Өнегелі өрісі кең ғалымдық жол

Презентация қосу

Өнегелі өрісі кең ғалымдық жол
Жоспар:

І Кіріспе.
1.1. Жұмыстың жалпы сипаттамасы
1.2. Ғабдолла Қалиевтің өмірі (Хронологиялық кестеде)
ІІ Негізгі бөлім:
2.1. Ғабдолла Қалиевтің Тіл білімі саласына қосқан үлесі
2.2. Өнегелі өрісі кең ғалымдық жол
2.3. Диалектология саласына қосқан үлесі
2.4. Түркі диалектологиясында жаңа бағыт ретінде қабылданған еңбегі
2.5. Диалектілік аймақтық сөздікке қосқан үлесі
2.6. Қазақ әдеби тілінің сөздігіне қосқан үлесі
2.7. Шуақты өмір баспалдақтары (Қалиевтің жетекшілігімен дайындал ған доктор,
кандидаттар)
ІІІ Қорытынды
Қалиев
Ғабдолла
Қалиұлы
SMART МАҚСАТ:
Жұмыстың жалпы сипаттамасын құру;

Өнегелі өрісі кең ғалымдық жол туралы шолу;

Диалектология саласындағы еңбектерін қарастыру;
Шығармашылығымен толықтай танысу;

Өз қажетімізге жарар материалдар жинақтап, аудиотриямен
бөлісу.
1929 ж. 17.09. Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданы, Үштөбе ауылында
дүниеге келген.
1945 ж ІІ дүниежүзілік соғысқа қатысқан.
1950 жылдан бері Абай атындағы ҚазҰПУ-да қызмет істейді.

1950 – 1954 жж Қазақ тілінің диалектілік ерекшеліктерін бірінші болып говорлық деңгейде
зерттеді.
1960 ж Студенттерге арнап қазақ тілінде диалектологияның тұңғыш оқу құралын
жазған.
1958 – 1961 жж Қазіргі қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі.
1972 – 1977 жж

1968 ж Қазақ КСР-інің үздігі.
1969, 1996, 2005 ж Диалектологиялық аймақтық сөздіктер жасауға қатысты.

1980 ж КСРО оқу-ағарту ісінің үздігі.
1985 ж “Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру” монографиясы түркі
диалектологиясында жаңа бағыт ретінде қабылданды.
1990 ж Ғалым, филология ғылымының докторы.

1992 ж Профессор болады.
1993 – 1998 жж Оқу-әдістемелік бірлестік бойынша проректор.
1993 – 2003 жж Жалпы тіл білімі және қазақ тілі тарихы кафедрасының меңгерушісі.
Көптеген медальдармен марапатталған.
2003 ж “Қазақстан ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін” белгісімен
марапатталған.
2004 жылдан “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасы бойынша шығарылып жат қан 15
бері томдық “Қазақ әдеби тілінің сөздігін” жасауға қатысып келеді.
2005 ж Университеттің жетекші ғалымы.

Ғабдолла Қалиевтың жетекшілігімен 12 ғылым кандидаты, 2 ғылым докторы
дайындалды.
Еңбектері Қазақ говорлары жүйесін зерттеу
мәселелері. Монография, А., 1977;

Тіл білімі терминдерінің
түсіндірме сөздігі, А., 2005;

Русско-казахский словарь, 3 изд.,
А., 2005. Қазақ әдеби тілінің
сөздігі, А., 2005, 1 – 3-т., 2006 – 07.

Қазақ диалектологиясының
мәселелері 1960.

Қазақ тіліндегі сөзжасам
мәселелері, 2002.
Әдеби тіл мен говорлардың
жұрнақ арқылы сөз тудыру
деңгейіндегі жүйелік қарым-
қатынастары

Қазақ тіл говорларындағы сөз тудырушы, сөз түрлендіруші
жұрнақтардың қолданылу сипаты әр түрлі. Олардың қызметі әдеби
тілде қалыптасқан үлгінің аясында бола бермейді. Әдеби тіл жүйесінде
сөз тудыру қызметі нормаланған көптеген жұрнақтар говорларда
басқаша қырынан көрінеді. Жұрнақ арқылы сөз тудыру деңгейіндегі
әдеби және диалектілік сипаттағы тіл элементтері бір-бірімен іштей
байланыса отырып, нәтижесінде жергілікті жерге тән алуан құбылыстар
тудырған. Жұрнақтардың көмегімен туған диалектілік туындылар
мынадай модельдерден тұрады.
Әдеби Әдеби Диалектілік
негіз қосымша туынды

Бірақ осы
Маңғыстау Арал жұрнақтардың
жоғарыдағыдай
говорында говорында сөздерге қосылып, сөз
тудыруы әдеби тілге
тән емес, яғни бұл
• шақырық «шақыру» • жаяушы «жаяу жолаушы» арадағы туынды сөздер
• қоймек «қой асығы» • наркеш «нар жинаушы» диалектілік сипатта.
• отырмақ «сауық кеш» • ырысқал «ырыс»
• сұрғаю «сұрлану»
• айырмақ «айырмашылық»
• үреген «үргіш»
• желгір «желгіш»;
-сыз жұрнағы арқылы туған татасыз
«қайғысыз», ниқаятсыз «өлшеусіз,
Диалектілік
есепсіз»
негіз

Диалектілік
-ты жұрнағы арқы туған пісентті
туынды «жинақы», шақатты «әлді, қуатты»,
ышықты «теңізде балықтың мол
жері» (Арал);
Әдеби
қосымша
-лан жұрнағы арқылы туған
азарлану «жәбірлену» (Жал., Қарм.);
кегеждену «кесірлену, қырсығу»
(Маң.); сабаттану «ылғалдану,
Келтірілген жұрнақтар өздерінің жалпы халықтық салқындау» (Арал)
мағынасын сақтай отырып, онда қолданылмайтын
жергілікті сөздер тудырып тұр.
Әдеби тілде кездеспейтін кейбір жұрнақтар әдеби
негіздерге қосылып, диалектілік сөздер тудырады. Мұндай
туындылардың қатарына
Әдеби негіз

-демел:
жүрдемел
-деш: кірдеші «жүрдек»
«кіріс», (ҚҚГ);
Диалектілік
қосымша -пайлы:
шанышпайлы
«ауруға қарсу
егу, шанышу»
-қос/қас арқылы (Арал);
туған сырқос,
сырқас «сырқат»
Диалектілік (Тем., Жұр.);
туынды мейманқос
–жал «меймандос»
арқылы (Ұзын.) және
туған төмендегі
сұрамжал құранды
«сұранша жұрнақтар
қ» (Маң., арқылы туған
ҚҚГ); сөздерді
жатқызуға болады:
Диалектілік диалектілік диалектілік
негіз қосымша туынды

кейку «айла, қулық» (Маң.);
Кейбір диалектілік керку 1) «бос сөз» (Сыр., Маң.), 2)
«ақыл, кеңес» (Ад., Бөр.);
туындылардың сөз
тудырушы негіздер де,
жұрнақтары да жеке алғанда
қазіргі әдеби тілде
шәпшөр «сандал сияқты аяқ
кездеспейді. Олар қазіргі тіл киім» (Чап.); шепшер: 1) тапочка
құбылыстарымен тек тарихи (ТҚГ, Маң.), 2) «көннен жасалған
кебіс тәрізді аяқ киім» (Маң.)
тұрғыда байланысады. түбірі шәп // шеп, ср. шепшік
«сандал тәрізді аяқ киім» (ТҚГ).
Қазақ говорларында сөз тудырушы жұрнақтардың мол қоры сақталған. Қолда бар
материалдарға қарағанда тек есім сөздер тудыратын жұрнақтардың саны варианттарын
қоспағанда 200-ден асады. Олардың көпшілігі жалпы халықтық тілде, әдеби тілде
белгілі болса, бірқатары тек жеке говорларда сақталып қалған.

Диалект есім сөздер тудыратын
жұрнақтар
Есімдер мен
Есімдерден есімдер Етістіктерден
етістіктерден
тудыратын есімдер тудыратын
есімдер тыдыратын
жұрнақтар жұрнақтар
жұрнақтар
Есімдерден есімдер тудыратын жұрнақтар

-айт (-ейт) -қос,-қас
Азғана сөздің (құмайт, шөлейт, суайт)
құрамында кездесетін -айт жұрнағы жайында Бұлар бірен-саран сөзде кездесетінн
қазақ тіліндегі зерттеулерде екі пікір бар. өнімсіз жұрнақтар, әдеби тілде оның
көмегімен туған селқос сөзін
А.Ысқақов оны есімдерден зат есім жасайтын
(селсоқ болып та айтылады)
жұрнақтардың қатарына қосса (159), Ә.Төлеуов
көрсетуге болады.
зат есімдерден сын есім жасайтын ж ұрнақ деп Жұрнақтың диалектілік
қарайды да кейде ондай сын есімдердің мағынасы. Сөз тудырушы
субстансивтенетінін ескертеді (Ә.Төлеуов – 1975, негіздердің лексикалық мағынасы
15). Говорларда -айт арқылы зат есімдер де, сын сай күй, қалып, қасиет атауларын
есімдер де жасалған. Заттық мағынада: шоқайт білдіреді: сырқос//сұрқос//сырқас
«кебен, үйілген шөп» (Ырғ.); маңайт «маңай» «сырқат, ауру» (Маңғ.,Жұр.,Тем»).
(Қош.) т.б. Сындық мағынада: суқайт «суайт, Мейманқос «меймандос»
өтірікші» (Шел.), ср. суқит, суқиттану (Ырғ.). (Алм.,Жамб.).
-доз, -төз (-дыз)
-доз қосымшалы сөздер оңтүстік-батыс говорларда кездеседі. Диалектілік мағынасы. 1. Құрал-жабдық атауларын білдіреді: шайдоз
«құман, ақ құман» (Жуа., Мақт.); пайондоз//баяндоз «ені жіңішкелеу, ұзыншақ етіп тігілетін көрпеше» (ӨҚГ, Айдаров – 1975, 75);
кагандоз «күл алатын құрал» (сонда, 102); жөрметөз ине «кесте тігетін ілме біз», -төз тәж. духтан «тігу, тікпек» сөзінен (сонда, 65);
жуалдыз «тебен ине» (Тем., Жұр., Сыр., Қарм., Алм., Талды.), -дыз «тігу» мағынасындағы п. дохтән сөзінің осы шақ есімше тұлғасы
(Севортян – 1966, 179). 2. Сындық атауларды білдіреді: шандоз//шантоз «әсем, сұлу, керемет» (Жән., Қазт., Маң.). Кермиығым
кербезім, керіскендей шандозым (Махамбет, 98), ауыс. ақ шандоз «аққу» (Ад., Бөр.) Келтірілген сөздердің көбіне әсемдік өнер
ұғымымен байланыстылығына қарағанда, -доз, төз, -дыз иран тілдерінен ауысқан, негізі бір қосымшаны ң түрліше варианттары деуге
болады. Ср. пардоздау «елтіріні өңдеу, тазалау», тәж. пардоз//андоз «әшекей» (ӨҚГ, Айдаров – 1975, 89).

-дем, -лем
Көне түркі жазбаларында бұл жұрнақтың зат есім, сын есім тудыр ған (ДТС, 51). К өне т үркі ескерткішеріндегі қосымшаларды
зерттеген А.Есенқұлов оның есім сөздерге де, етістіктерге де қосылатынын ж әне адам аттары құрамында кездесетінін к өрсетеді: ердем
«даңқты», түбірі ер, Өгдем (адам аты) өг «мақта» сөзінен (Есен құлов, 155-156). Қазақ говорларында –дем есім сөздерге қосылып,
құрал жабдық, іс-әрекет, процесс нәтижесі т.б. атауларын білдіреді: жөндем ине «тебеннен кішірек іс тігетін ине» (Ад.,Бөр.,ТҚГ); өрлем
«өр», өрлем жер (Аман., Кег.); шидем «шым». Сабанмен шидемді аударады да, кес үй жасайды (Ад.,Б өр.); шидем «жабағы салып, сырып
тіккен күпі сияқты сырт киім» (Көкш.); қыстам «тың жердің екінші жылы айдалуы» (Ад.,Бөр.).
Ал Қошағашта айтылатын жарлам «жәрдем» сөзі жәрдем сөзінін дыбыстық өзгеріске түскен түрі боолуы мүмкін.
Есімдер мен етістіктерден есімдер тыдыратын жұрна қтар

-ғанақ (-қанақ) -қау (-кеу)

Кейбір оңтүстік-бастыс говорларында кездесетін Есім сөздер жасайтын бұл жұрнақтың сөз тудырушы
негіздері қазақ тілінде қазіргі кезде жеке қолданылмайды,
өнімсіз жұрақ. Ф.А.Ганиев оның тегін -анақ
ср. әд. жал-қау, аң-қау, диал. қыл-қау, сел-кеу т.б. Бұл
жұрнағымен байланысты деп жорамалдайды негіздер тарихи етістік түбірлер болуы мүмкін.
(Ф.А.Ганиев,123). Шындығында ол күрделі жұрнақ (-
Жұрнақтың диалектілік мағынасы. 1. Адамға және
ға+нақ) болуы мүмкін. Оның сөз тудырушы негіздері
құрал-жабдыққа байланысты зат есімдер тудырады: сайғау
есім мен етістік сөздер: боз+ғанақ «шөп атауы», «белағаш үстіне салынатын жіңішке ағаштар» (Ад., Бөр.),
чыр+ғанақ «тікенекті ағаш атауы», чыр «жырту,үзу, Семей облысында салдау түрінде айтылады; қылқау «кекеш,
жұлу» (Севортян – 1966,305), оның нақты мағынасы тұтықпа» (Маң.). 2. Сындық мағынадағы сөздер туғызады:
қазір көмексіленіп, шырша, шырыш, шырпы, еңкеу «еңіс, ылди» (Маң.), Оралда еңку; селкеу «селсоқ»
шырмауық сөздерінің құрамында сақталған. (Абай, Шұб.); мыжғау «мылжың» (Абай, Шұб.); мыжу
етістігінен; әд. марғау кету тіркесіндегі марғау да осы
Жұрнақтың диалектикалық мағынасы: тұрмыстық жұрнақ арқылы жасалуы мүмкін. -қау, -ғау тарихи -қақ,
заттар мен өсімдік атауларына байланысты: сатқанақ -ғақ жұрнақтарымен тектес сияқты, ср. диал. сайғау және
«нәрестеге арналған көрпешенің түрі» (ӨҚГ); әд. сайғақ «зират басына қадалатын жалғыз ағаш», түбірі
-сай-, ср. саяқ, некен-саяқ; диал. еңкеу және әд. еңкек,
бозғанақ (ұсақ жапырақты аласа шөп» (Шалқар);
түбірі ең-, ср. әд. еңіс еңкею.
чырғанақ «бұтағы тікенді, аса жуан емес, қатты ағаш»
(Мер.).
Етістіктерден есімдер тудыратын жұрнақтар
-екеш(-егеш) -аған(-еген)

Етістік егіздерден есімдер жасайтын бұл Бұл жұрнақ –ған,-ген жұрнағымен
жұрнақтың сөз тудыру жөнінде зерттеу тектес (Севортян – 1966,310). Ождан
еңбектерде кездеспейді. Зат есімге айырмасы көптеген түркі тілдерінде тк
тіркесіп оған «қомсыну, кем тұту» екі вариантта кездеседі. Э.В.Севортян
сияқты, реңк мәнін тудыратын –екеш (- Абу-Хайяндағы калакан «қайта-қайта
егеш) жұрнағының жөні бөлек, ол – келгіш» қазақ тіліндегі алақан
«жұрнақ пен көмекші (шылау) сөз формаларын осы жұрнақтан шығарады
категориясы арасында тұрған форма», (сонда, 320-322). Соған қарағанда бұл
мысалы, бала екеш бала (Ысқақов, 169). жұрнақтардың бір кезде –ақан,-екен
варианттары да болған сияқты.
Жұрнақтың диалектілік мағынасы: С.Аманжолов бұл жұрнақты шығыс
1) сөздің лексикалық мәніне түркі тілдеріне тән («Қитаб аль-Адрак»)
қатысты сындық атау тудырады: есімшелік форма деп қарайды (312).
жүрегеш «жүргіш»,ср.әд.күлегеш, 2) Қазақ тілі туралы зерттеулерде оны
белгілі бір іс-әрекетке байланысты зат кейбір салт етістіктермен бірге, көбінесе
атауын тудырады; ілекеш «ойын аты». сабақты етістіктерге қосылып, сын есім
Әйкел деген ойынды кейде ілекеш деп жасайтын көрсетіледі: тебеген, қабаған,
те атайды (Жанг.). сүзеген,алаған, қашаған т.б.
(Ысқақов,188).
82.2Қаз-9
Қ 26
Қалиев Ғ.
Жалпы тіл білімі [Текст]: оқу құралы / Ғ. Қалиев, Ж. Қо ңыратбаева. – Алматы. Абай
атындағы ҚазҰПУ, 2007. – 112 б. ISBN 9965-14-818-X : 280 тг.
ББК 81.2Қаз-9
1. Тіл білімі
ХР(85)

81.2Қаз-5
Қ 17
Қазақ тілінің аймақтық сөздігі / Құраст. Ғ.Қалиев, О.Нақысбеков, Ш.Сарыбаев,
Ү.Үдербаев және т.б. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2005. – 824 б.
ISBN 9965-17-261-7

81.2Қаз-43
Қ 26
Қалиев Ғ.
Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: С өздік-Словарь, 2005. – 440 б. – ISBN
9965-409-88-9.
81.2Қаз-3
Қ 26
Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә.
Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы: Оқулық. – Алматы: С өздік-Словарь,
2006. – 264 б. - ISBN 9965-822-00-Х

81.2Қаз-9
Қ 26
Қалиев, Ғабдолла Қалиұлы
Жалпы тіл білімі. Студенттердің өз бетімен жұмыс істеуі үшін жетекші құрал. – Алматы: Абай
атындағы АлМУ, 2001. – 42 б
Тіл – Білімі – Оқулық

81.2(5Каз)-7я73
Қ 26
Қалиев Ғ., Боранбаева Г.
Қазақ әдеби тілінің тарихы (практикалық курс): Оқу құралы. – Алматы Ы.Алтынсарин
атындағы Қазақтың білім академиясының республикалық баспа кабинеті, 2001. – 274 бет. -
ISBN 9965-08-016Х.
Қазақ әдебиеті – Қазақ тілі – Тарих – Оқу құралы
81.2(Қаз)-923
Қ 26
Қалиев Ғ.Қ., Қосымова Г.С.
Студенттердің диалектологиялық практикасын өткізуде пайдаланылатын көмекші құралы. -
Алматы. Абай атындағы АлМУ, 2001 – 29 б.
Диалектология – Көмекші оқу құралы – Этнолингвистика

81.2
Қ 17
Қалиев, Ғ.
Қазақ диалектологиясы [Text] : оқулық / Ғ. Қалиев, Ш. Сарыбаев. - Алматы: Ана тiлi, 1991. -
197 б. - ISBN 5-630-00008-Х : 2 т.

81.2Қаз
Қ 26
Қалиев, Ғ.
Қазақ диалектологиясы [Text] : оқулық / Ғ. Қалиев, Ш. Сарыбаев. - Алматы: Мектеп, 1967. -
174 б. - 490 т., 130 т.
81.2Қаз
Қ 26
Қалиев, Ғ.
Қазақ диалектологиясы [Text] : оқулық / Ғ. Қалиев, Ш. Сарыбаев. –
Толықт.,өңд. 2-ші рет басылуы. - Алматы : Мектеп, 1979. - 203 б. - 180 т., 150 т.

81.2Қаз
Қ 26
Қалиев, Ғ.
Қазақ диалектологиясы [Text] : оқулық / Ғ. Қалиев, Ш. Сарыбаев. - Алматы:
Ғалым, 2002. - 199 б. - ISBN 9965-07-201-9: 525 т.
1985 ж “Қазақ говорларындағы диалектілік сөз
тудыру” монографиясы түркі диалектологиясында
жаңа бағыт ретінде қабылданды.

Диалектілік сөз тудыру мәселесін зерттеуде басылып шыққан
диалектологиялық еңбектерден, сөздіктерден автордың көп жылдар бойы
жинаған материалдары, 1950-60 жылдардың ішінде өзі қатысқан ғылыми
диалектологиялық экспедициялардың материалдары пайдаланылды.
Зерттеу үстінде С.Аманжолов, Ж.Досқараев, Ш.Сарыбаев,
Ә.Нұрмағамбетов, Ж.Болатов, Т.Айдаров, С.Омарбеков, О.Нақысбеков,
Н.Жүнісов, т.б. еңбектеріндегі диалектілік материалдар өзінің ғылыми
құндылығымен, диалектілігімен авторға көп жеңілдік келтірді.
Бұл еңбек ЖОО-ң студенттеріне, аспиранттары мен оқытушыларына оқу
құралы ретінде ұсынылып отыр. Оны қазақ диалектологиясы, қазақ
тілінің лексикологиясы мен морфологиясы, тарихи грамматикасы мен
әдеби тіл тарихы курстарында және арнаулы курстар мен семинарларда
пайдалануға болады. Еңбек сонымен бірге тіл тарихы, диалектология
мәселелерімен шұғылданатын тіл мамандарына арналады.
Қазақ диалектологиясы
туралы
жазылған еңбектерден
фотоколлаж
Диалектология саласындағы қазақстандық
ғалымдар
(фотоколлаж)

Құдайберген Жұбанов Сәрсен Аманжолов Ғайнетдин Мұсабаев Шора Сарыбаев Ғабдолла Қалиев

Нығмет Сауранбаев Оқас Нақысбеков Тұрап Айдаров Хасан Мұханбет-Кәрім Мереке Атабаева
«Адам есейген сайын өткен өміріне, жүріп өткен жолына, көрген-
білгеніне баға береді екен. Сондай кезеңдерде өзім жиі еске алып,
тұлғасын өміріме пір тұтатын аяулы ұстаздарымның бірі – Ғабдолла
аға Қалиев. Ол кісінің адамға үлгі болар қасиеттері жетерлік еді.
Табиғат-Ана тұлғасына лайық түр, ақыл, білім, білік, ұстамдылық,
ұлағаттылық берген Ғабдолла Қалиұлы шәкіртке деген ыстық-
ықыласын қас-қабағымен-ақ жеткізетін. Студент кезімізде ағайымыз
дәріс оқитын «Қазақ әдеби тілінің тарихы» пәні болатын күнді асыға
күтетінбіз. Білімі телегей-теңіз ұстаз бізді өзіне бар болмысымен
баурайтын. Ұстазымыз ауызша болсын, жазбаша болсын сауаттылыққа
ерекше мән беретін. Сондықтан да Ғабдолла Қалиұлы екі-үш
сөйлемнен тұратын өтінішті жазудың өзінен сауаттылықты, біліктілікті
талап ететін. Ұстаз үшін ешқандай істе немқұрайлылық, ұсақ-т үйек
деген әңгіме болмауы керек. Ұстаздың тағы бір ерекше қасиеті –
жоғары оқу орнына шәкірт қабылдауда, жастарды ғылымға тартуда,
қызметке қабылдауда рушылдыққа, тамыр-таныстыққа
салынушылыққа қарсы болатын, қайта неғұрлым қолы қысқа,
мүмкіндігі төмен қарапайым отбасынан шыққан жастарға
қамқорлық жасауды ұстаздық, әкелік борышым деп санайтын және
оны ешуақытта ұрандап айтып, еске салған емес.
Қазақ тілін дамытуда өз қолтаңбасы бар ұлағатты ұстаз тек тіл
дамытуда ғана емес, жоғары мектепті жетілдіру жүйесіне де өзіндік үлес
қосқан жаңашыл ғалым еді»
Нұрша Алжанбайқызы Оразахынова
Назарларыңызға
рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Тіл білімі

Квадрат түбірлер

Тәуелсіздік бейбітшілік шыңы

Білімді ұрпақ ұлт болашағы

Мұхтар Әуезов повестері

Отбасы психологиясы

МӘҢГІЛІК ЕЛДІҢ БАСТЫ ҚҰНДЫЛЫҒЫ

Үміт еткен көзімнің нұры - балам, Жаныңа жәрдем берсін Хақ тағалам

Ерік жігердің психологиялық функиялары

Омбы кадет корпусы

Пәндер