Ахмет Йүгінеки

Презентация қосу

Ахмет Йүгінеки
Ислам дәуірінің этикалық, моральдық,
дидактикалық мәселелерін зор білгірлікпен
жырлаған сөз зергерлерінің бірі Ахмет Йүгінеки
еді. Ахмет Йүгінеки (Ахмет Махмұдұлы
Жүйнеки) ХІІ ғасырдың орта кезінде өмір сүрген
аса көрнекті ақын, есімі кезінде бүкіл ұлан-
ғайыр Қарахан мемлекеті түркілеріне мәшһүр
ғұлама-ақын болған. Ақынның туған жері
Түркістан қаласының маңындағы Жүйнек
(Югнак) деген елді мекен болса керек [1,216].
Ахмет Йүгінекидің ғұмыры, өмір сүрген ортасы туралы
деректер тым тапшы. Зағип болып туып, фәни жалғанның
жарық сәулесін көрмей бақиға озған Ахмет жастайынан
ілім-білімге құмартып, түркі тілдері мен араб тілін жетік
меңгерген. Шариғат қағидаларын жан-жақты зерттеп-
танып, терең іліміне сай “Әдиб Ахмед” деген құрметті атқа
ие болған. Ақыл-ойы толысып, діни танымы әбден
кемелденген шағында Ахмет Йүгінеки қысқаша
тақырыптарға бөліп, ислам құндылықтарына негізделген
өлең-жырларын өмірге келтіре бастайды. Кейін бұл
жәдігерліктердің басы біріктіріліп, «Хибатул-хақайық»
(«Ақиқат сыйы») деп аталатын дидактикалық өлеңдер
жинағына айналған. Мазмұны, танымдық нәрі жағынан
алғанда «Ақиқат сыйы» — Әбу Насыр әл-Фараби, Махмуд
Қашқари, Жүсіп Баласағұни, Қожа Ахмет Йассауи
мұраларымен іштей астасып, 9-13 ғ. аралығындағы түркі
дүниесінің рухани қазыналарының жарқын туындысына
айналды [2,57].
Ахмет Йүгінекидің «Ақиқат сыйының»
түпнұсқасы біздің заманымызға жетпей,
біржолата жоғалып кеткен. Ахмет Йүгінеки
мұрасының ХІҮ-ХҮ ғасырларда жасалған
3 түрлі көшірмесі, 3 түрлі үзіндісі бар
[3,10].

Оның ішінде ең ескісі — 1444 жылы 2-нұсқа Стамбулда 1480 жылы
Самарқанда Арыслан Қожа тархан Шайқызада Әбдіразақ бақсы
Әмірдің қалауымен жазу өнерінің Стамбулда ұйғыр және араб «Ақиқат сыйының» үшінші арабша
шебері Зәйнүл Әбідін бин Сұлтан жазуымен көшірген, 506 жолдан нұсқасы ХІҮ ғасырдың аяғында
Бақыт Журжани Құсайын көшіріп тұратын үлгісі. Парсыша, тәжікше немесе ХҮ ғасырдың басында араб
жазған нұсқа. Көне ұйғыр, арагідік түсініктемелері бар, Стамбулдағы жазуымен көшірілген 496+28 жол
арабша хатқа түскен нұсқаның Айя — София кітапханасында өлең. Ол Стамбулдағы Топ-Қапы
жалпы көлемі — 508 жол. Бұл мұра сақтаулы бұл жәдігерлікті Н. Әсім сарайында сақтаулы.
қазір Стамбулдағы Айя-София 1915 жылы, ал Қ. Махмудов 1972
кітапханасы қорында сақтаулы; жылы алғаш жариялаған;
Ендігі бір көшірме - «Ұзын көпірдегі Сейіт Әлі» деген
кісінің кітапханасынан табылып, Анкара кітапханасына
табыс етіліп, кейін мүлдем жоғалып кеткен Ахмет
Йүгінеки мұралары туралы дерек бар. Анкарадағы
Маариф кітапханасынан табылған 4 беттік ұйғыр
жазуымен, Берлин Ғылым Академиясында сақтаулы
тұрған ұйғыр жазуымен жазылған 1 беттік өзге
нұсқалардың із-жосықтары Ахмет Йүгінеки
еңбектерінің қаншалықты кең көлемде таралғанын
дәлелдей түседі [3,10].
«Ақиқат сыйының» бірнеше н ұс қасын
тауып, зерттеп, жариялауда — Н. Әсім, Р.
Арат (Түркия), В. Радлов (Ресей), Т.
Ковальский (Польша), Ж. Дени (Франция),
Х. Сүйіншәлиев, Ғ. Айдаров, Ә.
Құрышжанов, М. Томанов, Б. Са ғынды қов
(Қазақстан), Н. Маллаев, Қ. Махмудов, С.
Мутталибов (Өзбекстан) т.б. шы ғыстанушы
ғалымдардың еңбегі зор [3,10].
«Ақиқат сыйы» дастанының
қазақ тіліндегі прозалық және
поэтикалық аудармасын
жасағандар Ә.Құрышжанов пен
Б.Сағындықов болды. «Ақиқат
сыйының» ХІҮ ғасырдағы
түпнұсқасының фотокөшірмесі,
транскрипциясы қазақ тіліне
қара сөзбен жолма-жол және
өлеңмен аударылып, 1985 жылы
жарық көрді. (2,57)
«Ақиқат сыйы» - дидактикалық
сарында жазылған шығарма.

Дидактикалық әдебиет – әдеби жанр.
Ғылыми, философиялық, моральдық, діни
идеяларды және уағыз, ғибрат ойларды білдіретін
шығармалар. Онда көркем сурет пен бейнелеуден
гөрі байлам, пікір, тұжырым, өсиет, уағыз, насихат
басым болады. Дидактикалық көркем сөзде
мақал-мәтелдің, ақыл-нақылдардың, ертегі-
эпостың әсері күшті. Қазақ әдебиетінде Абайдың
«Қарасөздері» мен поэмалары шығыстық
дидактикалық шығармалардың дәстүрлі жалғасы
болып табылады.
Дастан 254 бәйіттен тұрады. Мұның бәрі 14 тарауға бөліп берілген. Ахмет Йүгінеки
ислам дәуірі әдебиетінің көркемдік дәстүрін негізге ала отырып, [1,218].

Дастанның алғашқы тарауын (1-10 бәйіттер) қайырымды, мейірімді
Аллаға;

Екінші тарауы (11-19 бәйіттер) құдайдың жердегі өкілі Мұхаммед
Пайғамбарға арнайды;

Үшінші тарауда (20-33 бәйіттер) ақын осы кітаптың жазылуына себепші
болған Ыспаһсалар бекті мадақтайды;

Дастанның негізгі идеясын айту бесінші тараудан (40-62 бәйіттер)
басталады деуге болады. Мұнда ақын білімнің пайдасы мен
надандықтың зияны туралы жырлайды;

Алтыншы тарауда (63-86 бәйіттер) тілді тыйып сөйлеу – әдептілік пен
тәртіптіліктің шарты екендігі туралы айтылады;

Дастанның жетінші тарауында (87-110 бәйіттер) өмірдің өзгеріп
тұратындығы, дүниенің құбылмалылығы жайында сөз болады;

Ал сегізінші тарауда жомарттық пен сараңдық;

Тоғызыншы, оныншы және одан кейінгі тарауларда түрлі моральдық-
этикалық мәселелер туралы дидактикалық мазмұнда уағыз-өсиет
айтылады;
Ахмет Йүгінеки өз дастанында адамдарды бір-біріне
мейірімді болуға, өзара көмектесіп отыру ға уағыздай
келіп, жомарттық пен сараңдықты салыстыра
жырлайды. Ақын жомарттық қасиетті адам
мінезіндегі ең жарқын, ізгілікті құбылыс ретінде
көкке көтере мадақтайды. Ал сараңдықты ақын
адам бойындағы ең жиіркенішті қасиет деп біледі.
Жомарттық пен сараңдықты бір-біріне қарама-қарсы
қойып суреттеу арқылы ақын «алланың нұры
жауған» адамның бейнесін жасайды [1,222].
Өмірде жақсы мінез – «жомарт» деген,
Жаман ат – «сараң», тәуір сөз ермеген
Берген қол бәрінен де құтты болар,
Сол жаман – ала біліп, түк бермеген.
Жазылмас сараң – ауру емдегенде,
Қарысар қолы тастай «бер!» дегенде.
Көзінің сұғы тоймай тіміскілеп,
Болады малдың құлы ерлегенде.
Сақылық – ел ішінде бір төбе де,
Абырой, атақ сонда, мәртебе де.
Бол жомарт, халықты сол сүйсіндірген,
Кейін де, бүгін де, ертеде де.
Мал жиып бақыл ашкөз дірілдеген,
Күні жоқ бірін ішіп, бірін жеген,
Досына тірісінде дәм татырмай –
Өлген соң жаулары жеп дүрілдеген [3,78].
Өмірде

Жақсы мінез Жаман ат

Жомарт Сараң
Сақылық – Бақыл – ашкөз,
жомарттық сараң
• Ел ішінде бір төбе • Мал жию
• Абырой • Менмендік
• Атақ • Өркөкіректік
• Мәртебе • Тәкаппарлық
• Халықты сүйсіндірген • Паңдық
• Бүкіл қоғамның • Жақсы адамның табиғатына
имандылығын мүлдем жат
• Адамгершілігін • Адамды адамгершіліктен
• Мейірімділігін айқын жұрдай қылатын қасиет
көрсететін айна
Ахмет Йүгінекидің айтуы бойынша, жомарттық
тұрған жерде алынбайтын асу жоқ,
жылынбайтын жүрек жоқ. Ақын жомарт
жандарды жан-жүрегімен тебірене жырлайды.
Дастанның авторы үшін жомарт болу – әдеттегі
мінез-құлық нормасы ғана емес, жомарттық
жалғыз адамның ғана емес, бүкіл қоғамның
имандылығын, адамгершілігін, мейірімділігін
айқын көрсететін айна деп біледі. Сол себепті
ақын адамдарды мінез-құлқын жақсарту
арқылы, оларды жомарт әрі білімді ету жолымен
бүкіл қоғамды да жақсартуға болады деп
түсінеді [1,223].
Пайдаланылған әдебиеттер

1. Н.Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 2005
2. Қазақ әдебиеті энциклопедиялық анықтамалық,
Алматы, «Аруна», 2010
3. А.Йүгінеки. Ақиқат сыйы. Алматы, 1985
Тыңдағандарыңызға
рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Ахмед Иүгінеки, Югнаки Адиб Ахмед ибн

Жүсіп баласұғын

Ахметтің туған жері Түркістанға қарасты Иугнәк деген қыстақ

Ақиқат сыйы

Түркі дәуірінің ойшылдары

Ислам дәуірі әдебиеті

Ойшылдар

Орта ғасырларда қазақ жерінде рухани мәдениеттің дамуы

Мұсылман дінінің философиясы және теологиясы

Исламдық орта ғасырлық мәдениет контекстіндегі арабтық- мұсылмандық философия

Пәндер