Мақаланың жазылуы және оған қойылатын талаптар

Презентация қосу

Мақаланың жазылуы
және оған
қойылатын талаптар
Мақаланың тақырыбы:

Ж.Аймауытовтың “Ақбілек” романы тіліндегі
фразеологизмдердің қолданыс
ерекшелігі

Мақала авторы: Дүйсенбаева Г
Қазақ және орыс филологиясы
факультеті, 3-курс
Ғылыми жетекші: Қанапина С.Ғ
Қостанай, 2016 ж
Жүсіпбек Аймауытовтың “Ақбілек” романы тіліндегі
фразеологизмдердің қолданыс ерекшелігі
МАЗМҰНЫ

Кіріспе бөлім

Негізгі бөлім

І. Фразеологизмдердің зерттелу жайы

ІІ. Шығарма тіліндегі фразеологизмдердің қолданысы

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақ тілі фразеологизмдерінің эмоционалдық бояуы туралы профессор К.Аханов өз ойын:
«Тіл – тілдегі сан алуан фразеологиялық единицалар астарлы, образды мағынада
қолданылады да, олардың мәнерлеп бейнелеуші қызметі өте күшті болады. Олардың
көпшілігінің эмоциялық бояуы басым болып, айрықша образды, экспрессивті қызмет
атқарады» - деп түйіндейді.
І. Фразеологизмдердің зерттелу жайы
1.1 Фразеологизмдердің қазақ тіл білімінде зерттелуі

Қазақ фразеологиясының бағыт -бағдарын саралаған, осы
саланың дербес пәнге айналуының негізін қалаған ғалым
академик І.Кеңесбаев болды. А.Ысқақов, М.Балақаев,
Т.Қордабаев, Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова тәрізді қазақ тіл
білімінің көрнекті өкілдері қазақ фразеологиясының дербес
пән болып қалыптасу, даму жолында көптеген мәселелерді
ғылыми тұрғыдан шешуге ат салысты.
ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУДЕ ҮШ ТҮРЛІ БАҒЫТ БАР:

Біріншісі – қазақ фразеологизмдерін таза тілдік тұрғыдан бір тіл
аясында зерттеу.

Екінші бағыт – қазақ тілінің фразеологиялық бірліктерін орыс,
ағылшын, неміс сияқты болмыс бітімі, құрылымы бөтен тілдердің
фразеологизмдерімен салғастыра зерттеу ісі.

Үшінші бағыт – фразеологиялық бірліктерді когнитивтік,
этнолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық аспектіде
қарастыру бағыты.
Тілдің лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден
басқа тіл бірліктерінің тұрақты сөз тіркестері деп аталатын
неғұрлым күрделі ерекше түрі қалыптасқан. Бұларды тіл
білімінің фразеология саласы зерттейді. Фразеология термині
(грекше Phasis-сөйлемше және logos-сөз, ілім деген сөздерінен
шыққан).
Фразеологизм деген термин негізінен екі т үрлі мағынада
қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тиянақты тіркестерді
тексеретін тіл білімінің саласы дегенді, екіншісі – бір тілдегі
фразеологизм байлығының тұтас жиынтығы дегенді білдіреді.
[Ә.Болғанбаев «Қазақ тілінің лексикологиясы» 99 бет]
Қазақ фразеологиясы өзінің бастауын С.Аманжолов
еңбегінен алады. Ғалым 1940 жылы жазған «Қазақ әдеби
тілінің қысқаша курсы» атты зерттеу еңбегінде сөйлем
мүшелерін талдау барысында, баяндауыштардың
құрамында келетін «идиомдық баяндауыштарды»
қарастыра отырып, «жалпы тұрақты тіркестерді»
(идиомдық форманы) былай бөлген [С.Аманжолов «Қазақ
әдеби тілінің қысқаша курсы» ]:
Образды бейнелі Бернесіз құрама
құрама (идиомдық (фразеологиялық
тіркес) тіркес)
І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев 1962 жылы жазған «Қазіргі қазақ тілі.
Лексика.Фонетика» атты оқулығында фразеологиялық бірліктерді
фразалық тіркестер деп, атап оларды: идиомдар мен фразалар ға б өледі.
Ал, осы жерде идиома және фраза терминдеріне т үсінік беріп кетер
болсақ:
Идиома-тіркес құрамындағы сөздерді бөлуге келмейтін, мағына
тұтастығы тіркеспен бірге анықталатын сөздер тобы. Және де бір ғана
лексикалық мағынаны білдіреді. Мысалы: Тайға таңба бас қандай-аны қ
деген мағынаны білдіріп тұр.
Фраза-тіркес құрамындағы сөздердің біреуі болса да, бастапқы
лексикалық мағынасын сақтап тұратын сөз тіркесінің түрі. Мысалы:
Тепсе темір үзу-мықты деген мағынада қолданылып тұр.[І.Кеңесбаев пен
Ғ.Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі. Лексика.Фонетика» ]
Қазақ фразеологизмдерін теориялық тұрғыдан зерттеу мен
арнайы лексикографиялық еңбектерді басып шығару ата қты ғалым
Ісмет Кеңесбаев еңбектерінен бастау алады. Т үркі тілдес
халықтардың ішінде алғашқы фундаментальды еңбекті академик
І.Кеңесбаев 1977 жылы «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі»
атты еңбегін басып шығарды.
1988 жылы ғалым Ә.Болғанбаев «Қазақ тілінің лексикологиясы»
атты еңбегінде және 2003 жылы шыққан Ә.Болғанбаев пен Ғ. Қалиев
«Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» атты
еңбектерінде фразеологизмдердің төмендегідей белгілерін көрсетеді:
1) даяр қалпында жұмсалу белгісі;
2) мағына тұтастығы;
3) тіркес тиянақтылығы.
Фразеологиялық бірліктердің теориялық тұрғыдан жүйеленуіне негіз
болған зерттеудің бірі К.Ахановтың 1993 жылы шыққан «Тіл
білімінің негіздері» атты еңбегі. Аталған еңбегінде автор
фраезологизмдердің негізгі белгілері ретінде төмендегідей б өледі:
1. даяр қалпында жұмсалуы;
2. мағына тұтастығы;
3. тұрақтылығы.
Ал, фразеологиялық оралым түрлерін орыс ғалымы И.М.Шанскийдің
ізімен фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық тізбек,
фразеологиялық бірлік, фразеологиялық сөйлемше деп бөліп, ғылыми
талдау жасаған. [К.Аханов «Тіл білімінің негіздері» ]
Кейінгі жылдары фразеологизмдердің әр түрлі мәселелері ж өнінде
Р.Сыздықованың «Сөздер сөйлейді» (Алматы 1994 ж),

Сонымен қатар, С.К.Сәтенованың «Қазақ тіліндегі қос тағанды
фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты» (Алматы 1997
ж)

Н.Уәлиевтің «Фразеология және тілдік норма» (Алматы 1998 ж)
сияқты еңбектерінде көптеген фразеологизмдер мен этимологиялы қ
тұрғыдан талданып, олардың құрамындағы мағынасы күңгірттенген
тіптен мүлдем белгісізденіп кеткен сөздердің мән – мағынасы
ашылады.
Г.Н.Смағұлова фразеологизмдерді стильдік қабаттарға бөлді, ж әне де
алғаш рет қазақ тілінде статистикалық әдісті енгізді. Сонымен қатар
«Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері»
(Алматы 1998ж) атты еңбегін басып шығарды. Ғалым Г.Смағұлова
қазақ фазеологизмдерін төмендегідей стильдік қабаттар ға б өледі˸

1.Кітаби фразеологизмдер;
2.Бейтарап ( стильаралық ) фразеологизмдер;
3.Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
4.Қарапайым-дөрекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер.
Тіл мәдениетінің бастауы –
фразеологизмдер. Әрбір қазақ үшін – тіл
мәдениетін меңгеру міндеттерінің бірі –
дұрыс сөйлеу, образды сөйлеу дағдысын
қалыптастырудағы тұрақты тіркестердің
рөлі ерекше. Бұл ретте фразеологизмдер
белгілі бір тілдік мұқтаждықты өтейді
[Смағұлова Г.Н. «Қазақ фразеологиясы
лингвистикалық парадигмаларда»
монография 269 бет].
Р.Авакованың
«Фразеологиялық Ғ.Сағидолланың
семантика» (Алматы «Поэтикалық
2002ж) Г.Н.Смағұлованың фразеологизмдердің
«Поэтикалық этномәдени мазмұны»
фразеологизмдердің ғылыми зерттеулері
этномәдени мазмұны» жарыққа шықты.
(Алматы 2003ж)
Қалиева Самал Ерболқызы «Көркем прозадағы
фразеологизмдердің қолданылу ерекшеліктері» (Астана
2007ж) атты еңбегінде фразеологизмдерді шартты түрде
төмендегідей бөледі:
1. фразеологизмдердің кейіпкерге мінездеме беруде
қолданылуы;
2. фразеологизмдердің кейіпкердің ішкі психологиялық
жағдайын беруде қолданылуы;
3. фразеологизмдердің кейіпкер портретін жасауда
қолданылуы.
Ғалым Ш.Сейітова өзінің 2009 жылы қорғаған «Қазақ
этнонимдерінің тарихи – лингвомәдени жүйесі» атты докторлық
диссертациясында орта жүздегі алты арыс ел – арғын, керей, уақ,
қыпшақ, қоңырат, найман, яғни Шығыс Қазақстан аймағында
қоныстанған осы ру – тайпаға қатысты қалыптасқан атаулар мен
тұрақты тіркестердің тарихи – тілдік табиғатын, уәждену ерекшелігін
қарастырады. Ру – тайпа атауларынан, тарихи тұлға есімдерінен
қалыптасқан тұрақты тіркестерді таксондық тұрғыдан жіктеп,
лингвомәдени, этнолингвистикалық сипатын анықтайды.
Зерттеуші-ғалым Мамаева Мәкен Қасымбайқызының «Фразеологизмді
сөз тіркестері» атты кандидаттық диссертациясында былай дейді:
«Фразеологизмдер ХХ ғасырдың 40- жылдарынан бастап зерттеліп, оны ң
өзіне ұқсас құбылыстардан ерекшеліктері нақтыланып, қазақ тіліндегі
ғылыми айналымда оның әр түрлі варианттары жарыспалы қолданылып
келеді. Бұл жөнінде Г.Сұмағұлова фразеологизм сөзінің атаулы төңірегінде:
фразеологиялық оралым, тұрақты сөз орамдары, тұрақты тіркестер,
тұрақты сөз тіркестері, фразеологиялық тіркестер, фразеологиялы қ
бірліктер терминдерді атап көрсетіп, өз пікірін былайша білдіреді : «біздіңше
қазақ тілінде осы аталғандардың ең жиі қолданылатын екі түрі ғана:
фразеологизмдер және тұрақты тіркестер қалуы тиіс» деген.
Зерттеу жұмысының «Қиыса байланысқан фразеологизмдер» деп
аталатын екінші тарауында бастауыш қызметіндегі фразеологизмдерді
баяндауышпен қиысатын сөз табына қарай есім фразеологизмді
баяндауыш және етістік фразеологизмді баяндауыш деп қатастырып,
оларды төмендегіше топтастырған:
1. Есім фразеологизмді баяндауыш
2. Етістік фразеологизмді баяндауыштар деп бөліп.
Оның ішінде:
3. Екі компонентті етістікті фразеологизмді баяндауыштар
4. Үш компонентті етістікті фразеологизмді баяндауыштар
5. Басыңқы сыңардағы фразеологизмді бастауыш.
6. Атау тұлғасындағы бастауыш-фразеологизмдер деп топтастырады.
[М.Қ.Мамаева «Фразеологизмді сөз тіркестері» 13-бет]
Зерттеуші – ғалым Махметова Ақмарал
Саркенқызының «М. Жұмабаев поэзиясындағы
фразеологизмдер: дәстүр мен жаңашылдық» атты
диссертациясында былай көрсетілген:
«Фразеологизмдер - тіліміздің бір бөлінбес бөлшегі.
Өзінің көнелену жағынан да, тұлға, мағына
тұрақтылығы жағынан да, стиль жағынан да оларға
тән ерекшеліктер бар.
Тілімізде көкейге қонымды, көркем , орамды алуан
түрлі тұрақты сөз тіркестері кездеседі. Тіл қазынасына
жататын қат – қабат тіркес, тізбектерді халық орынды
пайдаланады».
Ғалым А.Смайылов «Фразеологиялық бірліктердегі «әйел» бейнесінің символдық мәні» атты
мақаласында былай дейді: «Тілімізде сұлулықты, көркемдікті білдіретін тұра қты тіркестерді ң ішінде « әйел»
лексемасына қатысты күндей көрік, күндей нұрлы, күндей көркем , к үндей с әулелі, ай десе аузы бар, к үн
десе көзі бар, ай қабақ, ай мен күндей т.б. тұрақты те ңеулердегі күн мен ай жылылы қты ң, к өркемдік
бейнесі түрінде алынғаны белгілі.
Тіл бейнелігінің бірден бір көрсеткіші – фразеологизмдер. Фразеологизмдер бойында ғы ұлтты қ бояу әр
халықтың әлем бейнесімен тығыз байланысты. Я ғни, фразеологизм – бір жа ғынан , тіл к өркемдігіні ң
құралы болса, екіншіден, ой көркемдігінің сипаты. М әселен, а қ с өзіне байланысты а қ жар қын, а қ ж үрек, а қ
иық т.б. сөздер белілі. Мұны қазақтың мақал – мәтелдеріндегі Ақ қалпа қты к өрінсе, Атекем мені ң
демеймін бе тәрізді мысалдан байқау ға болады.
Тіліміздің әйелдерге қатысты жерік болу тұрақты тіркесі жиі қолданылады. Жерік болу – ертедегі
адамдар жыртқыш хайуандардан қатты үрейленетін. Сонды қтан ендігі д үниеге келетін ұрпа қтарыны ң
өздеріне тартпай, сол хайуандардай қайратты, ж үректі болуын тілеген» [А. Смайылов Фразеологиялық
бірліктердегі «әйел» бейнесінің символдық мәні. Автореферат. 24-бет].
Р.Үрімова диалектілік фразеологизмдер жайында былай дейді: ‟Диалектілік
фразеологизмдер пайда болу, жасалуы жағынан алғанда, тілдің тарихымен өзектес,
сондықтан диалектілік фразеологизмдерді жинау, зерттеу, сипаттау айма қты қ
лексиканың құрамы мен көлемі мәселесін ғана шешпейді, біріншіден, диалектілік
тұрақты тіркестер – тіл тарихына қатысты шешімі табылмай ж үрген с ұра қтарды ң
жауабын табуға септігін тигізе алатын сенімді дерекк өз, оларды ң бойында дыбысты қ,
грамматикалық құрылыстың көне элементтері тұнып қалған. Екіншіден, диалектілік
фразеологизмдер бойынан аймаққа тән сөзжасам және сөздердің түрлену жүйесі
айқын көрінеді, үшіншіден, диалектілік тұрақты тіркестер әдеби тілді ң
фразеологиялық құрамын байыту ға азды – көпті үлес қосады, т өртіншіден,
фразеологиялық тіркестер семантикасы ау қымды, тере ң, оларды ң мазм ұнында
этностың рухани мәдениетінің айшықты мағлұматтары жинақталған” [Үрімова Р.К.
Қазақ тілінің аймақтық мақал – мәтелдері мен фразеологизмдерінің
этноқұрылымдық сипаты. 9 – 10 бет].
Ғалым А.Нұржанова өзінің 2010 жылы қорғаған ‟Дүниенің қарабайыр
бейнесі: фразеологиялық фрагменттің соматикалық коды” деп аталатын кандидаттық
диссертациясында былай көрсетеді:
Фразеологиялық дүние бейнесі дүниенің қарабайыр тілдік бейнесіні ң фрагменті
болып саналады. Басқаша айтқанда, дүниенің қарабайыр тілдік бейнесі ғылыми ж әне
кәсіби білімді қамтымайды, оларға дейінгі ж әне оларды ң қордалануына негіз бол ған
ұлттық сананың архаикалық қабатындағы прагматикалық білімді тілді ң фразеологиялы қ
деңгейіне жеткізеді. Тілдің семантикасын, мағыналы қ – мазм ұнды қ өрісін зерделеу ар қылы
дүниенің қарабайыр бейнесінің когнитивтік – концептуалдық модельдеріні ң өзіндік
ерекшеліктерін айқындауға, соның негізінде адамны ң ұғымды қ әлемін ж әне оны ң кейбір
дерексіз фрагменттерінің құрылымын тану ға м үмкіндік туындайды . [Нұржанова А.Б.
Дүниенің қарабайыр бейнесі: фразеологиялық фрагменттің соматикалық коды.10
бет].
Ғалым Р.Авакова 2009 жылы шыққан «Фразеология теориясы» атты
монографиялық еңбегінде фразеологизмдерді ішкі фраземаның туындау
көздеріне байланысты шартты түрде төмендегідей топтастырады:
1.Адамның анатомилық атаулары мен қимыл қозғалыстарына байланысты
2.Жануарлар (зооморфтық фразеологизмдер) әлемі
3.Өсімдіктер (флора) әлемі
4.Табиғат құбылыстары
5.Өлшем бірлік (метерология)
6.Түр – түстік және сындық
7.Сандық (нумеративтік) фразеологизмдер
8.Алғыс және қарғыс мәнді
9.Мифтік және діни
10.Тарихи кезеңдермен және тұлғалармен байланысты туған
фразеологизмдер.
Қорытынды

Жазушы Ж.Аймауытовтың ұлттық тілдің бай қазынасы – сөздік
құрамын шебер пайдаланып, әр сөзін, сөйлемін, тұтас мәтінін мәнерлі,
өткір шебер тілмен өрнектеген және оларды белгілі бір стильдік
мақсатпен ұтымды пайдаланған.
Шығармаға ерекше реңк беріп тұрған – фразеологизмдер. Сонымен
қатар шығарма тіліндегі пейзаждың, эпитеттің, теңеудің, метафора,
метонимия, синекдоха, кейіптеу сияқты көркемдегіш тәсілдердің
қолданылуы да молынан кездеседі.

Шығарманы талдау барысында:

183 фразеологизм табылып, 70 фразеологизм талдауға түсіп,
мағынасы ашылды.
•Балалы қатындарды көргенде іші жарылып кете жаздайды (“Ақбілек” романы, 146-бет).

Іші жарылды – бұл жерде қатты қызғанды деген мағынада (585-бет І.Кеңесбаевтың
ҚТФС).
Автор бұл фразеологизмді қолдана отырып, іші күю, іші жарылу, қатты қыз ғанышты ң
көрінісін бейнелейді. Адамның іштей жарылайын деп ж үргенін о қырман ға жеткізу үшін
ұтымды қолданған тұрақты тіркестердің бірі.
• Ұрқия жатса да, тұрса да құдайдан бала сұрайды, бақсы-балгерге
қаратқан, қожа-молдаға үшкірткен, әулие тасқа әлем байлап т үнеген, құдайы
садақасын да талай берген, мойнына бұршақ салып тілеген, сонда да әлі бала
жоқ (“Ақбілек” романы 147-бет).

Мойнына бұршақ салды – жалына тіледі, жалбарынды (392-бет
І.Кеңесбаевтың ҚТФС).
•бұршағым биттегенде көргенім – қазақ үшін құлындама ған бие, бала
таппаған әйел жаман. Осыған бола кейбір әйелдер өз уағында бала к өрмесе,
мойнына тәспих құсаған бұршақ тағады. Бұнысы аллаға жалынып, бір бала
бер дегені. Мойнына бұршақ таққан әйелдердің кейбірі елуге келгенде балалы
болады. Сонда осындай әйелдер баласын бұршағым биттегенде к өргенім ғой
деп, басынан құс ұшырмай отырады. Бұл жердегі бұршақ «к өген» ұғымында
қолданылып тұр. Сонымен бұл тіркес «өсімдік сия қты к өгеріп, к өктеп тамыр
жайсам, дүниеге ұрпақ әкелсем» деген тілектен туындаса керек (44-бет
Ш.СейітованыңӨБТТ).
•Сар далада сары уайым жамылып, Ақбілек келеді
толарсағы бұлтылдап (“Ақбілек” романы, 59-бет).
Сары уайым – тұңғиық қайғы-қасірет (455-бет
І.Кеңесбаевтың ҚТФС).
ӨБТТ ішінен сары түске байланысты – ұзақ күту,
сарғаю, қайғыру мағынасын білдіретін запыран өсімдігі
(49-бет Ш.Сейітованың ӨБТТ).
Автор осы фразеологизмді қолдана отырып, мынадай
фактті келтіреді: сағынумен күш-қуаттан арылатын,
қайғыратын, күттіретін қасірет.
"Тұр, қозы ағыт!" деп байдың бүйірден теуіп оятқаны-ақ
жаныңа батады-ау (“Ақбілек” романы, 26-бет).
Жаныңа батты – қабырғасын қайыстырады, қатты
күйзелтті (186-бет ҚТФС).
Автор осы фразеологизмді қолдану арқылы кейіпкердің ішкі
сезімін, жан-күйінің күйзелісін сөз етеді.
Бір шарасын ішкен адам дәл қор қызын құшқандай боп, беті
шиқан дуылдайды, аузы қобыз гуілдейді, мас болады, жас болады; жел
жетпеске мініп алып, Алтай тауын дүсірлетіп, таудың тасын к үтірлетін,
көкпар, жарыс, алыс-жұлыс, асыр салып жатқаны (“Ақбілек” романы,
15-бет).
Беті шиқандай – нарттай қызыл, семіз, екі бетінен қаны тамған
(119-бет ҚТФС).
Автор осы керемет фразеологизмді қолдана отырып, кейіпкердің
бет-әлпетінің көрінісін, сол сәттегі көңіл-күйін айқын көрсеткен.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Ә.Болғанбаев «Қазақ тілінің лексикологиясы» Алматы:Мектеп, 2006 жыл
2. С.Аманжолов «Қазақ әдеби тілінің қысқаша курсы» Алматы: 1997жыл
3. І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі. Лексика.Фонетика»
4. І.Кеңесбаев «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі»
5. Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы» Алматы:Мектеп, 2006 жыл
6. К.Аханов «Тіл білімінің негіздері»
7. Н.Уәлиевтің «Фразеология және тілдік норма»
8. С.К.Сәтенованың «Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік
және поэтикалық табиғаты»
9. Р.Сыздықованың «Сөздер сөйлейді»
10. Смағұлова Г.Н. «Қазақ фразеологиясы лингвистикалық парадигмаларда»
11. М.Қ.Мамаева «Фразеологизмді сөз тіркестері»
Назарларыңызға
рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Ғылыми мақалалардың түрлері

Шешілмейтін алгоритмдер туралы түсінік. Алгоритм күрделілігі. Алгоритм түсінігінің функция түсінігімен байланысы. Алгоритмдік тіл және оны орындаушылардың сипаттамалары

Ойыншықтарға қойылатын гигиеналық талаптар

Ойыншықтарға қойылатын санитариялық - эпидемиологиялық талаптар

Балалардың жасына байланысты ойыншықтар

Шешілмейтін алгоритмдер туралы түсінік. Алгоритм күрделілігі

Жұмыртқа стандарты. Жұмыртқа классификациясы. Жұмырқаның сапалық көрсеткіштері. Жұмыртқаның микробиологиясы

Ойыншықтардың қауіпсіздігіне санитарлық бақылау

Зерттеуді сыни шолу

Мейірбике және пациент

Пәндер