Етістіктің жақ категориясы - қимылдың субъектісін көрсететін категория

Презентация қосу

Етістіктің жақ
категориясы - қимылдың
субъектісін көрсететін
категория
Жақтар

ІІІ жақ
І жақ ІІ жақ
Бөгде
Сөйлеуші Тыңдаушы
адам
Есімдердің жіктелу
ерекшеліктері
Жақ Жекеше Көпше
І Мен студентпін Біз студентпіз

ІІ Сен студентсің Сендер
студентсіңдер
Сіз студентсіз Сіздер
студентсіздер
ІІІ Ол студент Ǿ Олар студент Ǿ
1. Есім сөздер (зат есім, сын есім,
есімдіктің кейбір түрлері) тікелей
түбір тұлғада жіктеледі және І, ІІ
жақтарда тек адамға байланысты
есімдер ғана жіктеледі.
2. ІІІ жақта жақтық мағына нөлдік
морфема ( нөлдік жалғау) арқылы
беріледі
• Жан болып өз тіршілігімде
сүйгенім-ән (Ғ.Мүсірепов).
• Ар жазасы -бар жазадан ауыр
жаза (М.Әуезов).
Етістіктердің жіктелу
ерекшеліктері
Жақ Жекеше Көпше
І Мен барамын Біз барамыз

ІІ Сен барасың Сендер
барасыңдар
Сіз барасыз Сіздер
барасыздар
ІІІ Ол барады Олар барады
1) Етістік түбір тұлғасында
тікелей жіктелмейді

2) Етістіктің тек екі түрі ғана
тікелей жіктеледі: қалып
етістігі мен бұйрық райлы етістік

3) Етістіктің жіктелетін
тұлғаларының өзі бірдей,
біркелкі жүйемен жіктелмейді
Қазақ тілінде етістік
5 түрлі жіктеледі,
4 түрлі жіктік жалғауы
жалғанады
1. Есімше, қалып етістіктері
Жекеше

1 - жақ 2 - жақ 3 - жақ
-мын, - мін, - сың, - сің,
-бын, - бін, - сыз, -сіз
Ǿ
- пын, - пін
Мысалы,Ол ауылға жаздың
басында келіп,күзде ғана кеткен Ǿ
(С.Мұқанов).
1. Есімше, қалып етістіктері
Көпше

1 - жақ 2 - жақ 3 - жақ
-мыз, - міз - сыңдар,
-быз, - біз, - сіңдер,
Ǿ
- пыз, - піз - сыздар,
- сіздер
2. Көсемше - а, -е, - й
( - ып, -іп, - п)
Жекеше

1 - жақ 2 - жақ 3 - жақ
- мын, - мін, - сың, - сің, - ды, - ді,
- пын, - пін - сыз, -сіз - ты, - ті
Мысалы:
• Өзіме-өзім риза болып,төбем көкке
тигендей қаланың орталық
көшелерімен
жүремін(Қ.Әміров,Жастық).
• Талдан таяқ жас бала таянбайды,
• Бала бүркіт түлкіден аянбайды(Халық
әні).
2. Көсемше - а, -е, - й
( - ып, -іп, - п)
Көпше
1 - жақ 2 - жақ 3 - жақ
- мыз, - міз, - сыңдар, - ды, - ді,
- пыз, - піз - сіңдер, - ты, - ті
- сыздар,
- сіздер
3. Жедел өткен шақ
шартты рай
Жекеше

1 - жақ 2 - жақ 3 - жақ
- м - ң,
- ңыз,
Ǿ
- ңіз
• Он екі қанат ақ үйдің әр керегесін төрт
жігіт қолдасып әрең көтеріп,әрең
жайдыǾ
• . Шаңырақты әуелі желбауынан керегеге
асып қойып,одан кейін төрт жігіт төрт
бақанмен әрең көтердіǾ

• (Ғ.Мүсірепов).
3. Жедел өткен шақ
шартты рай
Көпше
1 - жақ 2 - жақ 3 - жақ
- қ, - ңдер,
- к - ңдар, Ǿ
- ңыздар,
- ңіздер
4. Бұйрық рай
Жекеше

1 - жақ 2 - жақ 3 - жақ
- айын, -Ǿ - сын,
- ейін, - ыңыз, - сін
- йын, - іңіз,
- йін - ңыз,
- ңіз
• Ғылым таппай мақтанба ,Ǿ,Ǿ
• Орын таппай баптанба, Ǿ,Ǿ
• Құмарланып шаттанба, Ǿ,Ǿ
Ойнап босқа күлуге,
• Бес нәрседен қашық бол ,Ǿ,Ǿ
• Бес нәрсеге асық бол, Ǿ,Ǿ
• Адам болам десеңіз.
• Тілеуің,өмірің алдыңда,
Оған қайғы жесеңіз.
• Өсек,өтірік,мақтаншақ,
• Еріншек,бекер мал шашпақ-
• Бес дұшпаның, білсеңіз,
• Талап,еңбек,терең ой,
• Қанағат,рақым,ойлап қой-
Бес асыл іс көнсеңіз (Абай).
4. Бұйрық рай
Көпше
1 - жақ 2 - жақ 3 - жақ
- айық, - ыңдар,-іңдер, - сын,
- ейік, - ңдар, ңдер, - сін
- йық, - ыңыздар,
- йік - іңіздер,
- ңыздар,
- ңіздер
Мысалы,
Кел, балалар,оқылық,
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық.(Ы.А.).

Той болса,тон киелік,жүр баралық,
Бірімізді-біріміз аударалық(Абай).
5. Қалау рай
Модаль мәнді тіркес
Жекеше
1 - жақ 2 - жақ 3 - жақ
- ғы-м - ғы - ң - ғы – сы
кел(е)ді кел(е)ді, кел(е)ді,
-у-ым қажет - ғы - ңыз - бару-ы
кел(е)ді, қажет
- у – ың
қажет
5. Қалау рай
Модаль мәнді тіркес
Көпше
1 - жақ 2 - жақ 3 - жақ
- ғы-мыз - ғы-лар-ың - ғы – сы
кел(е)ді, кел(е)ді, кел(е)ді,
-у- ымыз - ғы-лар-ың-ыз - бару-ы
қажет кел(е)ді, қажет
- у – ларың қажет,
- уларыңыз қажет
Қазақ тілінде жіктік
жалғау 3 түрлі:
1.Жіктік жалғаудың толық түрі
2.Жіктік жалғаудың қысқа түрі
3.Бұйрық райдың жіктік жалғауы
Жіктік жалғауының толық
түрі:
Мысалы: Мен барамын,көргенмін
Сен барасың, көргенсің
Сіз барасыз, көргенсіз
Ол барады, көргенǾ

Жіктік жалғаудың толық түрі қалып
етістіктері, есімше, көсемшеге
жалғанады.
Жіктік жалғаудың қысқа түрі:
Мысалы: Мен келдім, келсем
Сен келдің, келсең
Сіз келдіңіз, келсеңіз
Ол келдіǾ, келсеǾ

Жіктік жалғауының қысқа түрі жедел
өткен шақ пен шартты райда қолданылады.
Бұйрық райдың жіктік жалғауы:
Мысалы: Мен сұрайын, кетейін
Сен сұраǾ, кетǾ
Сіз сұраңыз, кетіңіз
Ол сұрасын, кетсін
Назарларыңызға
рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Оқытылып отырған тілдердегі етістіктің грамматикалық категоряларын салыстыру

Функционалды грамматикалық категория ұғымдары туралы кейбір мәселелер

Етістіктің лексика - грамматикалық категориялары

Етістіктің грамматикалық категориялары

Етістік түбірі

Етістіктің аналитикалық форманттарының граммтикалық категорияларға қатысы

Нөлдік морфема

ЖІКТІК ЖАЛҒАУЫН ҚАТЫСЫМДЫҚ БАҒЫТТА ОҚЫТУ

Бір құрамды етістікті сөйлем

Туынды етістік жұрнақтар

Пәндер