Когнитивті лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі көрінісі

Презентация қосу

Тақырыбы:

Когнитивті лингвистиканың
қазақ тіл біліміндегі
көрінісі

Орындаған:
Қаралатын мәселелер:
1. А.Байтұрсыновтың таным негіздеріне қатысты ой-
тұжырымдары мен көзқарастары.
2. М.Жұмабаевтың тіл, ой, сана арқылы адамзаттың даму
процесін сипаттауы.
3. Қ.Жұбановтың тіл адамды, өмірді зерттеп танудың
көрсеткіші екендігі жөніндегі пікірлері, оның ғылыми
негіздері.
4. С.Аманжолов және таным процесі.
5. Қазіргі кездегі когнитивтік лингвистиканың дамуы
ғылыми еңбектер мен диссертацияларға шолу.
«Когнитивтік лингвистика» қазақ тіл білімінде ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ
ғасырдың алғашқы жылдары ғана зерттеле бастаған ғылым саласы.

Когнитивтік лингвистика – антропоцентристік парадигма шеңберінде қалыптасқан
тіл білімінің жаңа саласы. Тілді антропоцентризм тұрғысынан қарастыру дегеніміз –
адамның ақыл-ойы, санасы, дүниетанымы, көріп білген өмір тәжірибесі, т.б.
әрекеттерін тіл арқылы жеткізу.

Қазақ лингвистикасында антропоцентристік бағыттың алғашқы нышандары
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, І.Кеңесбаев Ғ.Мұсабаев, М.Балақаев,
Н.Сауранбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, Н.Оралбаева, Ғ.Қалиев, Н.Уәли
еңбектерінде қарастырылды.
Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік лингвистиканың қалыптасуын
ғалым Э.Оразалиеваның бес парадигмаға жіктеп қарастыруы:

Кезе Атауы Уақыты Өкілдері
ң
I «Тілтану» парадигмасының ХХ ғасырдың 20- А.Байтұрсынов,
қалыптасуы 45 ж.ж. Қ.Жұбанов, С.Аманжолов
және т.б.
II Тілдік бірліктердің танымдық ХХ ғасырдың 45- Н.Сауранбаев, Ғ.Мұсабаев;
парадигмасы 70 ж.ж. М.Балақаев, І Кеңесбаев.
III Тілтанымдық қағидалардың жалпы ХХ ғасырдың 65- К.Аханов, Т.Қордабаев,
теориялық парадигмасы 85 ж.ж. Ә.Хасенов т.б.
IV Тілтанымдық этюдтар парадигмасы ХХ ғасырдың 70 Ә.Қайдар, Р.Сыздық,
жылдары мен Ш.Сарыбаев, Ә.Болғанбаев
аяғы т.б.
V Қазіргі когнитивтік парадигмалар ХХ ғасырдың
аяғы мен ХI
ғасыр
Қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеулер ХХ
ғасырдан соңы мен ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарында ғана қолға
алына бастады.

Р.Сыздықова, Ә. Қайдар, Е.Жанпейісов,
Э. Сүлейменова, Г. Смағұлова, Б. Момынбаева, Г.Гиздатов,
Қ.Жаманбаева, Ж.Манкеева, А.Ислам, Ш.Елемесова, Н.Аитова сияқты
зерттеушілер когнитивтік лингвистика мәселесін этнолингвитика,
когнитология, лингвомәдениеттану ғылымдарымен байланыстырды.
А. Байтұрсынұлы ойлаудың 2 түрін көрсетеді:

Тиісінше ойлау Түйісінше ойлау

Заттың «бойына біткен сипатын» Зат туралы «адамның қосқан, таңған
ғана ойлап, сол тұрғыда сөзбен сипаттары», яғни, зат, құбылыс туралы
беру, яғни, қазіргі тілмен айтсақ, сөйлеушінің көзқарасы, танымы,
нақты шындық болмыстың тіл ұғып – қабылауы тұрғысынан
арқылы баяндалуы. сөз етуі.
А. Байтұрсынұлының тіл табиғатының ерекшелігін, тіл қызметінің
жан – жақтылығын танытуға арналған ғылыми пайымдауларын саралай
келіп, оларды мазмұн мен көтерген мәселесінің бағыт – бағдарына
қарай бірнеше топқа жіктеп көрсетуге болады.

- Тілтаным теориясындағы тіл – ойлау – дүние бейнесі
арақатынасына байланысты пікірлермен сабақтас пайымдаулары.

- Поэтикалық тіл табиғатын «қарапайым» тілден айыра танытуға
арналған ғылыми тұжырымдары.
А. Байтұрсынұлы сөз өнеріне тірек болатын адам
санасының 3 негізін атап көрсетеді:

Көңіл;
Ақыл; Қиял;
Ісі –
Ісі – аңдау Ісі - меңзеу
түю,талғау
ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ АРАСЫНАН ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ
ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ САЛАЛАРЫ БОЙЫНША ЗЕРТТЕУЛЕР ЖАЗҒАН
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ

Мағжан Жұмабаевтың пайымдауынша:

«Әр адамның есі әр түрлі. Кейбіреулер тез жаттап алып, тез
ұмытады. Кейбіреулер шабан алады. Бірақ тез ұмытады.
Кейбіреулер тез алады, сонда да ұмытпайды- Адамның есті
болуына, әрине, естің осы төртінші түрі, онан соң үшінші
түрі пайдалы»
Ғалым М.Жұмабаев: «Суреттеулерді жанның
жоғалтпай сақтай білуі ес деп аталады» - деген.

Көру есі

Есту есі

Қозғалу есі яки мотор
есі
Қысқа және ұзақ
Ықтималдық
мерзімді
Естің түрлері-
сөйлеу әрекетінің
механизмдерінің
бірлігі деп
қарастырып, оларды
төмендегіше
топтастырған
Ұғыну Болжау
Қ. Жұбановтың «Түркі әдебиеттер тілінің
танымы» атты еңбегі

ХІ ғасырдағы түркі жахба әдеби тілі
және ХІХ ғасырдың ІІ
жартысындағы қазақтың ұлттық
жазба әдеби тілінің басты өкілдерін
талдау объектісі ете отырып,
қазақтың поэтикалық тілінің
бастауын танытуға арналған
алғашқы зерттеу үлгісі деуге болады.
• Қ.Жұбанов «Қазақ тілі жөніндегі
зерттеулерінің» екінші тарауын «Әдебиет,
мәдениет және өнер мәселелері» деп атай
келе, «идеологияның бірі болған тіл
материалдарын» жоғары эстетикалық
танымның, заман келбетін сипаттар құралдын
өзегі етті.
- кез келген шығармаға тек құрылымдық сипаттама беріп қана қоймай,
сонымен қатар тілдік құралдар арқылы берілген идеялық ерекшеліктерге,
адамзат табиғатын айқындар фактілерге, онық сыртқы ортамен,
табиғатпен байланысына зерттеген

-оларды уақыт таразысымен өлшей келе, халықтық дүниетанымның
қалыптасу тарихы туралы сөз қозғады.

-әр тілдік материалды елдің салтын, әдет-ғұрпын пайымдап түсіндірудің,
танымдық қорды жинақтаудың көзі деп қабылдады
Сәрсен Аманжолов

Тілші затқа, кісіге яки жер-суға қойылатын аттардың себеп-
салдарын анықтау кезінде немесе сөз мағынасы мен мазмұнын
сипаттау барысында адамдардың бойындағы танымдық
функциялардың іске қосылатынын дәл сұрыптады.
«... жаңа заттың аты семантиканың
үш заңы бойынша аталады» деп
қарастырды:

Функциясына қарай

Ұқсастығына қарай

Бүтіннің бөлшегі есебінде
«... сөз — асыл қазына. Тіл сана-
сезімнің, ойдың тәжірибеде
көрінетін заттық сәулесі» деген
аса құнды қорытынды жасаған
С.Аманжолов тілдік бірліктерді
танымдық ұғымдармен
байланыстыра айқындау
қажеттілігін атады.
С. Жапақовтың «Эпикалық фразеологизмдердің когнитивті
негіздері» атты зерттеу жұмысы

Эпикалық фразеологизмдердің мазмұнында жасырынып жатқан
«аялық білімді» ашудың үш түрлі әдісін қолданады:

фразеологиялық бірліктердің тасаланған ішкі формасын ашу;
басқа мәтіндерден контекс іздеу;
ақпараттарды анықтайтын лұғат құру.
Қазақ тіл білімінде когнитивті Қ.Ә.Жаманбаеваның «Тіл
лингвистиканың ұлттық негізде қолданысының когнитивтік негіздері:
қалыптасып, кең қанат жаюы тілді дара эмоция, символ, тілдік сана» атты
тұлғаның танымы мен псизикасы арқылы монографиясы
зерттеп, танудың лингвофилософиялық,
лингвопсихологиялық негіздемесін жасаған
Қазақ тілін когнитивтік
зерттеуге арнаған алғашқы
жұмыстардың бірі.

Тілдік сана құрылымы,
Қ. Жаманбаеваның «Тіл гештальт теориясы, тілдік
қолданысының когнитивтік сана және мәтін
құрылымы, тілдік
негіздері: эмоция, символ, тілдік
модельдер, мұң концептісі
сана» деп аталатын еңбегі негіз т.б. когнитивтік мәселелер
болады. қарастырылған.
Ислам Айбаршаның «Ұлттық мәдениет контексіндегі
дүниенің тілдік бейнесі» атты докторлық диссертациясында:

Аталмыш еңбекте ұлттық мәдениеттің тілде орныққан тілдік
бейнесі дүниетанымдық концептілер жүйесі, символдар,
этномәдени бірліктер, ұлттық реңктегі фразеологизмдерге
талдау жасау барысында ашылады.
Г.Гиздатовтың «Сөйлеу қызметіндегі когитивтік модельдер:
типологиясы мен динамикасы» атты докторлық
диссертациясы

Адам санасындағы білімнің көріну деңгейі, берілу
тәсілдері, құрылымы мен динамикасы қарастырылған.
Профессор Ж.Манкееваның «Қазақ тілін зерттеудің
когнитивтік негіздері»

«Тіл мен ойлау бірлігінің өзіндік ерекше қасиеттерін тіл
білімінің дәстүрлі, таза тілдік және ғылым саласы
шеңберінде зерттеу мүмкін емес. Оған қажет ғылыми
парадигма - когнитивті лингвистика,
социолингвистикамен тұтасуы»
когнитологиялық талдаудың
Ғалым С.Ақаев тәсілдеріне тоқталып, ойлау ой
түю, қабылдау, қорыту сияқты
«Сөздің когнитологиялық абстрактілік құбылыстарды
сипаттары» атты мақаласында зерттеу әдісі ретінде қарастыру
жайлы мәселені көтереді.
Когнитивті лингвистиканың дамуына
елеулі үлес қосқан еңбектер:
Г.Гиздатов «Сөйлеу қызметіндегі когнитивтік модельдер: типология мен
динамикасы»

Қ.Жаманбаеваның «Тіл қолданысының когнитивтік негіздері»

Ж.Манкеева «Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері»
Қазақ тілін когнитивтік
зерттеуге арнаған алғашқы
Профессор Ж.Манкееваның жұмыстардың бірі ретінде
«Қазақ тілін зерттеудің Қ.Ә.Жаманбаеваның «Тіл
когнитивтік негіздері» атты қолданысының когнитивтік
негіздері: эмоция, символ,
мақаласында М.Бирвиш,
тілдік сана» атты
Хомский, Лакофф, Коок, монографиясын атауға
Г.В.Колшанский, Ю.Д.Апресян болады. Бұл жұмыста тілдік
және тағы басқалардың сана құрылымы, гештальт
есімдерімен байланысты теориясы, тілдік сана және
когнитивтік лингвистиканың мәтін құрылымы, тілдік
пайда болуы мен дамуына модельдер, мұң концептісі
қысқаша шолу жасалады. т.б. когнитивтік мәселелер
қарстырылған.
Б.Момынова «Қазақ конитивтік бірліктердің
тіліндегі қоғамдық-саяси ұсыну
(әлеуметтік (репрезентациялану)
бағалауыштық) сөзжасам» ерекшеліктеріне тоқталып,
(Алматы, 2006) атты бағалауыштық сипатын
еңбегінде: қарастырады.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Нұрдәулетова Б.И. “Когнитивтік лингвистика” Оқулық. Алматы: ҚР жоғары
оқу орындарының қауымдастығы, 2011. – 312 бет

2. Оразалиева Э.Н. Когитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. – Алматы,
2007. – 312б.

3. Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ,
тілдік сана. –Алматы: Ғылым, 1998. -140 б.

4. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. —
Алматы, 2001. № 4. -39-43-б.

5. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті
(салыстырмалы-салғастырмалы лингво-мәдени сараптама): филол.ғыл.док. дисс.
–Алматы, 2004. -228 б.

Ұқсас жұмыстар

ТІЛДІҢ УНИВЕРСАЛДЫ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ КОГНИТИВТІ ЛИНГВИСТИКА

Қазақ тіл білімінде когнитивті лингвистиканың зеріттелуі

Когнитивтік лингвистиканың тарихы

Когнитивтік тіл білімінің лингвистика табиғи бағыты

Когнитивтік лингвистика ғылымының лингвистика ғылымының басқа салаларымен байланысы

Фразеологизмдердегі мінез-құлық көрінісі (қазақ ағылшын тілдері негізінде)

Әлеуметтік лингвистика

Психолингвистиканың қысқаша тарихы

Фразеологиялық тіркестер

Қазақ тіліндегі саяси метафоралар

Пәндер