Когнитивті лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі көрінісі

Тақырыбы:

Когнитивті лингвистиканың

қазақ тіл біліміндегі

көрінісі

Орындаған:

Қаралатын мәселелер:

А. Байтұрсыновтың таным негіздеріне қатысты ой-тұжырымдары мен көзқарастары.

М. Жұмабаевтың тіл, ой, сана арқылы адамзаттың даму процесін сипаттауы.

Қ. Жұбановтың тіл адамды, өмірді зерттеп танудың көрсеткіші екендігі жөніндегі пікірлері, оның ғылыми негіздері.

С. Аманжолов және таным процесі.

Қазіргі кездегі когнитивтік лингвистиканың дамуы ғылыми еңбектер мен диссертацияларға шолу.

Кезең

Атауы

Уақыты

Өкілдері

«Тілтану» парадигмасының қалыптасуы

ХХ ғасырдың 20-45 ж. ж.

А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов және т. б.

Тілдік бірліктердің танымдық парадигмасы

ХХ ғасырдың 45-70 ж. ж.

Н. Сауранбаев, Ғ. Мұсабаев; М. Балақаев, І Кеңесбаев.

III

Тілтанымдық қағидалардың жалпы теориялық парадигмасы

ХХ ғасырдың 65-85 ж. ж.

К. Аханов, Т. Қордабаев, Ә. Хасенов т. б.

Тілтанымдық этюдтар парадигмасы

ХХ ғасырдың 70 жылдары мен аяғы

Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Ш. Сарыбаев, Ә. Болғанбаев т. б.

Қазіргі когнитивтік парадигмалар

ХХ ғасырдың аяғы мен ХI ғасыр

Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік лингвистиканың қалыптасуын ғалым Э. Оразалиеваның бес парадигмаға жіктеп қарастыруы:

Тиісінше ойлау

Түйісінше ойлау

Заттың «бойына біткен сипатын» ғана ойлап, сол тұрғыда сөзбен беру, яғни, қазіргі тілмен айтсақ, нақты шындық болмыстың тіл арқылы баяндалуы.

Зат туралы «адамның қосқан, таңған сипаттары», яғни, зат, құбылыс туралы сөйлеушінің көзқарасы, танымы,

ұғып - қабылауы тұрғысынан

сөз етуі.

А. Байтұрсынұлы ойлаудың 2 түрін көрсетеді:

А. Байтұрсынұлы сөз өнеріне тірек болатын адам санасының 3 негізін атап көрсетеді:

Ақыл;

Ісі - аңдау

Қиял;

Ісі - меңзеу

Көңіл;

Ісі - түю, талғау

Мағжан Жұмабаевтың пайымдауынша:

«Әр адамның есі әр түрлі. Кейбіреулер тез жаттап алып, тез ұмытады. Кейбіреулер шабан алады. Бірақ тез ұмытады. Кейбіреулер тез алады, сонда да ұмытпайды- Адамның есті болуына, әрине, естің осы төртінші түрі, онан соң үшінші

түрі пайдалы»

Қазақ зиялыларының арасынан педагогика және психология ғылымдарының салалары бойынша зерттеулер жазған

Мағжан Жұмабаев

Ғалым М. Жұмабаев: «Суреттеулерді жанның жоғалтпай сақтай білуі ес деп аталады» - деген.

Естің түрлері- сөйлеу әрекетінің механизмдерінің бірлігі деп қарастырып, оларды төмендегіше топтастырған

Қысқа және ұзақ мерзімді

Ықтималдық

Ұғыну

Болжау

Қ. Жұбановтың «Түркі әдебиеттер тілінің танымы» атты еңбегі

Қ. Жұбанов «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулерінің» екінші тарауын «Әдебиет, мәдениет және өнер мәселелері» деп атай келе, «идеологияның бірі болған тіл материалдарын» жоғары эстетикалық танымның, заман келбетін сипаттар құралдын өзегі етті.

- кез келген шығармаға тек құрылымдық сипаттама беріп қана қоймай, сонымен қатар тілдік құралдар арқылы берілген идеялық ерекшеліктерге, адамзат табиғатын айқындар фактілерге, онық сыртқы ортамен, табиғатпен байланысына зерттеген

-оларды уақыт таразысымен өлшей келе, халықтық дүниетанымның қалыптасу тарихы туралы сөз қозғады.

-әр тілдік материалды елдің салтын, әдет-ғұрпын пайымдап түсіндірудің, танымдық қорды жинақтаудың көзі деп қабылдады

« . . . жаңа заттың аты семантиканың үш заңы бойынша аталады» деп қарастырды:

С. Жапақовтың «Эпикалық фразеологизмдердің когнитивті негіздері» атты зерттеу жұмысы

Эпикалық фразеологизмдердің мазмұнында жасырынып жатқан «аялық білімді» ашудың үш түрлі әдісін қолданады:

фразеологиялық бірліктердің тасаланған ішкі формасын ашу;

басқа мәтіндерден контекс іздеу;

ақпараттарды анықтайтын лұғат құру.

Қазақ тіл білімінде когнитивті лингвистиканың ұлттық негізде қалыптасып, кең қанат жаюы тілді дара тұлғаның танымы мен псизикасы арқылы зерттеп, танудың лингвофилософиялық, лингвопсихологиялық негіздемесін жасаған

Қ. Жаманбаеваның «Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана» деп аталатын еңбегі негіз болады.

Қ. Ә. Жаманбаеваның «Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана» атты монографиясы

Қазақ тілін когнитивтік зерттеуге арнаған алғашқы жұмыстардың бірі.

Тілдік сана құрылымы, гештальт теориясы, тілдік сана және мәтін құрылымы, тілдік модельдер, мұң концептісі т. б. когнитивтік мәселелер қарастырылған.

Ислам Айбаршаның «Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік бейнесі» атты докторлық диссертациясында:

Аталмыш еңбекте ұлттық мәдениеттің тілде орныққан тілдік бейнесі дүниетанымдық концептілер жүйесі, символдар, этномәдени бірліктер, ұлттық реңктегі фразеологизмдерге талдау жасау барысында ашылады.