Тіл және сөйлеу

Презентация қосу

Тіл және сөйлеу
Қарастырылатын мәселелер:

1. Тіл мен сөйлесім 2.Танымдық мәні мен
әрекеті арасындағы өзгешелігіне
сабақтастық. байланысты тілдің
когнитивтік
қызметтері.
таным мен ақыл

Танымдық тіл
тіл мен ой білімінің негізгі ой мен сана
зерттеу нысандары

тіл мен таным
А.Байт ұрсын
А.Байт ұрсынұұлы
лы ссөөззөөнеріне
неріне тірек
тірек болатын
болатын адамадам
санасының
санасыны ң үш
ш негізін
негізінатап
атап көрсетеді:
көрсетеді:

Ақыл ККөң іл
өңіл
Ақыл
Қиял
Қиял
Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың қалыптасуында
Э.Д.Сүлейменова, Н.Ж.Шаймерденова, Г.Г.Гиздатов, Ж.Манкеева,
Қ.Жаманбаева, Г.Смағұлова, Б.Хасанов, Б.Қасым, А.Ислам, Э.Оразалиева
еңбектерінің маңызы зор.

Қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистика ұстанымдарын
жан-жақты зерттеп жүрген ғалымдардың бірі –
Э.Д.Сүлейменова: «Когнитивтік лингвистикада тіл адамзат
ақыл-ойының ажырамас бөлшегі ретінде білім қабылдау,
түсіну, ойлау секілді ұғымдармен қатар тұратын құрылым
тұрғысынан қарастырылады» – деген.
Тіл –– адам танымы нәтижесінде жинақталған ақпаратты
арнайы белгілейтін, жеткізетін таным құралы, қолданыс құралы;
тілдік таңба жүйесі. Сондықтан танымдық тіл ғылымыны ң
нақты зерттеу нысаны бар:

1-негізгі зерттеу нысаны – таным құралы ретіндегі Тіл – Сөз.
Тіл – сөз – арқылы адам танымы ашылса, таным арқылы әлем,
дүние белгіленеді, адам болмысы көрінеді.

•2-зерттеу нысаны – адам танымы немесе танымдылық. Адам танымын
оның сөзімен ашу арқылы тілдің, сөздің пайда болуы туралы дерек
жинақталады, сөз өзегін құрайтын ұғымның атауға айналуы туралы
болжам қойылады, соңында нәтижеге жол салынады, қол жеткізіледі.
•3-зерттеу нысаны - адам танымы мен тілі танымдық тіл ғылымыны ң
негізгі зерттеу нысаны болғанмен, олардың жарыққа шыққаннан кейінгі
күйін, мазмұнын сипаттайтын, жүйелейтін, заңдылығын көрсететін,
дүниетанымды ашудағы құралдық, әдістік қызметін танытатын танымды қ
бірліктер бар.
Қазақ тіл білімінде З.Ш.Ерназарова ауызша ғылыми тілді жалпы сөйлеу
тілінің құрамында қарастыра отырып, ғылыми сөздің прагматикалық
бағытын мынадай түрлерге бөледі:

1) сөйлеуші өз ойын дәлелдеп, жеткізуді мақсат етеді;

2) сөйлеуші белгілі бір ғылыми бағытты, тақырыпты жақтап,
қолдап сөйлеуді мақсат етеді;

3) пікірді, ғылыми тұжырымды сынау, қарсы шығу
мақсаты көзделеді;

4) ескерту, ұсыныс айту мақсаты көзделеді;
Қ.Ә.Жаманбаеваның «Тіл қолданысының когнитивтік
негіздері: эмоция, символ, тілдік сана» атты монографиясы
• Қазақ тілін когнитивтік зерттеуге арнаған алғашқы жұмыстардың
бірі . Тілдік сана құрылымы, гештальт теориясы, тілдік сана және
мәтін құрылымы, тілдік модельдер, мұң концептісі т.б. когнитивтік
мәселелер қарастырылған.
Г.Гиздатовтың «Сөйлеу қызметіндегі когнитивтік
модельдер: типологиясы мен динамикасы» атты
докторлық диссертациясы

Когнитивтік бағытта қазақ тіліндегі алғашқы зерттеу
болып табылады. Адам санасындағы білімнің көріну
деңгейі, берілу тәсілдері, құрылымы мен динамикасы
қарастырылған.
Г.Гиздатовтың еңбегін атауға болады. Зерттеушінің
«Сөйлеу қызметіндегі когитивтік модельдер:
типологиясы мен динамикасы» атты докторлық
диссертациясы

Адам санасындағы білімнің көріну
деңгейі, берілу тәсілдері, құрылымы мен
динамикасы қарастырылған.
Қазақ тілін когнитивтік
зерттеуге арнаған алғашқы
жұмыстардың бірі ретінде
Профессор Ж.Манкееваның
Қ.Ә.Жаманбаеваның «Тіл
«Қазақ тілін зерттеудің
қолданысының когнитивтік
когнитивтік негіздері» атты
негіздері: эмоция, символ,
мақаласында М.Бирвиш,
тілдік сана» атты
Хомский, Лакофф, Коок,
монографиясын атауға
Г.В.Колшанский,
болады. Бұл жұмыста тілдік
Ю.Д.Апресян және тағы
сана құрылымы, гештальт
басқалардың есімдерімен
теориясы, тілдік сана және
байланысты когнитивтік
мәтін құрылымы, тілдік
лингвистиканың пайда болуы
модельдер, мұң концептісі т.б.
мен дамуына қысқаша шолу
когнитивтік мәселелер
жасалады.
қарстырылған.
Дыбыстық тіл де, абстракт ойлау да, сөйлеу де – тек адамға ғана тән құбылыстар.
Бұл екі құбылыс та адамның екі жақты табиғатына сәйкес әрі әлеуметтік, әрі
биологиялық жақтарымен сипатталады, осы екі факторды бірдей қамтиды.

Біріншіден, тіл де, ойлау да, сөйлеу де – адам миының қызметінен туындайды,
сәйкесінше соның өнімі болады.

Екіншіден, тіл де, ойлау да, танымдық жүйе де – әлеуметтік құбылыстар, өйткені
оларды өмірге әкелетін адамның өзі – сол қоғамның құраушы бөлігі.
Тіл мен таным әрі
әлеуметтік, әрі
индивидуалды-
Сөйлеу де, сөйлесім де
биологиялық тұрғыда
сөйлеу әрекеті кезінде ғана
ұштасып, өзара үндесімде,
адам өмірінің тәжірибесі,
бірлікте болады.
ойлауы, жалпы танымы
көрініс табады.
Тіл мен танымның жалпы
тұтастығы сол бірліктен
көрінеді.
Осылайша танымдық тіл
ғылымы жалпы тіл
ғылымының бір саласы
болып, тілдің санаға, ақыл-
Таным ғылымы жалпы ойға қатысын, байланысын,
таным әрекетімен айналысса, тілдің сөз әлеміндегі
танымдық тіл ғылымы дүниені негізгі ой-
танымның тілдегі ұғымдыққа жүйелеуге
көрінісімен, таныммен (концептілік) және
жасалған сөздік әлем топтастырып жинақтаудағы
бейнесімен айналысады. (категориялауға) қызметін,
адамның танымдық
әрекетіндегі тәжірибесін
белгілеудегі мәселелерін
қарастырады.
Жалпы тілдік қатынасты «ойлау мен сөйлеудің қатысы арқылы тілдік
тұлғалардың таңбалық жүйесі мен дыбысталу қасиеті нәтижесінде жүзеге
асатын, қатысымдық тұлғалардың семантикалық бірлігі мен байланысу
заңдылықтары арқылы берілетін, адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз
ететін, тек адамзатқа ғана тән күрделі тілдік қоғамдық-әлеуметтік процесс.

• Таным негіздерін, оның өзге
құбылыстармен байланысын зерттейтін
ғылымның өзі әр түрлі салаларға
жіктелетіндіктен, аталмыш ұғымның
аясы да ғылыми тұрғыдан әркелкі
түсіндіріліп келеді.
А.Исламның айтуынша «әр
Когнитивтік тіл білімі тілдік ұлттың концептілер жүйесін
құбылыстар арқылы дүниетаным құндылықтары
концептуалдық жүйені де құрайды. Әр қоғамдық даму
зерттейді. Концепт сөздерінің кезеңдерге сәйкес тіл және
беретін ұғымын түсіну мәдениет иелерінің абстрактілі
арқылы жеке бір адамнан концептілерді танып-түсінуде
бастап, қоғамдық топтардың, өзгерістер болғанымен, негізгі
бүкіл бір ұлттың, халықтың дүниетанымдық мәні өзгеріссіз
ой-өрісінің, дүниетанымының ұрпақтан-ұрпаққа беріліп
ерекшеліктері айқындалады. отырады».
С.К.Сәтенованың қазақ тіліндегі жануарлар
атауларымен байланысты фразеологизмдердің
сипаттамасы туралы айтқан тың ойларын
негізге алуға болады.

Д.С.Раев атап көрсеткендей, табиғат – көшпелі қазақ
халқының дүниетанымының, адамгершілік, әдептік
пайымдауларының түп негіз бастауларының бірі болып
табылады, себебі қазақ ұлты мал шаруашылығымен айналысып,
жаз жайлауға, күз күзеуге, қыс қыстауға, көктем көктеуге
көшіп-қонып табиғат аясында өмір сүргендіктен оның сырын
жақсы біледі деп айта аламыз .
Сәрсен Аманжолов

Тілші затқа, кісіге яки жер-суға қойылатын аттардың
себеп-салдарын анықтау кезінде немесе сөз мағынасы
мен мазмұнын сипаттау барысында адамдардың
бойындағы танымдық функциялардың іске
қосылатынын дәл сұрыптады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Б.И. Нұрдаулетова. Когнитивтік лингвистика. -Алматы: 2011.-312 б.

2. Оразалиева Э.Н. Когитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. – Алматы, 2007. – 312б.

3. Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. –
Алматы: Ғылым, 1998. -140 б.

4. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. — Алматы, 2001. № 4.
-39-43-б.

5. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті (салыстырмалы-сал ғастырмалы
лингво-мәдени сараптама): филол.ғыл.док. дисс. –Алматы, 2004. -228 б.

6. Раев Д.С. Қазақтың шешендік өнері: философиялық пайымдау. – Алматы, 2001. -228 б.
Назарларыңызға
рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Тіл мен сөйлеу

Тіл мен ойлау

Сөйлеу тілін тексерудің жалпы нұсқаулары

Психолингвистика ғылымының қалыптасу тарихы мен даму кезеңдері

Көшпелілік мәдениеттің ерекшеліктері

Баспасөз тілі мәдениеті

Әлеуметтік сөз әдебі

Шетел тілдерін оқытудың психолингвистикалық мәселелері

Дефектология салалары

Тіл білімі және оның объектісі

Пәндер