Сөздің морфемалық құрамы

Дәріс сабағының тақырыбы:

Сөздің морфемалық

құрамы

Сабақтың мақсаты:

Сөздің өзі морфологиялық жақтан грамматикалық мәні бар бөлшектерден

тұратынын және ол бөлшектердің /морфемалардың/ өзіндік семантикалық -грамматикалық сипаты болатынын, оған сәйкес жіктелетінін білу және сөзді морфологиялық құрамына қарай талдай алу.

Сөз құрамындағы морфемалардың әрқайсысының өзіне тән мағынасы болады. Мысалы,

Сүй-е-мін ту-ған тіл-ді, ана-м тіл-і-н,

Бесік-те жат-қан-ым-да -ақ бер-ген біл-ім

(С. Торайғыров) .

Морфема деп сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең кіші мағыналы бөлшегі аталады.

Жабырқа-ма

Жоқ-ты із-де

Бар-ды бақ-па!(Қ. М) .

Морфема дегеніміз-тілдің грамматикалық мағына білдіре алатын ең кіші бөлшегі болып табылады. (С. Исаев. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А., 1998. )

Талдан таяқ жас бала таянбайды,

Бала бүркіт түлкіден аянбайды

(Халық әні) .

Кейде морфема мен дыбыс сәйкес келеді.

Сүй-е-мін ана-м тіл-і-н,

Морфеманың түрлері

К. Аханов, Н. Оралбаева

Түбір морфема

Түбір морфема құрылысы жағынан да, мағынасы жағынан да сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін мағыналы түпкі бөлшегі, негізі.

Мысалы, Оқы Ǿ Ǿ, оқы және оқы.

Кел Ǿ Ǿ, бала-лар, оқы- Ǿ -лық, оқы-ған-ды көңіл-ге ықылас-пен тоқы-Ǿ-лық

Түбір морфема қазақ тілінде әдетте сөздің бас позициясында болады.

Түбір морфемада мағыналық дербестік болады. Ол жеке тұрғанда

да белгілі бір мағына білдіре алады.

Түбір морфемаларда тұлғалық дербестік болады. Қанша қосымша морфема жалғанса да, сыртқы тұлғасын өзгертпейді.

Қосымша морфемалар

Қосымша морфемалар деп өз алдына жеке тұрып ешбір мағына бере алмайтын, тек түбір морфемаларға қосылып, оған әр түрлі қосымша мағыналар үстейтін морфемалар.