шекспир жасаған.
С.Мақпырұлы. «Адамтану өнері»

Сонет – лириканың өзгеше бітімді, белгілі бір дәстүрлі қалыптасқан
өлшеммен жазылатын түрі. Сонеттің тақырып аясы да мейлінше кең;
ол қуаныш, қайғы, өмір, махаббат, Отан...туралы сырлы сазды өлең.

Сонет өлеңі ХІІІ ғасырда Италияда туған, жанрдың өркендеп дамуына
Данте, Петрарка (Италия), ХVІІ ғасырда Шекспир (Англия), одан
беріде А.Мицкевич (Польша) көп үлес қосты.
Сонет қазіргі қазақ лирикасында да өзіндік орны бар, танымал жанр
деуге болады. Бұл салада Е.Әукебаевтың, К.Салықовтың, Х.Ерғалиевтің
т.б ақындардың сәтті ізденістері баршылық.
Сонеттің арнаулы өлшемі

• Көлемі – он төрт
Катрен жол, алғашқы сегіз
жолы – бірінші
бөлім

• Ақырғы алты жолы
Терцет
– екінші бөлім
Сонет қазіргі қазақ лирикасында да бар. Соңғы кездері
бұл түрмен бірыңғай Е.Әукебаев айналысып жүр.

Ал тоқсаныншы жылдарда қазақ поэзясындағы
сонетті Х.Ерғалиев одан әрі дамытып, өндіре жазды.
Жанрға әр алуан тақырыпта жаңа мазмұн әкелді.175
өлеңнен құралған «Сонеттер» жинағын жеке кітап
қып бастырып шығарды. Солардың бірі (жетінші
сонет):
Бұл өзіме тіксінбе, қамықпа да,
Желпу үшін жел керек мамыққа да...
Көңілім – көл, аққудай жылжы, қалқам,
Тұнығына төсіңді малып қана.

Қатал тағдыр қараса тіріге тік,
Бірі қалмақ екеудің, бірі кетіп.
Сен тірі қал мен саған сену үшін,
Мен үшін де жол таны жүріп өтіп.

Жаңаша қас, жаңаша дос танылар,
Менсіз күннің өзінше дастаны бар.
Одан бетер сыр қанша зираттағы.
Сөйлемейтін сұп-суық тастан ұғар.

Екі мұңлық табысқан жетім жүріп,
Өткен талай өмірді жетілдіріп
З.Қабдолов «Сөз өнері»
Лириканың түрлері:
Арнау (кейде арнайы шарықтау, кейде көлемді лиро-эпикалық
шығармаға беташар, кейде жеке адамдарға бағыштау түрінде жазылған
өлең)

Канцонетта (баяғының серілік сезімдерін мадақтайтын көне
әуен)

Романс (жалт еткен бір жақсы сезімді, көбінесе сүюді жырлау)

Пастораль (мадригал тәрізді малшы сазының бір түрі)

Эклога (идиллия тәрізді селодағы сауық жырының бір түрі)
Элегия (бір мұң, бір сыр аралас назды сарын)

Эпиталама (жаңа қосылған жас жұбайлардың жарастығын
құттықтайтын көне өлеңдердің бір түрі)

Эпитафия (дүниеден кеткен әлдебір қадірлі кісі жайлы
жоқтау)

Эпиграмма (жеке біреулерді мінеп, мысқылдайтын сықақ өлең)
С.Мақпырұлының «Адамтану өнері»

Адам көңілінің жабырқау, мұңлы-сырлы күйін танытатын шағын
көлемді лирикалық өлең элегия деп аталады. Элегияда өмірдің
тұрақсыздығы, тағдыр, болмыс туралы өкінішті ой-толғаныстар, өмірде
бастан кешкен сәтсіздік, қиянат, ауыртпалық, жалғыздық, орындалма ған
арман т.б. толғанады.
Элегиялық өлеңдерді ішкі мазмұндық сипатына , ой-толғам
ерекшелігіне орай:

Философиялық Саяси-әлеуметтік
Романтикалық элегия
элегия элегия
Әдебиет зерттеушілері, шартты түрде болса
да, әрбір лирикакалық өлеңді тақырыбына
қарай талдап:

Саяси лирика

Философиялық лирика

Табиғат лирикасы

Махаббат лирикасы
Сатира. Бұл терминнің мағыналық
аясы кең. Кең мағынасында сатира
жалпы сөз өнерінде өмірдегі жағымсыз
жайлар мен ұнамсыз мінездерді
әшкерелеу, күлкі-келеке ету, бұл тұрғыда
ол эпосқа да, драмаға да тән, тар
мағынасында әлдебір кеселді қылық-
құбылыстарды аяусыз мансұқтайтын
лирикалық шығарманың бір түрі,
жанры.
Сатираның түрлері, яғни
жанрлары:

Памфлет
Пародия
Фельетон
Эпиграмма
Сатиралық лирика
Сатиралық лириканың не бір оңды үлгілері
төңкерістен бергі кезеңдегі орыс (В.Маяковский,
С.Маршык, т.б.), қазақ (А.Тоқмағамбетов,
О.Әубәкіров, Ш.Смаханұлы, т.б) поэзиясында да
жиі кездеседі.

Ұқсас жұмыстар

Әдебиет тегі

Жанр поэтикасы

Үйлену тойының әндері

Қазақ халқының әншілік өнер

ЛИРИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДЫ ОҚЫТУ

Айтыс - халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі

Қазақ халық ауыз әдебиеті түрлерімен таныстыру

Абай журналындағы еңбегі, 1924 жылғы

Эпостық поэмалар немесе батырлар жыры

Әдеби бағыт және ағым

Пәндер