Қожа Ахмет Йассауи

Презентация қосу

Қожа Ахмет Йассауи
Қожа Ахмет Йассауи – сопылық
дүниетанымның негізін салушылардың бірі,
есімі ислам әлеміне мәшһүр ойшыл қайраткер,
аса көрнекті ақын. Ақынның толық-аты жөні:
Хазірет Сұлтан Шейх-ул Ислам Қожа Ахмет
Йассауи.
Ол қазіргі Оңтүстік Қазақстандағы
Сайрам қаласында өмірге келген. Ақынның
туған жылы ғылымда анық емес, ал 1166
(1167(2,112)) жылы қайтыс болған.
Әкесі Шейх Ибраһим – түркі тектес
тайпалардан шыққан өз дәуірінің көрнекті дін
қайраткері болған. Ақынның анасы Айша –
Мұса деген атақты шейхтың қызы болған.
Ахмет Йассауиді туған ауылында оқытып,
сауатын ашқан, оған ислам дінінен алғаш сабақ
берген ұстазы – Бахаул-дин Испиджаб деген
ғұлама болған [1,225].
Ақынның «Диуани хикмет», «Мират-ул Кулуб» және
«Пақыр-наме» деп аталатын шығармалары Ахмет
Йассауидің сопылық ілімінің, дүниетанымы мен
философиясының теориялық негізі болып табылады.
Ахмет Йассауи дүниетанымының жалпы желісін екіге
бөліп қарастырады.

Біріншісі –
Екіншісі – сопылық
моральдық-
хикметтер
этикалық
[1,228]
Ахмет Йассауи «Ақыл кітабында» «Аллаға жақындай түсу үшін» әрбір адам өзінің
өмір жолында төрт басқыштан өтуі керектігін айтады.

Біріншісі – шариғат. «Шариғат» - ислам діні қағидалары мен
шарттарын тақуалықпен мүлтіксіз орындауды әрі құдайға
құлшылық жасауды талап етеді.

Екіншісі – тариқат. «Тариқат» - дін ғұламаларына шәкірт болып, жалған
дүниенің түрлі ләззатарынан бас тарту, Аллаға деген сүйіспеншілікті арттыра
түсу болып табылады. Бұл басқыш суфизмнің негізгі идеясын, мұрат-мақсатын
аңғартып тұр.

Үшіншісі – маърифат. «Маърифат» - негізінен дін жолын танып-білу
сатысы деуге болады. Бұл басқыштың негізгі талабы – күллі дүниедегі
болмыс-тіршіліктің негізі «бір Алла» екенін танып-білу, түсіну.

Төртіншісі – хақиқат. «Хақиқат» («фано») – Аллаға
жақындап, оны танып-білудің ең жоғарғы басқышы.
[1,229]
Сопылық түсінік бойынша, шариғатсыз – тариқат, тариқатсыз –
маърифат, маърифатсыз – хақиқат болуы мүмкін емес. Бұлардың бірі
екіншісіне өту үшін қажетті басқыш болып табылады.

Шариғаттың шарттарын білген ғалым,
Тариқаттың жол-жосығын білер, достар.
Тариқаттың бар жұмысын ада қылған
Хақиқаттың дариясына батар, достар.

Дидарын көріп болмас күн-түн ұйып,
Пәк ғашықты қолға алмай, болмас жүріп.
Хақиқат дариясының қатері көп,
Көзімді ілмей, дидарын көрдім, достар.

[2,305]
Көркемдік ерекшеліктері.

Кезінде «Диуани хикметті» ұзақ жылдар бойы зерттеген
көрнекті ғалым Е.Э. Бертельс бұл дидактикалық сарындағы
туындының ежелгі түркі поэзиясымен дәстүрлі байланысы
бар екенін дәлелдеп келіп, төмендегідей пікір айтқан.
«Ахмет Йассауидің жырлары күні бүгінге дейінгі қазақ
даласынан Кіші Азияға дейін кеңінен тараған фольклорлық
лириканың түрлерімен сырттай ұқсас болып отырады. Бұл
ерекшелікті сопылық әдебиетте алғаш рет Йассауи бастап
тұрақтандырды. Осыдан кейін өзге елдердің дәруіштік
поэзиясында да бұл үрдіс жалғасын тапты, сөйтіп, жазба
поэзия мен фольклордың байланысы бұдан былай жаңа
сипат алды» [1,230].
«Диуани хикмет» көбінесе 11 буынды не 12 буынды болып келеді. Төрт тармақтан бір шумақ
құрайды. Ұйқасы бізге тым жақын. Сырттай алып қарағанда а-а-а-ә, б-б-б-ә ұйқасымен келіп
отырады [1,230].

Алланы шын сүйгендер махаббатпен,
Нәпсіден безіп тынды қапалы еткен.
Құйды нұр құдай өзі шапағатпен,
Содан соң дария болып тастым міне. (16 хикмет) [3,31].

О, дәурен, қасіреттен сау шағым-ай,
Отыздың тоғызында қаусадым-ай.
Бүйткенше жақсы-ау еді алса құдй,
Тағатсыз қызыл жүзім солды, достар. (34 хикмет) [3,49].
«Диуани хикмет» түркі тілдес халықтардың ХІІ
ғасырдан сақталған әдеби жәдігерліктерінің
бірі саналады. Бұл өлеңдер жинағы қазақ
әдебиетінің де орта ғасырлық нұсқасы болып
табылады. Өйткені Йассауи хиккметтерінің
тілін ұзақ жылдар бойы зерттеген көрнекті
ғалым А.К.Боровковтың пікірі бойынша,
«Ақыл кітабы» - оғыз-қыпшақ тілінде өмірге
келген әдеби туынды. Кезінде ол өлеңдер өте
қарапайым, көпшілікке түсінікті тілмен
жазылған. Ақын Орта Азиядан бастап, Еділ
жағалауына дейінгі ұлан-ғайыр өлкеде көшіп-
қонып жүрген түркі тайпаларының бәріне де
түсінікті болатындай ауызекі сөйлеу тілінде
жырлағаны дау тудырмайды [1,235].
Бұл өлеңдер жинағының алғашқы түпнұсқасы
сақталмаған. Ең ескі нұсқасы ХҮ ғасырдың орта
кезінде араб емлесімен көшірілген. «Ақыл кітабы»
Қазан (1887 және 1901 ж.), Стамбул (1901 ж), Ташкент
(1902 және 1911 ж.) баспаларынан бірнеше рет жеке-жеке
кітап болып басылып шығады. Ахмет Йассауи өлеңдер
жинағының ең толық нұсқасы Қазан басылымы
болып табылады. Мұнда 149 хикмет берілген. Соның
109 хикметі Йассауидің өзінікі екені даусыз.
Қалғандары шәкірттері тарапынан жазылып,
жинаққа еніп жеткен жыр жолдары болса керек [1,235].
Түркия ғалымы Ф.Көпрүлзаде Ахмет Йассауи
хикметтерінің жазылу тарихын, поэтикасын,
әлеуметтік бағдарын тұңғыш рет әдебиеттану
ғылымы тұрғысынан жан-жақты зерттеп, ол туралы
келелі ғылыми еңбек жазғаны мәлім. Ғалым 1928
жылы Ахмет Йассауи поэзиясын ғылыми негізде
жүйелеп, Стамбул баспаларының бірінен жеке кітап
етіп шығарды. Қазіргі зерттеушілердің барлығы дерлік
Ахмет Йассауи жырларының осы басылымын негізге
алып жүр [1,236].
Белгілі орыс ғалымдары А.Н.Самайлович,
Е.Э. Бертельс, А.К.Боровков, Г.Ф.Благова,
т.б. Ахмет Йассауи жырларын зерттей келіп,
кезінде оны жоғары бағалады, әрі
ақынның өзінен кейінгі сөз зергерлеріне
тигізген әсері зор болғанын ерекше атап
көрсетті. Ахмет Йассауи поэзиясын зерттеу
ісіне Э.Р.Рустамов, Н.М.Малаев, В.И.Зохидов
сияқты өзбек ғлымдары да едәуір үлес
А.Н.Самайлович А.К.Боровков
қосты [1,236].
«Диуани хикметті» қазақ тіліне аударма
жасағандар – М.Жармұхамедұлы, М.Шафиғи,
Е.Дүйсенбайұлы, С.Дәуітұлы.
Қожа Ахмет Йассауидің «Ақыл кітабын» ғылыми
тұрғыдан жан-жақты зерттеп, оған тарихи, әдеби,
тілдік тұрғыдан түсінік берген қазақтың белгілі
йассауитанушы ғалымы М.Жармұхамедұлы болды
[1,236].
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Н.Келімбтов. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 2005
2. Қожа Ахмет Йасауи. Хикмет жинақ. Алматы, 1998
3. Қожа Ахмет Йасауи. Хикметтер. Алматы, 2000
Назарларыңызға
рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Диуани хихмет

Түркі халықтары ғалымдары мен ойшылдарының еңбектерінің тәуелсіз Қазақстанда бағалануы

Сабақтың әдісі

Қожа Ахмет Ясауи

Қожа Ахмет Яссауи сопылық ілімі

ЖАЛПЫ МЕДИЦИНА ФАКУЛТЕТІ ЯСАУИ ІЛІМІНІҢ МӘНІ

Сәулет ескерткіштері

Археологиялық ескерткіштер

Қожа Ахмет Яссауи өмірбаяны

ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ СӘУЛЕТ ӨНЕРІ

Пәндер