Тіл мен таным бірлестігі

Презентация қосу

Тіл мен таным
бірлестігі
Қарастырылатын мәселелер:
1. Тіл-ойлау мен таным құралы.Ойлау мен таным
процестерінің байланысы,сана мен тілдің бірлестігі.

2. Тіл және ойлау. Ойлау және сөйлеу. Тіл және сөйлеу.
Тіл мен сөйлесім әрекеті (речевая деятельность)
арасындағы сабақтастық.

3. Танымдық мәні мен өзгешелігіне байланысты тілдің
когнитивтік қызметтері. Аталымдық, дискурсивтік,
кумулятивтік қызметтің анықтамасы, мысалдары.
Тіл –– адам танымы нәтижесінде жинақталған ақпаратты арнайы белгілейтін,
жеткізетін таным құралы, қолданыс құралы; тілдік таңба жүйесі.

Адам танымын оның сөзімен ашу арқылы тілдің, сөздің пайда болуы туралы
дерек жинақталады, сөз өзегін құрайтын ұғымның атауға айналуы туралы
болжам қойылады, соңында нәтижеге жол салынады, қол жеткізіледі.

Адам танымы мен тілі танымдық тіл ғылымының негізгі зерттеу нысаны
болғанмен, олардың жарыққа шыққаннан кейінгі күйін, мазмұнын
сипаттайтын, жүйелейтін, заңдылығын көрсететін, дүниетанымды ашудағы
құралдық, әдістік қызметін танытатын танымдық бірліктер бар.
Қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистика
ұстанымдарын жан-жақты зерттеп жүрген ғалымдардың
бірі – Э.Д.Сүлейменова:
«Когнитивтік лингвистикада тіл адамзат ақыл-ойының
ажырамас бөлшегі ретінде білім қабылдау, түсіну, ойлау
секілді ұғымдармен қатар тұратын құрылым тұрғысынан
қарастырылады» – деген.
Когнитивтік лингвистиканың негізгі ұғымдары

Ойлау Когнитив-
тік база

Таным Когниция

Концептуа Дүние
лизациялау бейнасі

Концепт
Ұлттық мәдени кеңістік
Жалпы тілдік қатынасты «ойлау мен сөйлеудің қатысы арқылы тілдік т ұл ғаларды ң
таңбалық жүйесі мен дыбысталу қасиеті нәтижесінде ж үзеге асатын, қатысымды қ
тұлғалардың семантикалық бірлігі мен байланысу заңдылы қтары ар қылы берілетін,
адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз ететін, тек адамзатқа ғана тән к үрделі
тілдік қоғамдық-әлеуметтік процесс.

Танымдық ғылымның аясының кеңдігі мен күрделілігі, оның зерттеу
нысаны болып табылатын білім мен танымны ң таби ғатын, білімні ң шы ғу
көздерін, оларды жүйелеу, білімнің дамуын, бұның бәрі психология,
антропология, философия, нейрология, тіл және де жасанды интелектіні
үлгілеу т.б. ғылымдардың өзара карым-қатынасы негізінде жан-жа қты
зерттеуді
талап ететіндігі сөзсіз.
Когнитология

Қоғамда
танымның пайда
болуы мен сол
танымды
пайдалану туралы
ғылым.
Таным негіздерін, оның өзге құбылыстармен байланысын зерттейтін
ғылымның өзі әр түрлі салаларға жіктелетіндіктен, аталмыш ұғымның
аясы да ғылыми тұрғыдан әркелкі түсіндіріліп келеді.

Когнитивтік лингвистика – ғаламның тілдік бейнесінің
концепциялары тұрғысынан тіл білімін жүйелеу мен құрудың құралы.
Когнитивтік қызметтен тілдің танымдық, затдеректік, референция
қызметтері бірге танылады.

Когниция – бұл танымның өзгеше сипаты, ол адамды қоршаған
шынайы болмыс туралы жан-жақты мәлімет беретін, сезім, қиял,
қабылдау, ақыл-парасат сияқты әрекеттермен бірлікте дамитын
құбылыс ретінде айқындалады.
Бүгінгі таңдағы танымдық
(когнитивтік) ғылым өзінің бастауын
ежелгі дәуірден алатындығы белгілі,
себебі танымдық ғылымның нысаны
болып саналатын таным мен ақыл,
олардың өзара қатынасы сонау ерте
заманалардан пікірталас тудырып келген
түсініктер.

Бұл дегеніміз танымдық ғылымның ең
маңызды да, басты мәселесі
классикалық мәселе - тіл мен ойлау
екендігін анықтай түседі.
Ж.Манкеева мұнда былай деп атап өтеді:

«Тіл мен ойлау бірлігінің өзіндік ерекше қасиеттерін
тіл білімінің дәстүрлі, таза тілдік және ғылым саласы
шеңберінде зерттеу мүмкін емес.
Оған қажет ғылыми парадигма - когнитивті
лингвистика, социолингвистикамен тұтасуы».
Антропоцентристік бағыттағы зерттеулер ең алдымен
қабылдау (восприятие), ойлау (мышление), тіл (язык), есте
сақтау (память), әрекет ету (действие) тәрізді адамның
когнитивтік құрылымына ерекше мән беріп, ден қоя
бастады.

«Қабылдау», «ойлау», «тіл», «есте ұстау», «әрекет ету», «білім»
тәрізді когнитивтік құрылымдар ғылым салаларында бұрын да
зерттеу нысанасы болған.

Бірақ олар жалпы есім деңгейінен шығып, жалқы есім
деңгейінде бір мақсат, бір міндет аясынды бір-бірімен тығыз
байланыста қарала қойған жоқ.
Бұл туралы А.Исламның
Когнитивті лингвистика пайымдауынша: «Біздің
ғылымының осындай ойымызша қоршаған ортаны
ерекшеліктеріне қатысты танып білудегі ұлттық
ғалымдардың пікірлері де мәдениеттің ерекшеліктерінен
кей жағдайда бір біріне ескермеу сананы таза
қарама-қарсы келіп структуризациялауға әкеліп
қалатын кездері де соғары сөзсіз. Таным өзінің
болады. күрделілігімен сипатталатыны
хақ» деген ой айтады.
Барша адам баласына тән
Адамзат баласының биоанатомиялық негіз оның ми мен
бітім-болмысының жүйке, сана мен жады
универсалды сипатын құрылыстарының жұмыс істеу
айқындау тіл мен принциптерін айқындауға, адамзат
танымның да жалпыға атаулының ерекше қабілеттерін
ортақ өзгеше жүйелі зерттеуге әрі табиғи болмыс-
мүмкіндіктерін бітімнің әлеуметтік-мәдени
сұрыптауға ұстанымдар негізінде даму, өзгеру,
көмектесті. толығу бағыттарын талдап көрсетуге
себепкер болар маңызды
факторлардың қатарына жатады.
Дыбыстық тіл де, абстракт ойлау да – тек адамға ғана тән құбылыстар. Себебі:

1. Тіл де, ойлау да – адам миының қызметінен туындайды,
сәйкесінше соның өнімі болады.

2. Тіл де, ойлау да, танымдық жүйе де – әлеуметтік құбылыстар, өйткені оларды
өмірге әкелетін адамның өзі – сол қоғамның құраушы бөлігі.
Адамзат өзін қоршаған
дүниелегі әлем бейнесін
Халықтың болмыс,
қалай таниды, ұлттың
тіршілігінің,
Тілді танымдық дүниеге деген
мәдениетінің, таным-
тұрғыда зерттеу бүгінгі көзқарасы негізінде
түсінігінің құпия
таңда дамып келе менталитеттік танымдар
сырлары ұлттық
жатқан жаңа қалай пайда болады
өмірдің айнасы болып
бағыттардың бірі. деген сауалдар осы
табылатын – тіл арқылы
когнитивтік
көрініс табады.
лингвистикада
қарастырылады.
Танымдық үлгі жүйесінде
тіл білімі тілдік
категориялар мен
бірліктердің қоршаған
дүниені қабылдаумен
арақатынасып, оны танып
білуді қалай көрсететіндігін
зерттейді.
Г.Харманның пікірінше:
«Тіл танымдық
ғылымдардың ішіндегі ең
маңыздысы. Бұл тілдің
ойды жеткізудегі басты
құрал болып табылуымен
байланысты. ... Тіл танымға
өзінің әсерін беруі де
мүмкін».
Ақпараттың ішкі өңдеуге түсуі басқаша
айтқанда адамның менталды табиғаты, оның
ішкі ойлау механизімдері қазіргі заманғы
когнитивтік ғылымның нысаны болып
табылады.

Ал осыдан өрбитін қоршаған ортаның
ойлауда, оның тілде қалай көрініс табатыны
сияқты мәселелер белгілі ғалымдар
В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Н.Хомский,
Н.Я.Марр, Г.Гадамер т.б. қарастырған.
Таным ғылымы жалпы
Тіл мен таным әрі әлеуметтік,
таным әрекетімен
әрі индивидуалды-
айналысса, танымдық
биологиялық тұрғыда
тіл ғылымы
ұштасып, өзара үндесімде,
танымның тілдегі
бірлікте болады. Тіл мен
көрінісімен, таныммен
танымның жалпы тұтастығы
жасалған сөздік әлем
сол бірліктен көрінеді.
бейнесімен
айналысады.
Қазіргі лингвистикада когнитивті бағытқа сай нәтижеге
жету үшін төмендегідей міндеттер қойылады:

1. Ғаламды тану мен пайымдау, іс-әрекеттің даму барысы.

2. Ғалам туралы ақпарат алу, қайта өңдеу және беру процесіндегі тілдік
білімдер.
3. Білімді концептілеу мен категориялау процестері, мәдениет тұрақтылығын
тілдік тұрғыдан категориялау мен концептілеудің құралдары мен тәсілдерін
суреттеу.
4. Концептілік аймақты ұйымдастыратын және оның мүшеленуінің негізгі
болып табылатын әмбебап концептілер жүйесін суреттеу.

5. Ғаламның тілдік бейнесі мәселелері.
Қазақ тіл білімінде З.Ш.Ерназарова ауызша ғылыми тілді жалпы сөйлеу
тілінің құрамында қарастыра отырып, ғылыми сөздің прагматикалық
бағытын мынадай түрлерге бөледі:

2)сөйлеуш
і белгілі
3) пікірді,
1)сөйлеуш бір 4) ескерту,
ғылыми
і өз ойын ғылыми ұсыныс
тұжырымд
дәлелдеп, бағытты, айту
ы сынау,
жеткізуді тақырыпт мақсаты
қарсы
мақсат ы жақтап, көзделеді;
шығу
етеді; қолдап
мақсаты
сөйлеуді
көзделеді;
мақсат
етеді;
Когнитивтік тіл білімі тілдік құбылыстар арқылы концептуалдық жүйені де
зерттейді. Концепт сөздерінің беретін ұғымын түсіну арқылы жеке бір
адамнан бастап, қоғамдық топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың ой-
өрісінің, дүниетанымының ерекшеліктері айқындалады.

А.Исламның айтуынша: «Әр ұлттың концептілер жүйесін дүниетаным
құндылықтары құрайды. Әр қоғамдық даму кезеңдерге сәйкес тіл және
мәдениет иелерінің абстрактілі концептілерді танып-түсінуде өзгерістер
болғанымен, негізгі дүниетанымдық мәні өзгеріссіз ұрпақтан-ұрпаққа
беріліп отырады».
Танымдық тіл ғылымы
жалпы тіл ғылымының бір
Сөйлеуде, саласы болып, тілдің санаға,
сөйлеу әрекеті ақыл-ойға қатысын,
кезінде ғана байланысын, тілдің сөз
адам өмірінің әлеміндегі дүниені негізгі ой-
тәжірибесі, ұғымдыққа жүйелеуге
ойлауы, жалпы (концептілік) және
танымы көрініс топтастырып жинақтаудағы
табады. (категориялауға) қызметін,
адамның танымдық
әрекетіндегі тәжірибесін
белгілеудегі мәселелерін
қарастырады.
Адамзат
Адамзат баласы баласының
қоршаған ортаны шындық
ой қабілеті мен болмысты танып-
санасының білуі барлық Яғни таным-
қуаттылығы халыққа түсінік тіл
арқылы танып бірдейлігімен арқылы емес, ми
біледі. Ал тіл қатар жекелеген қызметі негізінде
болса, ой этносқа қатысты жүзеге асады.
қызметін болғанда
бейнеге, модельге ерекшелене
түсіреді. түсетін тұстары
да болады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Б.И. Нұрдаулетова. Когнитивтік лингвистика. -Алматы: 2011.-312 б.

2. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті
(салыстырмалы-салғастырмалы лингво-мәдени сараптама): филол.ғыл.док.
дисс. –Алматы, 2004. -228 б.

3. Оразалиева Э.Н. Когитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. –
Алматы, 2007. – 312б.

4. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. —
Алматы, 2001. № 4. -39-43-б.
Назарларыңызға
рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Когнитивтік лингвистика

Семантика және синтагма пәні жоба тақырыбы

ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ ТУРАЛЫ

Киелі сандар сыры

Тіл және сөйлеу

ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ КОГНИТИВТІК ЗЕРТТЕУЛЕР

Ауызша тіл дамыту

Шетел тілдерін оқыту психологиясы туралы

Қазақ тіл білімінде когнитивті лингвистиканың зеріттелуі

Пән оқытушысы

Пәндер