Қорқыт Ата

Өлімнен қыры қ жыл б ұрын Қор қыт
Қорқыт Ата қашқ ан,
Қазылған к өрді к өріп қатты сас қан.
Тағдырдың та қымына т әнті болмай,
Ажалмен арпалысып, жанталас қан.
(Әлқ уат Қайнарбаев « Қор қыт»)
Қорқыт оғыз-қыпшақ тайпаларының ҮІІІ-ІХ ғасырда
ғұмыр кешкен ұлы ойшылы, батагөй ақыны, дәулескер
күйшісі, келер күнді болжайтын көріпкел бақсысы. Оның
өмірде болғаны, ҮІІІ-ІХ ғасыр Сыр бойында өмір сүргені,
нақтылы тарихи тұлға екені бүгінге дейін жинақталған
ғылыми дректер бойынша күмән қалдырмайды. Ата
жағынан Қорқыт оғыз тайпасының Қамы (Қайыспас)
дейтін атасынан тараса, ана жағынан қалың Қыпшақ
нағашы жұрты болып келеді. Қорқыттың әкесі оғыз
тайпасына белгілі Қарақожа деген кісі болса керек. Қорқыт
Ата жайындағы аңыздардан оның бойындағы үш түрлі
өнер ерекше айқындалады. Біріншіден, ол оғыз-қыпшақ
ұлысынан шыққан айтулы бақсы, Абыз. Екіншіден –
күйші, қобыз сарынын алғаш туындатушы өнерпаз.
Үшіншіден – әйгілі жырау, оның жырлары оғыз-қыпшақ
өмірін бейнелеген әдеби-тарихи мұра. Түркі халықтарының
фольклорындағы Қорқыт Ата туралы аңыз әңгімелердің
бірі оның туылуына байланысты. Қорқыт – түркілердің «Қорқыт Ата». Майлы бояу
оғыз ұлысынан шыққан асқан сәуегей, бақсы, күйшілік, Суретші Ә.Бұхарбаев
жыршылық өнерлерінің атасы болып табылады. (4,99)
Қорқыт ата – түркі халықтарының
бәріне ортақ ұлы ойшыл-кемеңгер,
жырау, күйші-қобызшы. Ол туралы
деректер бізге үш түрлі жолмен
жеткен.
Бірі – ел аузындағы Қорқыт туралы
аңыз-әфсаналар;
Екіншісі – тарихи шежірелер;
Үшіншісі – «Қорқыт ата кітабы».
«Қорқыт Ата». Акварель.
Суретші М.Әлин. 1986 жыл. (1,115)
“Қорқыт” сөзі ертедегі түркілердің
“Хұр” – кісі және
“хыт” – құт сөздерінен шыққан
“Құт әкелуші кісі”
деген мағынаны береді.
«Қорқыт ата кітабы» - түркі тектес
халықтардың ежелгі тарихын, байырғы
тұрмысын, әдет-ғұрпын, салт-санасын,
ақындық дәстүрін танытатын эпикалық
әрі тарихи мұра. Қорқыт ата хикаясы –
ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда Сырдария бойын
мекен еткен оғыз-қыпшақ тайпалары
арасында туып, сан ғасырлар бойы
ұрпақтан-ұрпаққа тараған, рухани
қазына ретінде бүгінгі күнге дейін өзінің
әдеби, тарихи, этнографиялық, т.б. мәнін
жоймаған, аса құнды көркем туынды.
(5,333)
Ал Қорқыт атаның өзі туралы бұл тақырыпты
ұзақ жылдар бойы зерттеген ғалым Ә.Марғұлан
төмендегідей пікір айтады: «Қорқыт – тарихи
дәуірлерде Сырдария өлкесін қоныс еткен оғыз-
қыпшақ тайпаларының ортасынан шыққан
данышпан қария, ақылшы батагөй, асқан ақын
(ұзан), болашақты болжап сөйлеген сәуегей кісі
болған. Ол кісі туралы айтылатын қария сөз
Азиядағы түрік тілдес елдердің көбінде бар.
Бірақ қазақ халқы ескі оғыз-қыпшақ
тайпаларының тарихи қонысына мирас болған,
олардың түбегейлі ұрпағы болғандықтан,
Қорқыт туралы айтылатын тарихи жырлар,
аңыз-легендалар, ән-күйлер қазақ пен
түркімендерде көбірек жолығады» (6,135).
Қорқыт ата мұрасын жан-жақты
зерттеу ісі соңғы жылдары мықтап
қолға алына бастады. Бұл сөзімізге бір
дәлел: 1999 жылы «Қорқыт ата» деп
аталатын энциклопедиялық жинақ
жарық көрді. Бұл ғылыми жинаққа
Қорқыт ата туралы аңыздар мен
күйлер, «Қорқыт ата кітабы»,
зерттеулер, деректер, Қорқыт атаның
әдебиет пен өнердегі бейнесі, Қорқыт
ата мұрагерлері оқиғалар шежіресі,
библиография енген. (1,121)
«Қорқыт ата кітабының» екі қолжазба нұсқасы сақталған.
Солардың бірі – қазір Германиядағы Дрезден қалалық
кітапханасының сирек кездесетін қолжазбалар қорында
сақтаулы тұр. Бұл қолжазба кітаптың мұқабасында
көрсетілген аты: «Кітаби дедем Коркут ғали лисани таифаи у
огузан», яғни «Қорқыт атаның оғыз тайпасы тіліндегі
кітабы». «Қорқыт ата кітабының» осы Дрезден қолжазбасы
он екі жырдан, басқаша айтсақ, он екі оғыз-намеден тұрады.
(1,121)
Ал «Қорқыт ата кітабының» екінші қолжазба
нұсқасы Ватикандағы Аростолика
кітапханасынд сақталып келеді. Бұл қолжазба
алты жырдан құралған, ол: «Хикаят оғыз-
наме Қазанбек уа ғайри» деп аталады. Мұны
осы кітапханадан тауып, итальян тіліне
тұңғыш рет аударған ғалым Этторе Росси
болды. (1,121)
«Қорқыт ата кітабының» Дрезден қаласында сақталған толы қ нұсқасын зерттеу, Еуропа тілдеріне
аудару ісі ХІХ ғ. І жартысында басталған еді. 1815 жылы немісті ң белгілі ориенталист ғалымы Г.Ф.Диц
бұл шығарманың бір тарауын – сегізінші хикаясын неміс тіліне аударып, баспасөзде жариялады. Екінші
бір неміс ғалымы Теодор Нельдеке «Қорқыт ата кітабын» неміс тіліне толы қ аударып шы қпа қ болды.
Бірақ ол бұл істі аяғына дейін жеткізе алмады да, барлық материалдарын өзінің шәкірті В.В.Бартольд
бұл кітапты зерттеу, аудару ісімен ондаған жылдар бойына айналыс қан. Сөйтіп, ол «Қорқыт ата
кітабын» 1922 жылы орыс тіліне аударып шықты. Бірақ ғалымның көзі тірісінде аудармасы жары қ
көрмеді. Бұл аударма 1962 жылы академик В.М.Жирмунский мен А.Н.Кононовты ң редакциясымен
басылып шықты. (1,121)

Г.Ф.Диц Теодор Нельдеке В.В.Бартольд В.М.Жирмунский А.Н.Кононов
Сондай-ақ оғыз-қыпшақ дәуірінің ғажайып әдеби жәдігерін зерттеуге
А.Н.Смайлович. В.В.Вельяминов, К.А.Иностранцев, А.Ю.Якубовский сияқты
көрнекті орыс ғалмдары да мол үлес қосты. (1,121)

А.Н.Смайлович В.В.Вельяминов К.А.Иностранцев
Оғыздардың қаһармандық эпосын әдеби, тарихи және
тілдік тұрғыдан кешенді түрде зерттеген белгілі ғалым,
көрнекті түрколог Х.Г.Көроғлы болды. Стамбул
университетінің профессоры Эргин Мухаррем «Қорқыт
ата кітабының» толық мәтінін латын әрпімен
транскрипция жасап бастырып шығарды. Бұл кітапқа
қосымша ретінде шығарманың Дрезден және Ватикан
қолжазба нұсқаларының факсимилесі де енгізілді.
(1,121)
Қазақстан ғалымдарынан «Қорқыт ата кітабын» зерттеу, аудару, насихаттау ісіне
Ә.Марғұлан, Х.Сүйіншәлиев, Ә.Қоңыратбаев, Б.Ысқақов, М.Байділдаев,
Ш.Ыбраев белсене ат салысып келді. (1,122)

Ә.Марғұлан Ә.Қоңыратбаев

«Қорқыт ата кітабы» сол кездегі оғыз-қыпшақ тайпаларының бәріне бірдей
түсінікті көне түркі тілінде жазылды.
«Қорқыт жырлары жер жүзі түркологтарына мәлім.
«Деде Коркут» кітабы жөнінде орыс тілінде 314 зерттеу,
азербайжан, Анатолия түріктері, түркімен, Батыс Еуропа,
шығыс тілдерінде 462 еңбек жазылған. Көрнекті
зерттеушілері – Анкара университетінің профессоры
М.Ергин, В.В.Бартольд, В.М.Жирмунский, Ә.А.Диваев,
А.Әбілғазы, Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан, Х.Көроғлы,
К.М.Рифат, А.І.Туманский, Гокияй сияқтылар. Бұл
еңбекте мен қазақ оқырмандары жырдың мазмұнымен
таныстырып, оның генезисі жөнінде азын-аулақ ойлар
айтуды мақұл көрдім. «Қорқытқа» арналған
мақалалар менде де бар» - деп жазады филология
ғылымының докторы, профессор Ә.Қоңыратбаев.
(4,460)
Мухаррем Ергин, В.Бартольд н ұс қаларында келтірілген 12 жырды ң т әртібі
мынадай:
Бұқ аш жыры;
Қазан – Салорды ң ауылын жау шап қаны;
Бәмсі-Байра қ жыры;
Қазан баласы Оразды ң жау ға т ұт қын болуы;
Ер жүрек Домрул батыр жыры;
Қан-Төр әлі жыры;
Иекенк (пешене) батыр жыры;
Имран жыры;
Төбек өз дәу мен Бисат батыр жыры;
Секрек жыры;
Қазанның жау ға екінші рет т ұт қын болуы;
Сыртқы ( қыр) о ғыздарды ң ішкі (Сыр) о ғыздар ға (т үрікмендерге) қарсы бас
көтеруі.
Осы 12 жыр алдынан ал ғы с өз ретінде « Қор қытты ң на қыл с өздері» деген
б өлім берілген. (4,460)
Қорқыттың нақыл сөздері. Кіріспенің мәні хамду-санада емес, Қорқыттың қоғамдық
ойларын, шешендігінен білдіретін мақалдарда, онда ата мен бала, ер мен ел, жа қсы мен жаман,
салт-сана мәселесі сөз болған.
«Жабы мінген жау алмас»
«Тозған мақта бөз болмас»
«Ежелгі дұшпан ел болмас»
«Өтірікшіге жердің үстінен асты жақсы»
«Ат қиналмай, жол алмас»
«Қырдың шөбін бөкен білер, сайдың шөбін жекен білер»
«Ұлдың кімнен туғанын ана білер»
«Ата даңқын бала шығарар»
«Өнерсіз қыз жаман, өнегесіз ұл жаман»
«Қар қанша жауғанмен жазға бармас»
«Гүлденіп тұрған бәшешек күзге бармас»
«Ащы су дарын дария болып аққанмен пайдасыз»
«Қонағы жоқ үйден түз жақсы»
«Такаббардың ісін құдай оңғармас»
«Дариялар тасып құйғанмен теңіз суын көбейтпес»
«Сараңның малы тісіне тимес»
«Қаратаудай ғып мал жиғанмен, адам жомарт болмас» деген мақалдардың ғибраты
ойлы. Бұлар қазақ мақалдарына ұқсас, одан көшпелі салт, табиғат иісі есіп тұрады. (4,460)
Жырдың өзіне келгенде, айтушы Қорқыт есімін тек
әрбір жырдың соңында ғана айтып: «Сол тойға
Қорқыт атам келіп, осы жырды айтқан екен» деп
отырады. Онысы – Қорқыттың ақындығы. Кіріспе
сөздің басында: «Баят тайпасында Қорқыт ата
дейтін білікті, сәуегей адам болыпты. Құдай
зердесіне салған жан болғандықтан, оның барлық
божамдары қате кетпеген, оғыз тайпаларында
Қорқыт ата ең қиын деген мәселені шешкен» -
десе, мұнысы оның сәуегейлігін айту. (4,461)
«Қазақ фольклористикасының бүгінгі өскелең талабын ескеріп, «Қорқыт ата кітабын» қазақ тіліне
аудардым. Ол 1986 жылы «Жазушы» баспасынан шықты. Аударма В.Бартольд т.б. нұсқаларымен
салыстырылып отырылды. Бір байқағаным Бартольд аудармасында кемшіліктер жоқ емес екен, 365 с өз
дәл аударылмаған. Бұл жайында мен 1946 жылы Алматыда өткен Бүкілодақтық ІІ түркология
конференциясында да айтқан едім. Аударма кезінде бұл кемшіліктерді ескердік. Т үбінде қаза қтар
Дрезден, Ватикан жазбаларының өзімен тікелей таныс болуы керек. Әзірге б ұл олқылы қты В.Бартольд
аудармасы да толықтыра алады. Аударманы публистикалық дәлдік емес, поэтикалы қ стильде аудару ға
тырыстық. Өйткені жыр басында өлеңмен айтылған. Онда эпосқа тән монолог, қаратпа с өздер,
мақал-мәтел, афоризм, теңеу, метафора өте көп. Ерген көптеген монологтарды қара өлеңмен берген.
Біз оны жеті буындық жыр үлгісімен бердік.
О, Дирсехан, Дирсехан,
Атадан туғар тақ едің.
Мен өзіңе жақ едім,
Қаба жал қара айғырға,
Ертеңменен ер салдың, - деген сөздер жырдың стиліне қонымды» - деп жазады
Ә.Қоңыратбаев. (4,475)
Қорқыт ата жырының 6-шы жыры

«Оғыз қаңлы баласы
Қан-Төрәлі жайындағы жыр»
Негізгі тақырыбы:

Әке-шешесінің мұрагер баласын
үйлендіріп, оған жаңа отау тігуі деуге
болады. (1,130)
Алтыншы жыр былай басталады: Сонау оғыз-қыпшақ дәуірінде
Оғыз қаңлы деген бір
данышпан кісі болған екен. Бір
күні ол өз ұлы Қан-Төрәліні
үйлендірмек болыпты. Бірақ
баласы болашақ жарына бұрын
құлақ естіп, көз көрмеген
қатал талаптар қояды. (1,131)
Қан-Төрәлінің болашақ жарына қойған
талабы: «Маған тием деген қыз төсектен менен
бұрын тұруы керек, менен бұрын атты ерттеп,
атқа менен бұрын мінуі тиіс. Мен әлі жауға
шабуыл жасамай тұрған сәтте, ол соғыс ашып,
маған жаудың басын кесіп әкелуі керек. Мен тек
сондай қызға үйленемін» дейді. (1,131)
Патша қызына дәмеленгендер алдымен
үш жырқыш аңды: арыстанды, қара
өгізді, қара түйені жеңуі керек. (1,131)
Жырдың аяқталуы: Екеуі жекпе-жекке шығады.
Шайқаста ол Қан-Төрәліні
өлтіріп қоя жаздайды. Сонда ғана
екеуі қайта татуласып, жігіт
қызды өз үйіне апарып үйленеді.
Жыр осылай аяқталады. (1,131)
Батырлығы, күш-қуаты күйеуінен кем түспейтін
қалыңдық іздеу – ғұндар дәуірінде өмірге келген
дәстүр болса керек. Ол дәстүр бойынша, қыз қзі
ұнатқан жігітті жан-жақты сынап көретін болған.
Жігіт көбінесе садақ тарту, ат жарысы, күрес
арқылы сыналған. Мұндай мотив қазақтың ежелгі
ертегі-аңыздарында да кездеседі. Қан-Төр әлі
жайындағы жыр осындай мотивке құрылған.
(1,132)
Сүйген жігіті үшін қыздың өз еліне
қарсы қан майданға қару алып шығуы
секілді көрністер түрікменнің
«Көроғлы» және «Саят пен Хемра»
дастандарында да едәуір орын алған.
(1,132)
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Н.Келімбетов. «Ежелгі дәуір әдебиеті», Атамұра, 2005
2. Ежелгі дәуір әдебиеті (хрестоматия), Алматы, 1991
3. А.Қыраубайқызы. Ежелгі дәуір әдебиеті, Алматы,
«Мектеп», 2003
4. «Қорқыт ата» энциклопедиялық жинақ қазақ және орыс
тілінде, Алматы, 1999
5. Қазақ әдебиеті энциклопедиялық анықтамалық, Алматы,
«Аруна», 2010
6. Ә.Марғұлан. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы, 1985
Тыңдағандарыңызға рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Қорқыт ата кітабы

Қорқыт ата туралы

Қорқыттың күйлерін ата

Қазақ музыка өнерінің бастауы

Қызылорда қаласы туралы ақпарат

Білімділер

Түркі кезең философиясының өкілдері

Қазақ әдебиеті тарихында қазақ поэзиясы

Қорқыт ата ескерткіші

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯ

Пәндер