Зат есім туралы ақпарат

Презентация қосу

Зат
есім
Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты

Адамзат және ғаламзат есімдері

Жалпы есімдер мен жалқы есімдер

Көптік мәнді есімдер

Эмоциялы-экспрессивтік реңді есімдер

Көмекші есімдер
Адамзат және ғаламзат
есімдері
Адамға тән атаулар:бөпе,
Адамнан өзге жанды
заттар атаулары
бала, ұл, қыз, т.б.

Туыс атаулары:аға, іні,
нағашы, жиен, т.б. Хайуанаттардың, аң
мен құстың атаулары,
балық, құрт-құмырсқа,
Іс-әрекет пен кәсіп-мамандық бақа-шаян аттары,
иелерінің атаулары: студент, өсімдік атаулары, т.б.
оқытушы, дәрігер, заңгер, т.б.

Жансыз
Әр алуан қызмет баптары заттар
мен лауазым атаулары: атаулары
ректор, әкім, директор, т.б.
Мекен, қора-қопсы,
Кісі атаулары: Арман, құрал-жабдық
Дәурен, Раушан, атаулары, ас пен сусын
Әлия, т.б. атаулары, т.б.
Жалқы есім мен жалпы
есімдер
Жеке адамдарға, дүниедегі Бір-біріне ұқсас нәрселер
жеке заттар мен құбылыстарға мен құбылыстардың,
атауыш болып келетін жан-жануарлардың
сөздер жалпылама
атауышы, ортақ атауы
Кісі аттары
ретінде жұмсалатын
Географиялық атаулар сөздер

Газет-журнал, кітап атаулары
Астрономиялық атаулар

Тарихи оқиғалардың аты

Сәйгүлікке, аңға түсетін құсқа,
құмай тазыға қойылатын аттар
Мекеме атаулары
Көптік мәнді есімдер
Ешбір грамматикалық көрсеткішсіз семантикалық жағынан
көптік ұғымды білдіретін сөздер

Профессор А.Ысқақов мынадай түрлерге бөледі

Уақ, ұнтақ заттардың,
Сұйық заттардың Газ тектес заттардың ұйысқан заттар мен
атаулары: айран, қымыз, атаулары: азон, бу, бытыраңқы, үгітінді
шай, т.б. түтін, т.б. заттардың атаулары:
ұн, шаң, тозаң, т.б.

Дерексіз ұғымды Өздігінен табиғи
Жаратылыс
білдіретін бөлшектенбейтін
құбылыстарының
заттардың атаулары: кесек заттардың
атаулары:
айла, ақыл, алғыс, дау, т.б. атаулары:
боран, жаңбыр, қар,т.б.
алтын, қола, құрыш, т.б.
Эмоциялы-экспрессивті реңді
есімдер
Үлкен тұтып құрметтеу я сыйлау, кіші тұтып еркелету, кем
тұтып қомсыну тәрізді эмоциялық әсер, экспрессивті рең бере
қолданылатын есімдер

Зат есімнің рең мәнін тудыратын
жұрнақтар

-ша, ше:атанша, өгізше, кітапша
-еке (-ке): апеке, шешеке
-сымақ: көлсымақ, таусымақ, кітапсымақ
-й: әкей, шешей, апай
-шық, шік: көлшік, таушық, төбешік
-тай: шешетай, әкетай, апатай
-жан: шешежан, әкежан, апажан
-қан: балақан, ботақан
-қай: балақай
-ш (-ыш, -іш): бөпеш, қалқаш, сәулеш, Нұрыш, Қалыш
-кен: Әлкен, Әскен
Көмекші есімдер
“Көөмекші
“К мекшіесімдер
есімдердепдеп
лексикалыққма
лексикалы мағғыналары
ыналарыбірде
бірде
ббүүтіндей
тіндейсасаққталып,
талып,бірде
бірде
сол ғ ындап, ө зге сө здермен
солғындап, өзге сөздермен
тіркесу ерекшеліктерінеққарай,
тіркесуерекшеліктеріне арай,
синтаксистік
синтаксистікжа жағғынан
ынанкейде
кейдежеке-
жеке-
дараммүүше
дара шеесебінде,
есебінде,кейде
кейде
ккүүрделі
рделіммүүшені
шеніңңқұ рамындағғы
құрамында ы
ддәәнекер элемент есебінде
некер элемент есебінде
ққолданылып, морфологиялыққ
олданылып,морфологиялы
жағғынан
жа ынанзат есімдершеттүүрленіп
затесімдерше рленіп
отыратынжжәәрдемші
отыратын рдемшіссөөздерді
здерді
айтамыз.”
айтамыз.”А.Ыс А.Ысққааққов
ов
“Көөмекші
“К мекшіесім
есімдеп граматикалыққ
депграматикалы
өөзгеріске
згеріскеттүүсіп дерексізденудің
сіпдерексізденуді ң
(абстракцияланудың
(абстракциялануды ң))
ннәәтижесінде заттыққ
тижесіндезатты
мағғынасынан
ма ынасынанайырыла
айырыла
бастағған
баста анттәәуелдік жалғғаулы
уелдікжал аулы
ккөөбіне
бінемекендік
мекендіксептіктерде
септіктерде
ққолданылып,
олданылып,матаса матаса
байланысққан
байланыс тіркестің
антіркесті ңекінші
екінші
сың
сы ңары есебіндежжұұмсалатын
арыесебінде мсалатын
зат есімнің
затесімні ңкекең істікммәәнді
ңістік нді
ерекше
ерекшебір біртобын
тобынайтады”.
айтады”.
ҚҚаза
азаққграмматикасы.
грамматикасы.Астана,Астана,
2002
2002жылжыл
Көмекші есімдер

тұсы қасы арты асты

алды жаны маңы іші

шеті
сырты басы
арасы

соңы беті
түбі ортасы
Зат есімнің құрылымы

Жалаң Күрделі

Түбір Туынды Біріккен,
Қосарланған
кіріккен
зат есім зат есім зат есім
зат есім

Бөлшектенбейтін Түбір сөзден Тіркескен Қысқарған
бір ғана сөзден жұрнақ арқылы зат есім зат есім
тұратын жасалатын
Күрделі зат есім

Аналитикалық (синтаксистік) тәсіл

Біріккен Кіріккен Тіркескен Қосарланған Қысқарған
тұлғалар тұлғалар тұлғалар тұлғалар тұлғалар

Биыл
Аға оқытушы
Өнеркәсіп (бұл жыл) Жөн- жосық БҰҰ
Аға ғылыми
(зат+зат) Қайната (сын+зат) (ет., зат, зат)
қызметкер
Шикізат (қайын ата) Келім- кетім ТМД
Тоғыз жолдың
(сын+зат) Қайнене (ет+ет) (сын, зат, зат)
торабы
Табиғаттану (қайын ене) Жүн -жұрқа ИРС
Қара бидай
(зат+ет) Қайнаға (зат+зат) (сын, зат, зат)
Ақ бидай
Сегізаяқ (қайын аға) Мекен -тұрақ СНО
Қызыл бидай
(сан+зат) Қайны (зат+зат) (зат, сын, зат)
(қайын іні)
Туынды зат есім
Синтетикалық (морфологиялық) тәсіл

Түбір зат Туынды Есім негізді
Сын есім Сан есім Етістік Еліктеуіш
есім+ зат есім туынды
+жұрнақ +жұрнақ +жұрнақ +жұрнақ
жұрнақ +жұрнақ етістік
+жұрнақ

Диқаншы
+лық
Ас+тық Наубай- Кең+дік Же+м
Бес+тік Гүр+іл
Диқан+шы ханашы+ Тар+шылық Тұса+у Жолда+ма
Жеті+ген
Тың+гер лық Екпінді+лік Шығар+маТыңайт+қыш Бұлт+ақ
Тыңгер+ Ізден+іс
лік
Зат есімнің түрлену
жүйесі
Грамматикалық
категориялары

Сандылық (көптік) Тәуелдік Септік
категориясы категориясы категориясы
Зат есімнің сандылық
категориясы
Сандылық категориясы - жекешелік пен
көптік мағыналардың қарама-қарсылығынан
құрылған грамматикалық категория

Жекешелік мағына Көптік мағына

Көрсеткіші-нөлдік Көрсеткіші-көптік
жалғау жалғау
Көптік категориясы

Көптік мағына заттың санымен байланысты,бірақ заттың
санын дәл атамайды, тек қана заттың саны көп екенін
білуге болады. Мысалы:дәптерлер, кітаптар, балалар т.б.

Көптік ұғымның берілу жолдары:

Лексикалық Морфологиялық Синтаксистік
тәсіл тәсіл тәсіл
Көптік ұғымның берілу жолдары
Лексикалық тәсіл-сөздің тікелей өз лексикалық
мағынасы арқылы көптік мағынаның берілуі.
Мысалы:
-жеке –даралап санауға келмейтін заттардың аты:су,сүт, ұн т.б.
-ру, халық, ұлт, ел аттары: қазақ, өзбек, қырғыз т.б.
-әр қилы жәндіктер, аң, хайуанаттар атаулары: көбелек, қоңыз т.б.
- өсімдік аттары: арпа, сұлы, жусан т.б.

Синтаксистік тәсіл-сөз тіркесі арқылы көптік мағынаның берілу жолы:

Жиырма үй, сексен трактор, тау+тау астық, біралай жыл.,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

Ұқсас жұмыстар

Сөздерді оқы

Алғанда қалай

Тапсырма арқылы саралау деңгейлік тапсырма

Сырда туған сырдың ұлы

Етістік тұлғалы топонимдер

Заттың атауын

Бастауыш мектепте сөз таптарын оқытудың тиімді әдіс - тәсілдері

Морфологиялық стилистика

Зат есімнің жалпы сипаты

Зат есімді оқыту әдістері

Пәндер