ҮСТЕУ. Үстеудің лексика-грамматикалық сипаты

Презентация қосу

ҮСТЕУ
1.Үстеудің лексика-грамматикалық сипаты
2.Үстеудің мағыналық топтары: мезгіл
үстеулері,мекен үстеулері, мақсат үстеулері,
себеп-салдар үстеулері,мөлшер үстеулері,
күшейткіш үстеулері, сын – қимыл үстеулері,
топтау үстеуі.
3. Үстеу жасалуы.
4.Үстеудің басқа сөзбен тіркесу ерекшеліктері.
5. Үстеудің сөйлемдегі қызметі.
Үстеуді жеке сөз табы деп танытатын
оның басты белгісі – семантикалық
сипаты болып табылады. Ол қимылдың
іс – әрекеттің әр алуан мезгілдік
мекендік, мекендік, мөлшерлік, сындық-
амалдық белгілерін, болу себебі мен
мақсатын, т.б білдіреді.
Үстеудің басты грамматикалық сипаты-
оның арнайы морфологиялық түрлену
жүйесінің және грамматикалық
категорияларының жоқтығы. Кейбір
жекелеген үстеу сөздерге шырай
жұрнақтары да жалғанады: жоғары-рақ,
төмен-ірек, тез-ірек, ақырын-дау, әрі-рек,
ілгері-леу, ерте-рек, ерте-леу, бері-рек, дәл-
ірек,т.б
Үстеудің мағыналық түрлері:

Мезгіл үстеуі Мекен үстеуі

Сын –
қимыл(бейне) Мөлшер үстеуі
үстеуі

Күшейткіш Себеп – салдар
Мақсат үстеуі
үстеу үстеуі
• Қимылдың әрекеттің мезгілін, мерзімін,
білдіреді де, қашан? қашаннан? деген
сұрақтарға жауап береді. Мезгіл үстеуі
Мезгіл етістікпен тіркесіп қолданылады.
үстеуі. Мысалы: бүгін келді, ертең барады,
таңертең тұрады, бұрын жүрді, күні
бойы дайындалды, т.б.

• Іс –әрекеттің болу орнын, бағытын
білдіріп, қайда? Қайдан? Деген
Мекен сұрақтарға жауап береді. Етістікпен
үстеуі. тіркеседі. Мысалы: ілгері жүр, жоғары
тартты, төмен түсті,т.б.
• Қимылдың, іс – әрекеттің амалын,
сынын, бейнесін, тәсілін білдіріп,
Сын – қалай?қайтіп? Деген сұрақтарға жауап
береді.Етістікпен тіркесіп жұмсалады.
қимыл Мысалы: ақырын жүрді, тез келді,
үстеуі. бірден сөйледі, шалқасынан құлады,
балаша қуанды.

• Қимылдың немесе сынның мөлшерін,
көлемдік дәрежесін, шама шарқын
білдіреді де, қанша?қаншама? қаншалық?
қаншалап? Кейде қалай? деген сұраққа
Мөлшер жауап береді.Етістікпен тіркесіп қимылдың
шама –шарқын білдірсе, сын есіммен
үстеуі. тіркесіп, сынның мөлшерін білдіреді.
Мысалы: Едәуір өсіпті, онша жараспайды,
етістіктің шама –шарқын білдіріп тұр. Ал,
онша биік емес, едәуір ұзын дегенде сын
есім мөлшнрін көрсетеду.
• Сынның, қимылдың, іс – әрекеттің
белгісін, я сапасын күшейтіп, я
солғындатып көрсетеді. Мысалы: ең
Күшейткіш әдемі. Тым биік, өте жақсы. Аса терең,
орасан зор. Етістікпен тіркесіп қалай?
үстеу. деген сұраққа жауап беріп, қимылдың
сипатын күшейте не солғындата
көрсетеді. Мыс: мүлде билемейді,
керемет сөйледі.

• Қимылдың болу мақсатын білдіреді де
қалай?не мақсатпен?деген сұрақтарға
жауап береді. Мақсат үстеуі сан жағынан
Мақсат көп емес. Оған: Әдейі, жорта, әдейілеп,
үстеуі қасақана, т.б сөздер жатады. Мысалы,
әдейі келдім, жорта айтты, қасақана
үндемеді,т.б
• Қимылдың, іс –әрекеттің болу себебін
немесе салдарын көрсетеді де, не
себепті?неге?қалай?деген сұрақтарға
Себеп – жауап береді.
• Босқа, құр босқа, амалсыздан,
салдар лажсыздан, шарасыздан, бекерге,
үстеуі. жоққа сияқты сөздер жатады.
• Мысалы: амалсыздан келді, бекерге
айтқансың, т.б.
Морфологиялық құрамы жағынан:

• Негізгі түбір үстеулер(ерте,кеш, сәл, қазір,
1 жоғары, т.б)

• Туынды түбір үстеулер (балаша, соншалық,
2 жасырын,т.б)

• Күрделі түбір үстеулер(бүгін, биыл, қолма-қол,
жапа-тармағай, күні кеше, ала жаздай, томаға
3 тұйық, қаннен қаперсіз, т.б)
Үстеудің жасалу жолдары:

1.Синтетикалық (морфологиялық)
тәсіл.

2.Лексика – семантикалық тәсіл

3.Семантикалық – синтетикалық
тәсіл

4.Аналектикалық тәсіл
Синтетикалық
(морфологиялық) тәсіл.

-ша, -ше: қазақ-ша, қысқа-ша, ескі-ше;
-лай, -лей, -дай, -дей, -тай, -тей: өлер-дей, шикі-лей, қыс-тай, т.б;
-дайын, -дейін: тотыдайын;
-шалық, -шелік,-шама,-шеме: сон-шалық,осын-шама.
-шең, -шең: Көйлек-шең, етікшең.
-сыз, -сіз: қаперсіз, ысырап-сыз.
-ын, -ін, -н: жасырын, үстіртін, қырын.
-ы, -і: жылы, жолы, күні, түрі, өмірі.
Лексика-семантикалық
тәсіл

А)Басқа тілден енген үстеулер: қазір, әуелі,
таман,т.б.
Ә)Семантикалық процесс арқылы, яғни
адвербиалдану арқылы жасалған үстеулер: соң (зат
атауынан соңдегеннен), кеш (мезгіл атауынан), аса,
өте,лықа, айнала, т.б. көсемше тұлғаларынан
қалыптасқан.
Семантикалық –
синтетикалық тәсіл

Көлемдік септік формалары мен кейбір сөз таптарына қатысты
жұрнақтар жалғанған сөздер адвербиалдану процесі арқылы
үстеуге айналып кеткен. Бұл жерде екі түрлі процесс, бірі-
қосымша үстеу, екіншісі-семантикалық процесс.
А)барыс септік арқылы: босқа, жатқа, артқа,т.б.
Ә)жатыс септік арқылы: мұнда, түнде, алда,т.б
Б)шығыс септік арқылы:шетінен, тосыннан, кенеттен,т.б.
В)Көмектес септік арқылы:жайымен, жөнімен, шынымен,
кезекпен; -лап,-леп,-дап,-деп,-тап,-теп; ойыншылар, жездейшілеп.
Аналитикалық тәсіл

А)Сөздердің бірігуі арқылы: бүгін(бұл күн), биыл(бұл жыл),
жаздыгүні (жаздың күні), ендігәрі(ендігіден әрі),Т.Б.
Ә)Сөздердің қосарлануы: жата-жастана,аунап-қунап, жапа-
тармағай, бірте-бірте,бет-бетімен, аз-аздап.
Б)Сөздерің тіркесі мен идиомаланған: ала жаздай, күні кеше,
ертеден қара кешке,томаға тұйық, күн ұзаққа.
Үстеудің емлесі

1. Негізгі және туынды түбір үстеулер көбінесе айтылуынша
жазылады. Мысалы: ертең, кешке, бұрын, кейін, сонда, әрі, бері,
төмен, бірге, әрең, талай т. б.

2. Сөздердің бірігуінен жасалған күрделі үстеулердің көпшілігі айтылуынша
яғни сыңарларының дыбысталуынша өзгеріске түскен күйінде жазылады.
Мысалы:2 бүгін, биыл, қыстыгүні, жаздыгүні, ендігәрі, анағұрлым т. б. сөздер
осылай айтылуынша жазылады. Бұлар: бұл + күн, бұл + йыл, қыстың + куні,
жаздың + куні, ендігіден + әрі, ана + құрылым деген сөздерден біріккен.

•Сөздердің қайталануынан я қосарлануынан жасалған күрделі үстеулер
дефис (-) арқылы жазылады. Мысалы: тез-тез (киді), бірте-бірте (ж үріп
кетті), жол-жөнекей (соқты), қолма-қол (берді), емін-еркін (отырды), к үні-
туні (істеді) т. б.

• Сөздердің қайталануынан я қосарлануынан жасалған күрделі үстеулер дефис () арқылы жазылады. Мысалы: тезтез (киді),
біртебірте (жүріп кетті), жолжөнекей (соқты), қолмақол (берді), емінеркін (отырды), күнітуні (істеді) т. б.
ҮСТЕУ

Ұқсас жұмыстар

Мақсат үстеулері

Одағай сөздердің шығуына ғалымдардың пікірі

Сөз таптары туралы мәселенің тіл білімінде қойылысы

ҮСТЕУ

Үстеудің мағыналық түрлері

Үстеу 7 сынып

Шылаулар Шылау сөздер

Үстеу тақырыбын пысықтау

Етістік түбірі

Функционалды грамматикалық категория ұғымдары туралы кейбір мәселелер

Пәндер