ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫ. Дәріс жоспары

Презентация қосу

ҚАЗАҚ
ФИЛОСОФИЯСЫ
Дәріс жоспары (1 сағат)
1.Қазақ фольклорының философиялық мазмұны –
қазақтардың сан түрлі өмірі мен тарихының бейнесі.
Вербалдық қоғамның құндылықтар жүйесінің
мызғымыстығы. Мақал-мәтелдердегі еркін ойлау, аңғал
реализм және стихиялық материализм.
2. Асан Қайғының «Жерұйық» идеясы – тәуелсіз қазақ
хандығын құрудың негізі. Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз
жыраулардың шығармаларындағы адамгершіліктік-
этикалық сұрақтар.
3. Қазақстанның Ресейге қосылуы кезеңіндегі қазақтың
қоғамдық ойының даму ерекшеліктері. «Зар заман»
дәуірінің ақындары Дулат Бабатаев, Шортанбай Қанаевтың
философиялық көзқарастары.
4. Қазақ ағартушылығы: қалыптасуының қоғамдық-саяси
алғышарттары, европалық және орыс Ағартушылығынан
өзгешеліктері. Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин,
Абай Құнанбаев философиясының антропоцентризмі және
гуманизмі.
5. Мұхтар Әуезов философияның адам мен қоғам
өміріндегі рөлі туралы. Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы
өмір мен өлім мәселесі. Шәкәрім Құдайбердиев: ақиқатты
іздеу. «Үш анық» - болмыс, жан және адамның
адамгершіліктік жетілуі туралы философиялық пайымдау.
• Ұлттық философия (XIғ. – XIXғ.):
Ортағасырлық
философия: әл-Фараби, ХХ ғ. философиясы:
Қорқыт, Жүсіп Баласағұн, Шәкәрім
Махмұд Қашғари, Дулати, Құдайбердіұлы;
Яссауи;

- ХҮ-ХҮІІІ ғғ. Жыраулар
ХХғ ағартушылық-демократиялық
дүниетанымы: Сыпыра жырау (ХІҮ ғ.), философия: Жүсіпбек Аймаутов, Ахмет
Асан қайғы, Қазтуған Сүйінішұлы (ХҮ Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Мыржақып
ғ.), Доспанбет, Шалкиіз (ХҮІ ғ.), дулатов, Халел Досмұхамедов, Мағжан
Жұмабаев. Ұлттық демократиялық
Жиембет, Марғасқа (ХҮІІ ғ.), қозғалыстың жетекшілері, „Алаш" партиясын
Ақтамберді, Тәтіқара, Бұқар жыраулар ұйымдастырып, халықтың ұлттық сана-
мен Шал ақын (ХҮІІІ ғ.) сезімін оятуға тырысқан.

- ХІХ ғ. ағартушылық Кеңестік дәуірдегі отандық
философия: Шоқан философия: Ж.Әбдилдин,
А.Нысанбаев, М.Хасанов,
Уалиханов, Ыбырай М.Сәбитов,З.Мұқашев,
Алтынсарин, Абай А.Балғанбаев, В.Зорин,
Құнанбаев М.Изотов т.б.
• Мақал мен мәтелге бай халықтардың бірі –
қазақ халқы. Қазақ мақалдары ХІХ
ғасырда–ақ европа халықтарына мәлім бола
бастаған. Әдемі, сұлу сөйлеуге құштарлық
мақал мен мәтелді орынды жерде
пайдалануға байланысты. Халықтың
мақалдары мен мәтелдерін жинауда,
зерттеуде, Ш.Уалиханов, В. Радлов, А.В.
Васильев, П.М. Мелиоранский, С.
Аманжолов секілді ғалымдардың еңбегі
зор.
• Қазақ мақалдары мен мәтелдерінің
тақырыптары әр алуан: туған жер, ел-отан,
еңбек, денсаулық, өнер, төрт түлік мал,
егіншілік, денсаулық, өнер, егіншілік
кәсібі, ынтымақ, достық, ерлік, батырлы қ,
жақсы адам мен жаман адам т.б. Мақал мен
мәтел құстың екі қанаты секілді бір-бірімен
байланысты, бірақ олардың араларында
аздаған өзгешеліктері мен айырмашылы қтары
болды. Мәселен, мақал сөзде адамны ң н әзік
сезімдері мен терең ойлары ашы қ айтылады,
дәлме-дәл көрсетіп, бейнелейді.
• Мақал-мәтелдерде қамтылмайтын сала жоқ. Онда адам
өміріндегі сан қилы уақиғалар, халқымыздың әдет-ғұрпы,
салт-дәстүрлері, жақсылық пен жамандық, адалдық пен
арамдық, еңбеккерлік пен еріншектік, жомарттық пен
сараңдық, саналылық пен надандық және т.б.
салыстырыла сөз етіледі. Сол сияқты, болашаққа үлгі-
өнеге болатын, тәлім-тәрбие беретін, жол нұсқайтын
сөздер айтылады. Халқымыздың өмірдегі көрген-білгені,
басынан өткерген барлық жағдайының қыры мен сыры,
адамгершілік пен қастандық, әр түрлі жан шошырлық
жауыздық, адам сүйсінерлік ерлік аз сөзбен, өткір тілмен
беріліп отырады. Мақал-мәтелдер мен шешендік сөздер –
сонау ерте заманнан келе жатқан тозбайтын, өшпейтін,
қоғамның қай кезеңінде болмасын өзінің тәрбиелік мәнін
жоғалтпайтын халықтың бай мұрасы.
ХV ғасырдағы алғашқы қазақ хандары Жәнібек пен
Керейдің ақылшысы болған ақын, философ ─ Асан
Қайғы (ХV ғ.) атанып кеткен - Хасен Сәбитұлы.

Алтын Орда құлағаннан кейін, халық аңызы
бойынша, мемлекеттің ыдырағанын көріп,
“халыққа ыңғайлы, уайым-қайғысы жоқ,
қой үстінде бозторғай жұмыртқалайтын”
“ЖЕРҰЙЫҚТЫ” іздеп, желмаямен қазақ
жерін аралайды. Бірақ “Жерұйықты” таба
алмай қатты қайғырады. Содан ел оны
“Асан Қайғы” деп атаған. Сондықтан оны
қазақ жерінен шыққан әлеуметтік
утопист деп те атайды.
2) Поэтикалық зерде
және философияның
қазақ
дүниетанымында егіз
ұғым екенін жырау
өз толғаулары
арқылы толық
1)Этикалық дәлелдеп берді.
3) Асан қайғы
дүниетаным ұлы гуманизмі, адамға
деген сүйіспеншілігі
жыраудың тарихи сана
философиялық арқылы түркі
ойларының халықтарының
өзегін құрайды. жадында сақталған.

Асан
қайғының
философиялық
дүниетанымы
үш бағытқа
бөлінеді:
Қазақ әдебиетіндегі жыраулар поэзиясының
төлбасыларының бірі Қазтуған жырау
Сүйінішұлы шамамен ХV ғасырдың 20-30
жылдарында Еділ бойында дүниеге келген.Қазту ған
Сүйінішұлы – ірі эпик, ерлік жырларын шы ғарушы
жорық жырауы әрі лирик ақын.Өзін «айдаса қойды ң
көсемі», «сөйлесе қызыл тілдің шешені» деп
таныстырған Қазтуған жырау тайпалар көсемі, отты
би, әскербасы, орақ тілді шешен, ар қалы
ақын болған. Қазтуған толғауларының негізгі
тақырыбы – туған елі, кіндік кескен, кір жу ған
жері. «Салп-салпыншақ анау үш өзен» толғауында
жырау туған жеріндегі Еділ, Жайық, Ойыл өзендерін
тебірене жырлайды.
• Қазақ жыраулық
поэзиясының атасы
– Шалкиіз Тіленшіұлы 1465
– 1560 жылдар шамасында
өмір сүрген. Үш
айлығында анасынан
айырылған болашақ
жырау нағашы әжесінің
қолында тәрбиеленеді.
Жырау
толғауларында ерекше
көтерілген тақырып
– адамгершілік мәселесі.
• Шалкиіз толғауларының бас
ты тақырыптарының бірі
– ел бірлігі, ынтымағы.
Бұхар жырау (1684-1781жж.) ─
қазақ халқының тарихындағы
ұлы тұлғалардың бірі. Абылай
ханның кеңесшісі. Хан оның
айтқан кеңесіне құлақ салып
отырған.

Жырау дүниеде мәңгілік
ештеңе жоқ екендігін, өмір
күнделікті өзгерістерге
ұшырап отыратынын атап
көрсетті.
Жыраулардың толғауларында адамның көңілін қалдырмау
үшін, не нәрседен бас тарту қажет деген мәселе қойылған.
Бұқар жырау адам қаншалықты қиыншылықты көріп, жаны
қиыншылыққа ілініп, шаршап, қалжырап, көңілі – қарайып,
көзі қарауытып тұрса да үмітін үзбейді деп ой қорытады.
Бұқар өз заманының мән – мағынасын түсінді, оның аумалы
төкпелі болмысын заңды объективті процесс деп санады. Ол
өткенге өкініп, ескіні аңсамады, өз уақытының тарихи
тынысын қалтқысыз қабылдап, соған сәйкес өмір сүрді. Бұқар
жырау қасыңа қыдыр келіп, басыңа дәулет құсы қонып, хан
дәрежесіне көтерілгенше сен кім едің деп Абылай ханға тура
бағыштап: «... Сен қай жерде жүріп жетіктің?
Үйсін Төле билердің түйесін баққан құл едің» деген екен.
Жыраудың бүкіл жыр-толғаулары
афоризмдерден өрілген. Ақылгөй абыз
дәулетке, баққа қызықпа, арыңды ақсатпа,
малға сатпа, ол мәңгілік нәрсе емес,
«өзгереді, өзгергенді көз көреді»-дейді. Ол
арамзалық алысқа шаппайды, «Арамзаның
құйрығы бір-ақ тұтам» ұзаққа бара
алмайсың, халықтың шындық атты
қақапаны бар, адалдық атты тұзағы бар,
соған түспей өтпейсің,- деп ескертеді.
«Жаманмен жолдас болсаң, көрінгенге
күлкі етер, жақсымен жолдас болсаң,
айырылмасқа серт етер»- деп бірліктің
басталатын қайнар көзін ашып береді.
Орыстың отаршылдық
саясатына ашық наразылық
білдірушілер «Зар заман»
ақындары деп аталды. Олар:
Дулат Бабатайұлы (1802-1871),
Шортанбай Канайұлы (1818-
1881), Мұрат Мөңкеұлы (1843-
1906).
• Қазақ хандығының жау
қыспағынан әлсіреп, Ресейдің
отары бола бастаған кезде заман
бейнесі «Жер ұйық» кейпінен
«Зар — заманға» айналады. «Зар
— заман» түсінігі қазақтың төл
мәдениетінде қалыптасқан
уақыт туралы әсерлі бейнелердің
бірі болды.
Оларды ойландырған
мына мәселелер:
Міржақып Дулатов (1885-1935).
«Оян, қазақ» дастанын жазды.

Көзіңді аш, оян қазақ.
Көтер басты, өткізбей.
Қараңғыда бекер жасты!
Жер кетті, дін нашарлап,
Хал һарам боп, қазағым,
Енді жату
жарамасты.
Ахмет Байтұрсынов Ақын, лингвист, түркі әлемін зерттеуші,ғалым,
талантты аудармашы.
• Торайғыровтың 2 жасында шешесі
қайтыс болып, 6 жасына дейін әжесінің
тәрбиесінде болған. Кейін әкесі екі
ұлымен Баянауылға көшіп, Торайғыр
кентіне таяу жерге қоныстанған.
Торайғыров алғаш әкесінен ескіше хат
танып, 13 жасынан Мұқан,
Әбдірахман, Тортай деген молдалардан
дәріс алды. Өлеңге үйір, шығыстық
сюжеттер негізінде жырлар туындатқан
Мұқан молда тәлімінің Торайғыровтың
ақын ретінде қалыптасуына игі әсері
болғанымен, баянауылдық Әбдірахман
молданың (1908) қаталдығы, өлең
шығарғаны үшін жас қаламгерді
жазалауы оның дін мен молдалар
жайлы теріс көзқарасының
қалыптасуына негіз болған.
• “Адасқан өмір”, “Кедей” поэмаларының негізгі сарыны
қоғамдағы әділетсіздік себептерін ашу, теңдікті іздеу болып
табылады. Ақын бұл жайларды қазақ ауылы шеңберінен
шығып, капиталистік қоғамға тән мәселелер ретінде қозғайды.
“Адасқан өмір” – Торайғыров шығармашылығының зор табысы.
Мұнда ақын аз ғұмырында көзімен көріп, ойымен түйген, білім-
білігімен таныған тұрмыс өткелдерін өзіне ғана тән асқақ үнмен
ашына, ақтара жырлайды. Поэманың лирикалық кейіпкері түрлі
кәсіппен шұғылданса да, ешбірінен қанағат, теңдік таппай,
әділетті қоғамды аңсайды. Шығармада ақын түсінігіндегі
болашақ жаңа қоғамның бейнесі жасалады. Шығарманың негізгі
идеясы адам өмірді өз тілегіне бағындыра алады және соған
ұмтылуға тиіс деген оптимистік қорытындыға саяды. “Кедей”
поэмасының бас кейіпкері де өз ортасынан әділдік таппайды,
қоғам мен адам арасындағы қайшылықты бітіспес күреске
ұластырады.
• Бөкейханов Әлихан Нұрмұхамедұлы (1870-
1937) – көрнекті қоғам және мемлекет
қайраткері, ғұлама ғалым, ұлт азаттық
қозғалысының теориялық негізін салушы
әрі көсемі, қазақтың тұңғыш саяси
партиясын ұйымдастырушы және Алашорда
үкіметінің төрағасы.
• Әлиханды әкесі тоғыз жасында Қарқаралы ға апарып,
жергілікті молданың қолына оқуға береді. Біра қ зерделі бала
молдадан оқығандардан гөрі осындағы мектепте о қып
жүргендердің сауаттылығын аңғарып, қалада ғы үш класты қ
бастауыш мектепке өз еркімен ауысып алады. Б ұдан кейін
ол Қарқаралы қаласының үш жылдық училищесіне т үсіп,
оны да «өте жақсы» деген бағамен бітіріп шы ғады. Осыдан
кейін он алты жасар Әлихан Омбыны ң техникалы қ
училищесіне қабылданады. Т өрт жыл бойы үздік о қы ған
алғыр шәкіртіне риза болған мүмкіндік жасайды. С өйтіп ол
жиырма жасында Дала генерал губернатор ке ңсесіні ң
ұсыныс хаты мен қазақ қауымдастығыны ң 200 сом
стипендиясын алып, Ресейдің астанасы Санкт Петербургке
барып, Орман шаруашылығы иснтитутына т үседі. Ол м ұнда
жүріп күнделікті сабақтарына қоса студенттерді ң саяси,
әдеби, экономикалық және тағы басқа үйірмелердің
жұмысына қызу араласып, студенттік тол қулар ға қатысады.
4. ХІХ ғасырдың қазақ ағартушыларының классиктерінің
философиялық ойлары, антропоцентризм және гуманизм
(Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин).
Қазақ жеріндегі ХІХ ғ. қоғамдық-саяси
және философиялық ой-пікірдің өкілі -
қазақтың тұңғыш ресми ғалымы,
көрнекті ұлы Ш. Уәлиханов (шын аты
Мұхаммед - Ханафия), ағартушы-
демократ.

«Бақсылық туралы», «Сот реформасы
туралы», «Даладағы мұсылмандық
туралы» негізгі еңбектері
• 1855 жылдан бастап Семей, Іле, Ысты қк өл, Жетісу
жерлерін зерттеген әскери-ғылыми экспедицияны ң
құрамында болды. Онда осы өлкелердің өсімдіктер
мен жануарлар дүниесін, халықтың тарихын, әдет-
ғұрпын, ауыз әдебиетін зерттеді. Әрбір халы қты ң
ерекшелігін бейнелейтін суреттер салды. «Ысты қ
көл сапарының күнделігі» деген ғылыми е ңбек
шығарады. 1856 жылы Қытайда ғы Құлжа
қаласына жасаған 3 айлық сапардың нәтижесінде
«Құлжа қаласы» деген еңбек жазды. 1857 жылы 27
ақпанында «Орыс географиялы қ қо ғамыны ң»
толық мүшесі болып сайланды.
•
Қоғамдық өмірді
түсіндіруде ол идеалистік
көзқараста болды. Ғылым
мен ағартудың арқасында
қоғамды өзгертіп,
прогреске жетуге
болатынына сенді.
Әлеуметтік
бақытсыздықтың себебін
жаппай сауатсыздықтан
іздеді, «Әділетті басшы»
идеясын жақтады.
• 1858 жылғы 1 қазаннан 1859 жылғы 11 наурыз ға дейін
«Әлімбай» деген жасырын атпен Шығысты зерттеу
үшін ұйымдастырылған сауда керуенімен Қашғарияға
(Қытай) аттанды. Онда елдің саяси құрылымын,
табиғатын, халықтың кәсібін, әдет-ғұрпын зерттеген
материалдар жинады. Бұл еңбектері үшін Омбыдан
Петербургке шақырылды. 1861 жылы ол нау қасы
меңдеп, елге қайтты. 1864 жылы Ресейге қосу үшін
Ташкентке бағыталған М. Г. Черняевтың әскери
отрядына шақырылды. Бұл жорықта Әулие- Ата,
Шымкент маңындағы жергілікті бейбіт халықтың қанын
төгіп, үйлерін қиратып өртегеніне наразылық білдіріп,
армияны тастап кетті. Алматы облысындағы Алтынемел
жотасының етегіндегі Тезек төренің еліне барады. Осы
жерде 1865 жылы дүние салды.
Ыбрай, надандыққа, сауатсыздыққа қарсы болып, халықты еңбекке,
білімге шақырады. Оның шығармалары: «Надандық», «Бай баласы мен
жарлы баласы», «Лұқпан Хәкім», «Қыпшақ Сейтқұл» және «Асан мен
Үсен».
1. Абайдың ағартушылық ойлары. Абай
ДЕЙСТІК ҰСТАНЫМДА БОЛҒАН!
Абай Құнанбаев. ─ қазақтың ұлы
ақыны, қазақ жазба әдебиетінің
негізін салушы, ұлы гуманист,
ойшыл, философ, қоғам қайраткері
әрі сазгер.

«Адам бол» деген Абай
принципінің мәні адамды,
оның ролін жоғары
бағалауында. Ойшылдың
пікірінше, әр адам
еңбекқор, әділетті және
гуманды, адал, мейірімді
болуы керек.
Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап,
Әуре етеді ішіне қулық сақтап.
Өзіңе сен өзіңді алып шығар
Еңбегің мен ақылың екі жақтап.
• Абай философиясы
• Ұлы Абайды өмір, қоршаған дүние, табиғат,
болмыс сыры, олардың заңдылықтары көп
ойландырған, ол дүние сырына бойлап, өзін
мазалаған сауалдарға жауап табуға тырысқан.
Барлық адам баласы, жан-жануарлар да
тамақтанады, ұйықтайды, қорғанады, артына
ұрпақ қалдырады. Сонда адам баласының
басқа жан иелерінен айырмашылығы неде?
Міне, Абай әркімді де толғандыратын терең
сырлы сұрақтарға жауап іздейді. Ол өзінің
ілімінде, пәлсапалық шығармаларында адам
баласының өмір сүру мақсатын, сол мұратына
жету жолын, әлемдегі болмыстың мәні мен
өзіндік ішкі байланысты, жалпы
заңдылықтарын ашып көрсетеді.
2. Шәкәрімнің философиялық көзқарастары .

Қазақ халқының қарапайым ой-
пікірін алғашқы болып жүйелі
философиялық деңгейге көтерген
Абайдың немере інісі Шәкәрім
Құдайбердиев (1858-1931).

«Үш анық» деген
еңбегін шығарды.
Бірінші аныққа ─ дүние
өздігінен жаралады деген
ғалымдардың ой-
тұжырымына сүйене
отырып, төрт дәлел
келтіреді.
Екінші анық
магнетизм,
спиритуализм,
телепатия туралы ой
қозғайды
• Магнетизм - оның пікірінше бір адам жан
қуатының әсері арқасында басқаларды еріксіз
ұйықтатып, әлде басқа істерді істетеді. Бұл
белгілі бір ғылыми жаңалық емес, өзімізге
таныс ГИПНОЗ, оны халық «көз байлау» дейді.
• Спиритуализм – (лат. Spiritus -рух) рухты
материяға қарсы қоятын, оны материядан дербес
өмір сүретін ерекше субстанция деп санайтын
философиялық көзқарас.Спиритуализм о
дүниеге аруақтарға, солармен тілдесуге
болатынына сенетін мистикалық ағым.
• Телепатия ─ оның
пікірінше алыста
жүрген «тірі
адамның жанымен
өз жанын
хабарластырып»,
оған өзіне ұнағанын
істете алу. Адамдар
ешбір аралық
қатынасынсыз
жаңа көңіл күй,
сезімдердің пайда
болуы.
Үшінші анық – ұждан.
«Абайдағы - ынсап, әділет,
мейірім», үшеуін қосып
айтқанда, мұсылманша -
ұждан, орысша - совесть.
Ұжданның негізі - әділдік ұғымы.
Ұжданның келесі ұғымы - мейірім. Бұл –
ізгілік, қайырым-шапағат, махаббат
мағынасындағы, өте ертеден келе жатқан
«Адам Адамға дос» деген гуманистік
ұғымдардың бірі.
Ұждан - ынсап.
Назарларыңызға
рахмет!

Ұқсас жұмыстар

ЕЖЕЛГІ ДҮНИЕ ФИЛОСОФИЯСЫ

Фуко философиясы

ФИЛОСОФИЯ ТАҚЫРЫП

Жалпы қазақ философиясы туралы тусінік жəне шығу тарихы

ФИЛОСОФИЯ ТАҚЫРЫП. ФИЛОСОФИЯ ПӘНІ

ПӘН ФИЛОСОФИЯ

Логика ғылымы

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫ ЖАЙЛЫ

Философияның негізгі сауалдарын зерделеу

Мәдениет тілі

Пәндер