Шылау Жалғаулықтар Септеуліктер Демеуліктер

Презентация қосу

Балаға тең көрінер бай мен кедей
(Торайғыров).
Болар ма сондай қызық шақ (Абай).
Біз үшін отқа, суға түсіп жүр деп
(Торайғыров).
Өзі де, баласы да үндемейді (Мүсірепов).
Мына хабар шыққаннан бері, өзінен шоши
бастады (Майлин).
Ушаковтың отызға тарта қазақ
зерттеушілері бар (Мүсірепов).
Шылаудың өзіндік ерекшеліктері:

Шылау сөздердің толық лексикалық мағынасы болмайды;

Контексте толық лексикалық мағыналы сөздердің жетегінде
қолданылып, оған әр түрлі грамматикалық мағына үстейді;

Шылаулар сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді сабақтастыра
не салаластыра байланыстырады;

Жеке сөйлем мүшесі бола алмайды;

Шылаулар түрленбейді, басқа сөз таптарынан жұрнақ арқылы
жасалмайды. Олар лексикалық мағынасынан айырылу негізінде
қалыптасқан көмекші сөздер.
Шылау

Жалғаулықтар Септеуліктер Демеуліктер
Жалғаулықтар

Лексикалық мағынасы жоқ, сөз бен
сөзді,сөйлем мен сөйлемді
байланыстыратын сөздер
Құлақтан кіріп бойды алар, Жақсы
ән мен тәтті күй (Абай).

Әй, ол жеңер сені, себебі келешек
онікі ғой (Мұқанов).
Ж Ыңғайластық жалғаулықтар: мен (бен,пен),
және,да, де, та, те, әрі.
А
Л Қарсылықты жалғаулықтар: бірақ, алайда,
Ғ дегенмен,әйтпесе, сонда да, әйткенмен.
А Талғаулықты жалғаулықтар: әлде, біресе,
У не, немесе, болмаса, я, яки, кейде.
Л Себептік жалғаулықтар: себебі, өйткені,
Ы неге десең.
Қ
Т Салдарлық жалғаулықтар: сондықтан,
сол себепті,
А
Р Шарттық жалғаулықтар: егер, онда.
Ыңғайластық
жалғаулықтар
Байлық қанағат пен еңбекте (Алтынсарин).
Сені ойда орыс, қырда қазақ түгел біледі
және сыйлайды (Әуезов).
Бұл жиында Ызғұтты, Жақып сияқты
үлкендер және баладан Құдайберді, Абай
бар (Әуезов).
Сіздің қолыңыз босай қоймас және
босағанмен бұл жұмыс сізге ауыр тиер
(Әбішев).
Қазақ тілі әрі бай, әрі көркем тіл
(Әуезов).
Жатақтың бала-шағалары мен кәрі-
құртаңдары әдемі ат мінген жігітке әрі
таңданып, әрі жатсырап қарайды
(Мүсірепов).
Әбіштің сөздерінде әрі саясаттық
шеберлік бар, әрі Семейдің үркек,
қорқақ чиновниктерін сескендіру де бар
(Әуезов).
Өзі де, баласы да үндемейді.
Өмірдің ащысын да, тұщысын да көрген жан.
Жаза да алады, сөйлей де алады.
Жойқын жұрт ерінбейді де жалықпайды
(Мүсірепов).
Арбаға урядник пен Елизавета қатар
отырыпты да, Быков көшірдің қасына
орналасыпты (Мүсірепов).
Одан арғыны Игілік айтқан да жоқ,
қасындағылары сұраған да жоқ
(Мүсірепов).
Степан қанша түсіндірсе де, шанаға
ешқайсысы мінген жоқ (Мүсірепов).

Қайшылығы бола тұрса да,ол тамаша
адам еді (Сәрсенбаев).
Қарсылықты жалғаулықтар
Әрине, көп үй мәселесі оңай шешілген
жоқ, бірақ оңай шешілмеуінің өзінде
үлкен дұрыстық бар еді (Мұстафин).
Бірақ осы соңғының саны көп емес,
хабары да анық, толық дәл де емес
(Әуезов).
Аласа, тақыр, бірақ тығыз бетегемен
жайнаған.Арқаның қоңыр желіндей жай
жылжып, бірақ кең жайылып тарады
(М.Ә.).
Талғау мәнді
жалғаулықтар
Әлде көштен қалғандықтан ба, әлде
Жабайға жаны ауыра ма,әйтеуір жүзінде
едәір қуаңдық бар (Мүсірепов).
Кейде бұзақылыққа, кейде дұрыстыққа
еріп кететіндігі бар (Мүсірепов).
Не билікті, не ауылнайлықты бермей
отыр (Шәріпов).
Біресе Ақжелкеге, біресе тілмашқа кезек-
кезек, жалтақ-жалтақ қарайды (Әуезов).
Себеп мәнді
жалғаулықтар
Ешкім үндемейді, өйткені бұндағы
кісілердің бәрі де қарт әйелдің
дауысын білетін (Нұрпейісов).
Салдар мәнді
жалғаулықтар
Ал мынау өз бетімен тәрбиеленген,
сондықтан ол қисық болып өскен
(Алтынсарин).
Шарт мәнді
жалғаулықтар
Сонау бақша ішінен табылармын, Егер
мені іздесең көңіліңе алып (Абай).
Септеуліктер

Сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді
бірін екіншісіне бағындыра, яғни
сабақтастыра байланыстырып, өзінің
алдында тұрған толық мағыналы
сөздердің белгілі бір тұлғада тұруын
талап етіп, әр түрлі грамматикалық,
мезгілдік, мекендік, мақсаттық
қатынастарды білдіреді.
Септеулік шылаулар сөйлемде
екі түрлі қызмет атқарады

Біріншісі – түбір я
Екіншісі – септеулік
белгілі септік тіркесіп
шылаудың біразы
келіп, оларды екінші
бағыныңқы сөйлемнің
сөзге сабактастыра
баяндауышы құрамында
байланыстырады.
келеді де, сабақтас құр-
сөйтіп барып, мезгілдік
маластың бағыныңқы
мекендік, амалдық,
сыңары мен басыңқы
себептік, мақсаттық
сөйлемді мезгілдік,
қатынастағы сөз тір-
мақсаттық, септік қа-
кесін тудыруға
тынаста байланыс-
дәнекер болады
тырып тұрады
С Түбір, я негіз тұлғалы сөзбен тіркесетін
Е септеуліктер
П
Т
Барыс септікті сөзбен тіркесетін
Е
септеуліктер
У
Л
Шығыс септігіндегі сөзбен тіркесетін
І
септеуліктер
К
Т
Е Көмектес септікті сөзбен тіркесетін
Р септеуліктер
Түбір, я негіз тұлғалы сөзбен тіркесетін
септеуліктер:

үшін, сайын, сияқты, секілді, сықылды,
тәрізді, туралы, турасында,арқылы,
бойы, бойымен, бойынша, жайлы,
шамалы, шақты, қаралы.
Балалары айран-шалап үшін әлді
ағайынға жалшыға кетіпті (Әуезов).
Көтеріп көптің көңілін күнде шауып,
Жүлде алар жұма сайын туды күнім
(Жансүгіров).
Біз бұл сияқты бұйрық жарияланатынын
білгеніміз жоқ (Әуезов).
Ежелгі салт, машық бойынша бұл
өңірдегі ағайын Зере отырған үйді
жатсынған жоқ (Әуезов).
Барыс септіктегі сөзбен тіркесетін
септеуліктер:

Дейін, шейін, қарай, таман, салым,
тарта,жуық, таяу
Рақымбайға шейін,күн шартылдап жай
түскеннің артындағыдай құп-қу болып,
есеңгіреп қалған сияқты (Әуезов).

Назыкеш ұзай берген соңғы бір көшке
қарай шауып кетті (Мүсірепов).

Ушаковтың отызға тарта қазақ
зерттеушілері бар (Мүсірепов).
Шығыс септіктегі сөзбен тіркесетін
септеуліктер:

гөрі, бері, кейін, соң, бұрын, бетер .
Желі бойындағы жылқылардың
биелерінен гөрі жарау семіз, саяқ аттары
көп (М.Әуезов).
Аңнан Абай қайтып келгеннен бері
Баймағамбет қалаға үш рет барып
қоржын толтыра кітап апарып, толтыра
ала қайтып, Абайдың ендігі ой-азығын
жиі-жиі ауыстырумен жүр (М.Әуезов).
Алты күннен соң, осы Құнанбай
ауылдары көшкен жолмен тағы бір мол
көштер келе жатты (Сонда).
Ол Абайдан бұрын үйленіп, сол жылы
енші алып, бөлініп шыққан (М.Әуезов).

Болыстардың көпшілігі жиылған соң,
сыздаған жүзді, құбыжық мұртты
Ақжелке сөз бастады (Әуезов).

Жел одан бетер соққан сайын,айнала
шаңғытып ешнәрсе көрінбей кетті
(Мұқанов).
Көмектес септіктегі сөзбен тіркесетін
септеуліктер:

қатар, бірге
1936 жылы Қиыр Шығысқа менімен
бірге бір қазақ жігіті барды (Момышұлы).

Көкшіл көздері балқыған мыспен бірге
балқып бара жатқандай (Әуезов).

Сол жаймен қатар Мырзахандар айтып
келген ерлік ертегісі де бұл өңірдің жас
баласына дейін түгел жетті (М.Әуезов).
Демеуліктер
Демеуліктер өзі шылауында тұрған
сөздерге әр түрл грамматикалық
мағына, реңк үстейтін сөздер.
Д Сұраулық демеуліктер: ма, (ме, ба, бе, па, пе) ше.
Е
М Күшейткіш демеуліктер: -ақ, -ау, ай, да, (де,
та, те)
Е
У Шектік (тежеу) демеуліктер: ғана/қана, тек
Л
І Болжалдық демеуліктер: -мыс, -міс

К Болымсыздық немесе қарсы мәнді, салыстыру
Т демеуліктері: түгіл, тұрсын, тұрмақ

Е
Нақтылау мәнді демеуліктер: қой/ғой, -ды, (ді, ты, ті).
Р
Қомсыну демеулігі:екеш
Назарларыңызға рахмет

Ұқсас жұмыстар

Шылаулар Шылау сөздер

Бердібек жазушылары

Нәтиже сабақ. Қазақ балалар әдебиетінің жазушылары

Дауыстыдан Дауыссыздан кейін

ОҚУШЫЛАРДЫ ҰЛТТЫҚ БІРЫҢҒАЙ ТЕСТІЛЕУГЕ ДАЙЫНДАУ ЖҮЙЕСІ

СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ БАЙЛАНЫСУЫ

Сөз таптары туралы мәселенің тіл білімінде қойылысы

ТҮРКІСТАН - ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАРИХИ ҚАЛАСЫ

Модальділік қандай категория

Сөз таптары

Пәндер