Ежелгі дәуір әдебиеті

Презентация қосу

Ежелгі дәуір әдебиеті
Қазақ елінің сан ғасырлар бойы қалыптасқан, сан
қырлы әрі бай рухани мәдениетінің маңызды бір саласы
қазақ әдебиеті болып табылады. Қазақ әдебиеті тарихы
әдебиеттану ғылымының құрамдас бөлімі ретінде
көркем сөз өнерінің тарихын халқымыздың төл
тарихынан бөліп-жармай, тұтас күйінде алып зерттейді.
Сол арқылы сол әдеби шығарманың тууын, әдеби
өмірдің кемелденуін, сан алуан даму кезеңдерін, әдеби
процеске тиісінше ықпал еткен қаламгерлердің
шығармаларын танып біледі. (1,5)
Түрколог ғалымдар бүкіл түркі тілдес
халықтардың сан ғасырлық әдебиет тарихын
негізінен екі кезеңге бөліп қарастырады.

Тәңірлік дәуір әдебиеті Ислам дәуірі әдебиеті
Тәңірлік дәуір әдебиеті
Ислам дәуірі әдебиеті
Сақтар мен ғұндардан кейін тарих сахнасына шығып,
бүкіл дүниені дүр сілкіндірген халық ежелгі түркілер
болды.
Енисей өзені аңғарынан құпия жазуы бар құлпытастар (ескерткіштер) табылғаны туралы
алғашқы хабарды Н. К.Видзен, С. У. Ремезов, сондай-ақ Сібірде айдауда жүрген швед офицері
И. Т. Страленберг пен немістің белгілі ғалымы Ц. Г. Мессершмидт, т. б. бергенін XVIII ғасырды ң
бас кезінде жазған мақалалары мен хаттарынан білеміз. (1,84)
Белгілі орыс саяхатшысы әрі ғалымы Н. М. Ядринцев
көне түркі ескерткіштерін іздестіруді шектеп
қойған жоқ. Ақыры 1891 жылы Монғолияның
Онгин деген өзен алқабынан тағы бір құлпытас қа
бедерлеп жазылған ескерткіш тапты. Бұл кейінірек
ғылымда «Онгин ескерткіші» деп аталып кетті. К өп
ұзамай-ақ түрколог ғалымдар Онгин жәдігерлігін де
оқып шықты. Сөйтсе, әлгі тастағы жазу т үрік
елінің атақты қағаны Білге қаған мен оның інісі
Күлтегіннің әкесі мен шешесіне, яғни Елтеріс қаған
мен Елбілге қатынға қойылған ескерткіштер екен.
Кейінірек сол маңайдағы Селенга өзеңі аңғарынан
түрік елін билеген бірнеше қағанның кеңесшісі
болған, данышпан қарт Тоныкөк құрметіне
қойылған ескерткіш табылды. Оны тапқан а ғалы-
інілі Клеменцтер еді. Іле-шала т үркологтар Тонык өк
ескерткішін жан-жакты зерттей бастады. (1,85)
• Орхон – Енисей
ескерткіштерінің
зерттелу тарихы ХVII
ғасырдың екінші
жартысынан басталады.
Ең алғаш рет (1662ж.)
Орхон – Енисей жазуы
жөнінде хабар берген
адам – Амстердам
қаласының бургомистрі
Н.Витзен. (1,84)
П.М.Мелиорионский енисей және талас жазулары «таңбалар негізінде
пайда болды» деген пікірді сынай отырса да, көне түркі таңбалары осы
жазу үлгілерінің негізі болуы мүмкіндігін мүлде теріске шығармайды.

Г.Вамбери Орхон-енисей әліпбиінің ерекшеліктері жөнінде айта келіп:
«Бұл әліпби ықшамды емес, сондықтан VI-VIII ғасырлардағы түркі
тайпалары емес», — деп қарады. (1,85)
Томсен 1893 жылы орхон жазуының «кілтін»
табады. Біздің ғалымдарымыздың көбісі осылай
«кілтін» тапты деп жалпылама бір сөзбен ғана
айтып жүрсе де, ал қалай тапқандығы туралы
мәселенің ең қажетті жағы айтылмай келеді.
Ғалымның назарын енді мына бір таңбаларын
(оңнан солға қарай оқимыз). і – р – ң – т, демек
тңрі («тәңірі, аспан, көк» құдай мағынасында)
деп оқиды. (1,85)

Көне Түркі жазбасымен
жазылған Теңрі сөзі
Білге, Күлтегін, Тоныкөктің басына
құлпытастар қойылып, оның бетіне осы
ел үшін еңіреген үш батырдың ерлігін
жазып қалдырған. Бұл тастағы жазулар
В.Томсен тарихта «Орхон ескерткіштері» деген атпен
белгілі болды. Орхон ескерткіштерін
оқудың кілтін Дания ғалымы В.Томсен
және В.Радлов ашты. (1,85)

В.Радлов
Жуырда Орхон жазба жәдігерліктерін ұзақ жылдар бойы түбегейлі зерттеп келе жатқан
білікті ғұламалар Мырзатай Жолдасбеков пен Қаржаубай Сартқожаұлының бірлесіп
жазған іргелі зерттеуі жарық көрді. «Орхон ескерткіштерінің толық Атласы» деп аталатын
кітапта Еуразия Ұлы даласына үш ғасыр бойы билік жүргізген, м әңгілік ел орнатуды
көксеген, өздерінің тарихын, дүниетанымын, даналығын, ой-санасын, болмысын, жазу
өнерін, ел басқару жүйесін, ата-дәстүрін өшпестей етіп тасқа қашап кеткен, с өйтіп
өркениетке, адамзат мәдениетіе асыл қазына қосқан байырғы түріктерің мұралары түгел
қамтылған. (1,85)
Көркемдік ерекшеліктері. Орхон ескерткіштерінің
жанрлық ескерткіштері туралы соңғы кезге дейін
өзара қарама-қайшы екі түрлі көзқарас орын алып
келеді. Бірі – Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк
ескерткіштері көркем әдебиетке, соның ішінде
поэзияға ешбір қатысы жоқ, Түрік қағанатының
дәлме дәл жазылған тарихы деп қарады. Екіншісі –
руна жазуындағы бұл ескерткіштерде поэзиялық
туындыға тән барлық белгілері бар, ежелгі
түркілердің өзіндік әдеби дәстүріне негізделген
көркем туынды деп танылды. (1,97)
Бұл екі түрлі көзқарас ұзақ жылдар бойы
әдебиетшілер, тілшілер, тарихшылар т.б.
арасында алуан түрлі пікір таластарын тудырып
келді. Ал, қазір Күлтегін, Білгі қаған және
Тоныкөк ескерткіштері көркем туынды екеніне
ешкім күдіктенбейді. Орхон ескерткіштерін поэзия,
ерлік жыры деп алғаш бағалаған ғалымдардың бірі
– академик жазушы М. Әуезов болды. Ол руна
жазуындағы ескерткіштердің мазмұны мен
сипаты туралы айта келіп былай деп жазды:
«олардың мазмұнында эпостық баяндау сазы
басым, аңыздың көркемдік түрі де соған орайлас
Күлтегін, тоныкөк немесе суджа жазуларында
қанша адам, қанша ерлік бейнеленген десеңші?!
Оларда әр алуан рулармен тайпалардың кескілескен
шайқастарының, соғыс суреттерінің, батырлар
ерлігінің, жорықтардың шежіресі бар. (1,98)
ҮІ ғ. ортасына таман Көкбөрінің шөбересі
Бумын қаған түркі тайпаларының басын қосып,
әлемге әйгілі Түрік қағанатын құрды, Елхан
атанды. Бумын 552 жылы қайтыс болды.

Елтеріс қаған қайтыс болғанда артындағы
ұлдары Білге мен Күлтегін 7 және 5 жастағы Бумын қаған Күлтегін
балалар еді. Хан тағына Елтерістің інісі Қапаған
қаза тапқаннан кейін, жаужүрек Күлтегіннің
көмегімен ағасы Білге қаған болды. Қасына
Тоныкөк жырауды ақылшы қылып алды.
Күлтегінге әскердің билігін берді. Сөйтіп, осы үш
ердің тұсындағы 15 жылда түріктер айбынды
жұрт болып, бір тілек, бір мақсатта өмір сүрген.
Тәңірі жарылқағыр, Күлтегін 731 жылы, Білге
қаған 734 жылы дүниеден озған. Тоныкөктің Білге Тоныкөк
қай жылы өлгені белгісіз. (2,29)
Оқиғаны ұйыстырушы негізгі тұлға –
Күлтегін. Күлтегін (684-731 жж.) -
Құтлық(Елтерiс) қағанның екiншi ұлы, Білге
қағанның (Могилян) туған iнiсi. Шешесi Елбiлге
қатұн. Ашина тектi. Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi
Елтеріс қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi
Қапаған (692-716 жж.) отырады. Күлтегiн мен
Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi (716 ж.) тақтан
тайдырып, қағандық билiктi Бiлге қолына (716-
734 ж.) алады.
Екінші Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас
қолбасшысы, «көк түріктің көк семсері» атанған
атақты батыры. Ол ағасы Қапаған ханмен бірге
23 рет соғысады. Күлтегін Ұмай анадан туып, он
жасында ер атанған, он алты жасқа келгенде ел-
жұртын молайтқан. Күлтегін батыр «қырық жеті
жасында, қой жылы өлген». (2,29)
Бiлге қаған – Түрік Елінің 717—734 жж. билік
құрған қағаны. Ол 683 ж. Орхон өзенi бойындағы
Өтүкенде туған. Елтеріс қағанның үлкен ұлы, Шешесi
Елбiлге қатұн. Ашина тектi. Күлтегіннің ағасы. Түрiк
Елінің бiрегей тұлғасы атанған ол iнiсi Күлтегiнмен
бiрге елдің қамы, жердің тұтастығы үшін күресіп,
көшпелiлер тарихында ұлы империяның іргесін
бекітті. Ол күллi көшпелiлер империясының тұғырын
сомдап, түрiк тектес этностардың бiрлiгiн сақтай
отырып, елдiң мұңы, жердiң қамы үшiн «түнде
ұйықтамай, күндiз отыра алмай» күресті.
Бiлге қаған 9 жас кезiнде әкесi Құтлық (680—692
жж.) қайтыс болады. Түрік Елінің тағын оның iнiсi
Қапаған (Қабаған) (692—716 жж.) иеленеді.
Қапағанның iнiсi Бөгүден (716 ж.) кейiн таққа
отырған Бiлге қаған 19 жыл билік етеді. Бiлге қаған 13
жасында шад атағын алады. (2,29)
Жырда айтылатын тағы бір тұлға – Тоныкөк
(Тоңыұқық) (646- 741ж.ж.) – Екінші Шығыс
Түркі Қағанатының негізін қалаушылардың бірі,
оғыз тайпасынан шыққан ұлы дана, заманында
Түркі қағанатының үш бірдей қағанына уәзір
болып, түркі елінің халқын көбейтіп, жерін
кеңейтуге үлкен үлес қосқан кемеңгер.
Көшпелілер тарихында артында өшпес атақ
даңқын қалдырып; ақыл парасатына, қол
қайратына, көрегендігіне табындырып; ел
жұртының қасіретін, қуанышын, ерлігі мен
елдігін тасқа жыр ғып қашап, мәңгілік мұра
қалдырған Тоныкөктей тұлға болған емес. (2,29)
(2,26)
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Н.Келімбетов. «Ежелгі дәуір әдебиеті», Атамұра, 2005
2. А.Қыраубайқызы. Ежелгі дәуір әдебиеті, Алматы,
«Мектеп», 2003
Назарларыңызға рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Ауыз әдебиеті - халықтың ғасырлар бойы ауызша шығарып, сақтап келген рухани асыл қазынасы

Философияның қалыптасуының негізгі кезеңдері

Түрік тілдерінің сөздігі мәңгі өшпес мұра

ХХХ ғасыр әдебиетінің зерттелуі

Ислам дәуірі әдебиеті

Пәндер