Арал теңізі туралы

Презентация қосу

IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Арал теңізі туралы
Арал теңізі -
Қазақстан мен
Өзбекстан
шекарасында
орналасқан сутоған.
Теңіз XX ғасырда
ауданы жағынан (68
мың км2) әлемде
төртінші орында
болған болатын,
бірақ 1960
жылдардан бастап
теңіздің суы азайып
келеді. IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Арал теңізінің
тарихы Арал теңізі, Кайнозой
дәуірінің орта шетінде, яғни
бұдан 21 млн. 1200 жыл
бұрын Каспий теңізіне
қосылып жатқан. Бұған
теңіздің терістік бетіндегі
қазіргі Сарышығанақ, Ақеспе
тұсынан 80 метр тереңдіктен
Олигоцен уақытында өмір
сүрген қызыл балықтың, ірі
ұлудың, киттің омыртқа
сүйектерінің тасқа айнала
бастаған күйінде табылуы
дәлел болмақ. Бұл теңіздің
кезінде мұхитпен қосылып
жатқандығын көрсетеді.
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Сондай-ақ Арал маңынан
акуланың тісі мен сүйегі
табылды. ХІХ ғасырдың орта
кезіндегі Арал-Каспий
ойпатының пайда болуы
жөніндегі болжамдардан Арал
бассейнінің геологиялық ерте
кезеңде Жерорта теңізімен
тұтасып жатқан су айдыны
екенін, оның кейінгі Альпілік
дәуірлерде жер қыртысының
көтерілуіне байланысты ұсақ
су айдындарына бөлінгенін
білеміз. Сондай-ақ, Арал
теңізінің көлемі жайлы, Арал
теңізі жайлы ұғымдар сонау
ерте дүние әдебиеттерінде де
кездеседі.
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Ендеше қазіргі кезде әлем елдері назарын өзіне
аударып отырған осы су айдынын зерттеу сол ерте
заманан бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді деуге
болады. Міне, сондықтан да көне зерттеулер мен
қазіргі жаңа мәліметтерді салыстыру арқылы Арал
теңізі бассейнімен оның жағалауының даму
эволюциясын, сондай-ақ ғасырлар бойы өзгеру
сипатын анықтау қиын емес. Мысалы, ежелгі
заманның өзінде Арал теңізі көп елдерге мәлім
болған. Өйткені, сол IХ-X ғасырлардағы араб
ғалымдары – Ибн Хордадбех, Ибн Руста, Әл-Масуди,
Әл-Истахри келтірген мәліметтер аса құнды
саналады. Демек, бұл еңбектерден сол кездегі
Аралдың көлемі мен жағаларының пішіні туралы
мағлұмат алуға болады.
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Ибн-Хордадабех «Китаби-ал-масалик Вал-
мамлик» саяхаттар мен мемлекеттер кітабы атты
еңбегінде Амударияны -Жейхун, Арал теңізін -
Күрдер көлі деп атайды. Ал Ибн-Рустеннің
Амудария мен Арал теңізі туралы жазғандары
неғұрлым нақты, оның мәліметтері бойынша,
Арал теңізінің көлемі 80 фарсах (бір фарсах-6
шақырым). Теңіздің басты жағалауындағы
Жоталары Сиякух (қара таулар) деп аталады. Ал
оң жақ жағалауы батпақты, онда қалың орман
өскен. Демек аталмыш Сиякух – үстіртің тік
жарлы құздары болуы мүмкін. Өйткені оның
батыс жағалауы қазір де биік келеді, кейбір
нүктелердің биіктігі 190 метрге жетеді.
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Арал ойысы
Арал ойысы – Арал теңізі
ойпатын және оның солтүстігін,
шығысы мен оңтүстік-шығысын
алып жатқан мезозой-кайнозой
шөгінділерінен құралған
тектоникалық құрылым;
геоморфология тұрғыдан
алғанда солтүстік Қызылқұмға
жалғасып жатқан ойпат. Тұран
плитасының құрамына енеді.
Ауданы 350 мың км2
шамасында. Арал ойысының
солтүстік-шығысы, Тұран
шығысы, оңтүстігі жайпақ
жазық, ал Үстіртке жалғасатын
батыс жағы тік жарлы болып
келеді. IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Арал ойысы солтігінде Торғай ойысының оңтүстік
шетімен, шығысында Аққырқақұм қыратымен,
оңтүстігінде төменгі Әмудария мегаантиклиналімен
шектеседі. Ойыстың оңтүстік-шығысындағы Бозкөл
қырқасы оны шығыс Арал және Тәжіқазған
қазаншұңқырларына бөледі. Арал ойысы табанының
жоғары бөлігі палеозой мен триас шөгінділерінен
түзілген. Оның үстін мезозой мен кайнозойдың
қалыңдығы 1800 – 2000 м шөгінді жыныстары (саз,
құмтас, әктас, мергель) жауып жатыр. Арал
ойысының юра мен бор шөгінділерінде мұнай мен
газ, палеоген жыныстарында қоңыр көмір, темір
кендері кездеседі, сондай-ақ жер асты суының мол
қоры бар.
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Арал теңізінің
экологиялық ахуалы
Арал теңізі – Қазақстанның інжу-маржаны, шөл
белде-міндегі бірден-бір көгілдір су айдыны еді.
Оның апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі – 1066 км³,
тереңдігі – 30-60 метр, тұздылығы – 10-12% болған.
Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы
қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына
50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір
мөлшерде бұлғын терісі игерілген.

IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін
әлеуметтік-экономикалық тұрғыда жақсы
қамтамасыз етілген тіршілік кешті. Теңіз
өңіріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10
балық өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты
тұрақты жұмыс істеген. 1960 жылдардан бастап
Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы аймақтағы
игерілетін жер көлемі бұрынғыдай Өзбекстан
мен Тәжікстанда 1,5, Түрікменстанда 2,4,
Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал Әмудария мен
Сырдария бойындағы Халықтың саны 1960-1987
жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық
санының өсуіне орай суға деген қажеттілік те
артты.
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Арал экологиялық
дағдарысы
Арал экологиялық дағдарысы
— адам қарекетінің әсерімен
болған экологиялық
дағдарыстың неғұрлым айқын
мысалы, Арал теңізі
экологиялық жүйесінің
құлдырауы. Соңғы ондаған
жылдар бойында халық
санының көбеюі, суармалы
жерлер аумағының 2-3 есе
ұлғайтылуы, Арал алабында су
тұтынудың едәуір артуы теңіз
деңгейінің апатты түрде
төмендеуінің негізгі себебі
болды.
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
1990 жылдардың басында теңіз айдынының ауданы 45%-дан
астам кішірейіп, судың көлемі 65%-ға кеміді, судың
тұздылығы 3 еседен астам артты. Суы тартылған 30 мың
шаршы километрден астам орасан зор аумақ тұзды шөлге
айналып, одан жылына 40 млн тоннадан 150 млн тоннаға
дейін тұзды жел көтеріп теңізден мындаған шақырым
шалғайға дейін тарап жайылатын болды. Арал төңірегінде
антропогендік шөлдену процесі жедел өршіп, бұл орайда
климаттың континенттенуі күшейді, шанды дауылдар
жиілеп, топырақ қабаты, өсімдік жамылғысы күрт
нашарлады, балықты айтпағанның өзінде, ауыл
шаруашылығы дақылдарының түсімділігі мүлдем азайды.
Жайылымдар мен шабындықтардың өнімділігі азайып, дәрі-
дәрмектік өсімдіктер қоры кеміді. Табиғи орта сапасының
нашарлауы салдарынан жергілікті халықтың денсаулығына
қауіпті төтенше экологиялық, әлеуметтік- экологиялық және
санитариялық- эпидемиологиялық жағдай қалыптасты.

IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Назарларыңызға
рахмет!!!

IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы

Ұқсас жұмыстар

Арал теңізінің экологиялық проблемасы

АРАЛ ТЕҢІЗІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛЫ

АРАЛ АПАТЫНА СЕБЕП БОЛҒАН ФАКТОРЛАР

Арал өңірін зерттеген ғалымдар

Арал теңізі жайлы

Жанартаулық көлдер

Экологиялық аймақтар

Жетісуды зерттеген орыс ғалымдары

Арал проблемасы

Атлант мұхиты

Пәндер