ТАНЫМНЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ МЕН ШЕКАРАЛАРЫ. ҒЫЛЫМИ ТАНЫМНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Презентация қосу

ТАНЫМНЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ МЕН
ШЕКАРАЛАРЫ. ҒЫЛЫМИ ТАНЫМНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
• Философияның негізгі мәселелерінің екінші
жағы – біздің дүниеге қатынасымыз. Оны
танып-білуге бола ма әлде жоқ па деген сауал.
Бұл жөнінде де философтар екі бағытқа
бөлінеді. Біреулері дүниені тануға, білуге
болады десе, екіншілері дүниені танып, білуге
болмайды дейді. Екіншілерін агностиктер
дейді. (гр. gnosis – таным, а –жоққа шығару,
кереғарлық, екеуі қосылып тануға болмайды
деген ұғым тудырады). Оған жататындар: И.
Кант, Д.Юм, Э. Мах, Р. Авенариус. т.б.
Гносеология -(гр. gnosis) таным туралы ілім
ретінде әлемді тануға болатындығына күмән
келтірмейді.

Агностицизм (гр.
Гностицизм – agnostos – а – жоқ,
танымның терiске шығару,
gnosis- бiлiм) –
бүгiнi мен танымның нақты
ертеңiне екендігіне күмән
келтіреді, тану
оптимистiк мүмкіндігін толық
түрде немесе ішнара
теріске шығаратын
қарайды. ілім.
Гностицизм,
идеалистік
бағыт өкілдері Агностицизм
өкілдері; Д. Юм
(Декарт, мен И. Кант.
Лейбниц,
Гегель).
• Мәселен, И.Кант дүниені тануға болмайтындығын
былай түсіндіреді: су құйылған стаканға қалам салсаң,
ол сынық сияқты болып көрінеді. Өмірде де солай,
біздің түсініктеріміз объективтік шындықты дәлме-дәл
емес, өзгертіп көрсетеді. Сондықтан біз дүниенің шын
мәнін біле алмаймыз дейді.
• Д. Юм агностицизмін былай дәлелдейді: тынық су бетіне
тас тастасақ, дөңгелек толқын, шеңбер пайда болады.
Дөңгелек іші –біздің білетініміз, оның сырты – біздің
білмейтініміз. Егер су бетіне үлкен тас тастасақ, үлкен
дөңгелек пайда болады. Дөңгелек шеңбері бұрынғыдан да
ұлғаяды, яғни әлгі тәртіппен білетініміз көбейеді. Сөйтіп,
тануға талпыныс күшейген сайын білгеннен білмегеніміз
арта түспек.
• Адам – тану арқылы білімін кеңейтеді.
Таным дегенiмiз – өмiр шындығын жай
селқос аңғарып қана қою емес, оны қызу
түрде мақсатқа сай бейнелеу, iс-әрекетке
араластыру. Білім ақпаратқа байланысты,
ал адам білімі ақпараттан алынады.
Ақпаратты білімге айналдыратын, адамның
сезімі мен ақыл-ойы. Біздің танымымыз
үшін субъект қана қажет емес, сондай-ақ
объект қажет. Олар бір-бірімен өзара
әрекетке түседі.
Таным
субъектісі
мен
объектісі.

Субъект – Объект - табиғат, қоғам,
қоғамдық қатынастар, яғни,
адамның объект дегенiмiз –
биологиялық материалдық ақиқатты
дүниенi практикалық және
емес, әлеуметтік теориялық тұрғыдан нақты
тарихи іс- әрекет барысында
мәнін білдіреді. субъекті игерген бөлігі.
Сана танымның нәтижесі ретінде екі
дәрежеде қаралады:

Сезімдік
таным Рационалды
қ таным
(тікелей (абстрактыл
аңғару). ық ойлау).

• Философия тарихына үңілсек, бiлiмдi
сезімдік дәрежемен шектеу немесе
сенсуализм (лат. sensus - сезім, түйсік) жа ңа
заман философы Джон Локктан басталады.
Ол: «Ақылда ештеңе жоқ, білім тек сезім
арқылы өткенде пайда болады» – деген
ілімін ұсынған. Локк: “Әуел баста
сезiмдерде болмаған нәрсе парасатта
болмайды”, - дедi. Локктың бұл ілімін өзінен
гөрі, оның жолын жалғастырушылар терең
зерттеді. Олар XVIII ғ материалистері
Дидро, Гольбах, Гельвеций болды.
Эмпиризм (гр. empeiria – тәжірибе
деген сөз) – бiздiң бiлiмiмiздiң
қайнар көзi – сезiмдiк тәжiрибе,
адамның түйсiктерi мен
қабылдауларынан пайда болған
деректердi ретке келтiредi.
Сезімдік дәрежеде болатын құбылыс
үш түрлі болады:

қабыл елесте
түйсік
дау ту
• Түйсіктер біздің барлық
білімдеріміздің қайнар көзі.
Олар сезім мүшелері арқылы -
көру, есту, дәм, иіс, терімен
сезіну ретінде пайда болады:
көру - әртүрлі түр мен реңін,
жарықтың күштілігін, т. б.
толып жатқан қасиеттерін
айырады.
• Сезімдік танымның күрделі
түрі - қабылдау. Ол жеке
заттар мен құбылыстардың
сыртқы көрінісін, бағытын
толық бейнелейді. Қабылдау
жеке адам білімінің дамуында,
танып-білу барысында ерекше
саты болып табылады.
• Елестету - қазіргі сәтте
сезім мүшелеріне
тікелей әсер етпейтін,
бірақ бұрын болған
оқиғалар мен заттардың
сезімдік бейнесі.
Сезімдік таным секілді ойлауды ң да
формалары бар

ұғым
ой
пікір қорыту
Ұғым – түйсік, қабылдау мен елес
негізінде пайда болады. Ұғым - тіл
арқылы құбылыстарды ажырату,
сапасын түсіну. Ұғым сезімдік
бейнелеудің жай жиынтығы емес.
Ұғым жеке құбылыстарды,
фактілерді, т.б. зерттеу ісін
қамтитын күрделі және ұзаққа
созылатын таным барысының
нәтижесі, тарихи өзгеріп, жетіліп
отырады.
• Пікір немесе пікірлесу.
Бір зат туралы бір
нәрсені мақұлдайтын
немесе теріске
шығаратын ойлар -
бейне, ұғымдарды
салыстыру.
• Ой қорыту – пікірлердi
жинақтап, топтастыру
нәтижесiнде жаңадан туатын
ойлардың тиянақты жоғарғы
формасы.
Түсіну және түсiндiру. Жетілген
сананың болуы үшін оны түсіну керек.

• Түсіндіру - ұзақ және көп
қиындығы бар процесс.
Түсіндіру білімнiң бір
мөлшерiнен екіншіге ретпен
көшіп отыруын талап етеді.
• Ғылыми танымды
зерттейтін философия
бөлімі
ЭПИСТЕМОЛОГИЯ
деп аталады.
Ғылымның қоғамдағы рөлі
Қоғамды ақпараттандыру – ақпаратты қоғамда тарату, сақтау
және өндіру үрдісі.
• Ақпараттандырудың тарихи формалары

Сөйлеу мәнері

ЭЕМ (ЭВМ)
Жазба
(компьютерлер)

Электронды
репродуктивті
Кітап басып
құрылғылар(радио,
шығару
телефон, теледидар
және т.б.)
Техниканың адамзатқа тигізер әсері

Пайдалы әсері Негативті әсері
Адамның өмір сүру ұзақтығын 2 Адамның өмірі мен денсаулығына
есеге өсірді; қауіп төндіруі;
Адамның бос уақытын көбейтуі; Экологиялық катастрофаның
Адаманың интеллектуалды іс- қаупі күшейіп, әр түрлі
әрекетін кеңейтті; аурулардың көбеюі;
Білім үрдісіне техника прогресс Шығармашылық болмыстың
әкелді, қоғамның түрлі төмендеуі;
саласындағы адамның Адамның ойлау жүйесіне
нәтижелілігін көтерді виртуалды шындық арқылы
шектеу салуы
Ғылыми
кешендер

а) в) Жалпы
Жаратылыстану танымдық

с) Техникалық д)
ғылымдар Антропологиялық
Шығармашылық
және интуиция.

Интуиция - адамның
есінде толып жатқан Шығармашылық- деге
құбылыстар, санасыз нiмiз үнемi бiр
қатынастар мен жаңаны iздеу
бейнелер болады. Бұл барысында белгiлiнiң,
құбылыстарды жүйеге
стандартты, дәстүрлi,
келтіру арқасында үлкен
ғылыми, мәдени үйреншiктiнiң
жаңалықтар ашылады. шекарасын бұзуды
бiлдiредi.
ИНТУИЦИЯНЫ КЕЛЕСI ФАКТОРЛАРМЕН БАЙЛАНЫСТЫРАДЫ:

миға аяқ-астынан,
тоспаған жерде кенет
шешiмнiң пайда болуы;

шешiмдi тiкелей көру шешiмнiң жаңа болуы,
бұрында үлгiсi болмаған,
және оған жанама ештенеге ұқсамайды
түрде жету; (субъектiнiң өзiне);

шешiмдi табу процесiнiң
бейсаналығы, шешiм табу
жолдарының және
тәсiлдерiнiң түсiнiксiздiгi,
Платон интуицияны
“ерекше iшкi көз”,
“ақылдың жоғары
қасиетi”, аяқ-астынан
жанама бiлiм алу деп
түсiндi.

Декарт интуицияны
интелектуалды сфераға Фейербах
жатқызып, оны интуицияны
ақылдың мұқият және сезiмдiк феномен
ашық түсiнiгi деп
жариялады. деп түсiндi.

Интуицияны бейсаналық
сферасына жатқызған
ойшылдар да болды, А.Бергсон
инстинктi сияқты,
З.Фрейд шығармашылықтың
жасырын негiзгi принципы деп
түсiндi. “Құдiреттi анық” деп
түсiнуде бар.
Ақиқат - алған білімнің шындыққа
сәйкестігі. Егер сәйкес болмаса, білім
жалған.
Корреспонденттiк
(тiршiлiк немесе
классикалық) ақиқат

Прагматикалық
ақиқат.
Когеренттiк (лат.
cohaerentia – тiркесу,
байланыс) ақиқат
Корреспонденттiк
(тiршiлiк немесе
классикалық) ақиқат
бiлiм ретiнде
шындыққа сәйкес
түсiндiрiледi.

Прагматикалық Когеренттiк (лат.
ақиқат. Қандай ой- cohaerentia – тiркесу,
байланыс) ақиқат
пiкiр, немесе әрекет дегенiмiз – ойлаудың
болса да, егер ол өзiмен өзiнiң келiсуi,
пайда әкелсе ғана – ондағы қайшылықтың
ақиқат (У. Джеймс). жоқтығы (Кант, Гегель).
Философиядағы ақиқат туралы ұшқыр ойлар:

Бэкон: “Ақиқаттың
атасы бедел емес,
уақыт» (истина – дочь
времени, а не
авторитета);

Гегель: «Ақиқат - ұлы
сөз, одан да жоғары
ұлы зат, олай болса сау
адамның бұл сөзді
естігенде көкірегі көкке
көтерілуі тиіс» – дейді.
Объективтік
ақиқат

Субъективтi
к
ақиқат

Салыстырма
Абсолюттік лы
ақиқат (относильді
к) ақиқат
Сонымен бiрге тану –
Объективтік ақиқат деп – субъектiге тәуелдi, яғни
біздің білімімiздің ақиқат субъективтiк.
субъектiге тәуелсіз өмір Объективтiк пен
сүретін мазмұнын айтамыз. субъективтiк – бұл екi
Мысалы, металдың бәрі бөлек ақиқат емес,
электр тогын өткізеді деген ғылыми теорияда, бiлiмде
тұжырымды келтiруге бiрiккен, екi қарама-қарсы
болады. сипаты бар, бiр ақиқат.
Абсолюттік ақиқат - шындықтың дәл және түгел
бейнеленуі, ол объективтік ақиқаттың мызғымайтын
беріктігі. Бұл білімнің болашақта теріске шығарылуы немесе
анықталуы мүмкін емес, ол сөзсіз айқын нәрсе. Мысалы:
«Қайнаған су буға айналады».

Салыстырмалы (относильдік) ақиқат - ол біршама дұрыс, негізінен ал ғанда д әл білім,
бірақ толық емес, танып-білу үстінде толықтырыла анықтала т үседі, т үзетіліп
отырылады. Мысалы, Антика кезiнде Левкипп, Демокрит, Эпикур атом туралы бiлiмдi –
материяның бөлiнбейтiн ұсақ бөлшегi деген, кейiннен атом күрделi құрылым болып
шықты. Бұл салыстырмалы ақиқат. ХIХ ғасырда электронның бар екенiн, оның атомға
кiретiнi белгілі болды, ал қазiргi кезеңде оның жүзден аса элементарлы қ б өлшектерi бар
екендігі мәлiм болды, бiрақ бұл әлi де шегi емес.
Ғылыми танымның деңгейі
екеу

эмпириялық

теориялық
Эмпириялық (тәжірибелік) - адамның
тәжірибесіне негізделген. Ғылымның
эмпирикалық деңгейінде, ғылым сезім
мүшелерінің дүниетану күштілігіне,
приборлардың оларды арттыра түсу
мүмкіндігіне сүйенеді.

Теориялық деңгейі. Ғылыми зерттеу
дегеніміз – проблема қоюдан басталады.
Проблема - адам әлі танып - білмеген, бірақ
танып - білуі керек нәрсе, құбылыс. Осыған
байланысты, соларды түсіндіруге
бағытталған ұғымның, идеяның, белгілі бір
көзқарастың қорытындысын – теория дейміз.
Гипотеза (гр Hipotheses- негіз, болжам) -
ой қорыту жүйесі арқылы бірқатар
фактілер негізінде объектінің байланысы,
себептері туралы тұжырым жасалады,
алайда оны әбден анықталған деп санауға
болмайды. Болжам - объективті дүниенің
заңдарына негізделген болашақта не
болатыны, қандай жаңалықтар ашылатыны
туралы білім.
• Методология - (әдіс,- сөз, түсінік, ілім) адамның теориялық және
практикалық қызметіндегі принциптік жүйелері, ұйымдастыру тәсілі
туралы ілім.

Жалпылама
диалектакалық
әдіс

Жалпы
ғылыми
әдістер

Жекеше
әдістер
Ғылыми таным әдістерінің үш
түрі бар:

а) эмпирикалық зерттеу әдісі;

ә) теориялық және эмпирикалық
деңгейде қолданылатын әдістер;

б) теориялық зерттеу әдісі.
І. Эмпирикалық
зерттеу –
объектіні сезім
мүшелерімен,
приборлармен
қабылдау,
қадағалау.

б) Өлшеу - тиісті өлшеуіш
в) Салыстыру – объектiлер
аспаптардың көмегімен эмпириялық
арасындағы ұқсастық және өзгешiлiк
деңгейде зерттелетін материалдық
жақтарын анықтау мақсатында
объектілердің сипаттамаларын
оларды бiр-бiрiмен жалғастыру.
(салмағы, ұзындығы, бөлшектігі,
“Барлығы да салыстыруда танылады”
нүктелік шамасы, жылдамдығы, т. б.)
қағидасын есте ұстау.
тексеріп жазу.шеу
а) Бақылау – дүниедегi
заттар мен құбылыстарды
мақсатка сай жоспарлы
түрде, үнемi қадағалап
қабылдап отыру.

ә) Эксперимент - зерттеліп жатқан
объектіге тікелей әсер ету арқылы
ол процестерге араласу. Зерттеуші
объектіні кездейсоқ жағдайлардан
оқшаулап алып, бөліп қарайды.
Қажет болған жағдайда әлденеше
рет қайталайды.
ІІ. Теориялық және эмпирикалық деңгейде
қолданылатын әдістер.
1. Анализ – затты, ойды
құрамды
элементтеріне, яғни
бөліктеріне,
жақтарына,
қасиеттеріне
жіктеуден тұратын
зерттеу әдісі.

2. Синтез - ол жеке элементтерді, 3. Аналогия – ұқсастық, үйлестік.
бөліктерді, жақтарды, қасиеттерді Заттар мен құбылыстардың,
біртұтас етіп қосудан тұратын ұғымдардың ұқсастығын анықтап,
зерттеу әдісі. зерттеуде пайдалану.
• 5. Дедукция –жалпыдан жекеге қарай
ой тұжырымдауға негiзделген таным
әдiсi.
• 4. Индукция – жалқы, жеке
жағдайларда жалпы қорытындылар
шығаратын ойлау тәсілі.
ІІІ
Теориялық
зерттеу
әдістері.
• Зерттеудiң iшiндегi ең қарапайым әдiс –
идеализациялау. Нақты объектiнi танып-
бiлу үшiн, идеализацияланған объектiмен
ауыстырылады, ал оны қолданғанда
қайсыбiр заңдылықтар қарапайым түрге ие
болады. Геометрияда қарастырылатын
объектiлердiң барлығын – түзу сызықты,
квадратты, шарды, т. б. идеализацияланған
объектiлер ретiнде қарауға болады.
• Формализация. Қазiргi заман
ғылымдарында ең көп қолдау тапқан
формаландыру әдiсi – бiлiмнiң кейбiр
салаларында жасанды тiлдердiң көмегiмен
формальданған жүйеде зерттеу. Мысалы,
формальданған тiлдер – химия, математика,
логикада қолданады.
• Модельдеу - ол нақты бар немесе ойланған
не болмаса жобаланған объектіні (жүйені),
сол объектінің (тұпнұсқаның) құрылымы
мен қызметінің негізгі ерекшеліктерін
бейнелейтін модель (ұқсас нәрсені) жасау
жолымен материалдық немесе идеалдық
жағынан тексеру.
• Аксиомалық (гр.
axioma – мақұлданған
қағида) – дәлелдеуді
керек етпейтін ғылыми
шындық.
Ғылымды сипаттау үшін

«ғылыми
қоғамдастық»

«парадигма» (Т.Кун)
• ол біршама дұрыс, негізінен алғанда дәл
білім, бірақ толық емес, танып-білу
үстінде толықтырыла анықтала түседі,
түзетіліп отырылады.
• біздің барлық білімдеріміздің қайнар көзі.
Олар сезім мүшелері арқылы - көру, есту,
дәм, иіс, терімен сезіну ретінде пайда
болады: көру - әртүрлі түр мен реңін,
жарықтың күштілігін, т. б. толып
жатқан қасиеттерін айырады.
• Таным теориясында санада жаңғырлатын
есте сақталынатын сезімдік бейне қалай
аталады?
• [a] Пікір.
• [a] Түйсік.
• [a] Елестеу.
[a] Қабылдау.
• [a] Түсінік.
• Дүниені күнделікті практикалық деңгейде
игеру пройесінде шындықты танудың
қандай тәсілі жүзеге асады?
• [a] Күнделікті таным
• [a] Мифологиялық таным
• [a] Көркем таным
[a] Ғылыми таным
• [a] Философиялық таным
• Таным туралы философиялық ілім
• [a] Метафизика.
• [a] Онтология.
• [a] Аксиология.
• [a] Гносеология.
• [a] Диалектика.
• Практика жүзінде жан-жақты тексерілген
және расталған гипотеза не болады?
• [a] Ғылыми факт.
• [a] Жаңа технология.
• [a] Эксперименталдық әдіс.
[a] Ғылыми теория.
• [a] Ғылыми проблема.
• Ғылыми таным формасында гипотезаны ң қай
анықтамасы дұрыс анықтама?
• [a] Гипотеза-ол барлық құқық
бұзушылығын түсіндірудің бір нұсқасы
• [a] Гипотеза-ол әртүрлі болжаулар.
• [a] Гипотеза-ол қандай да бір м үмкіндік
пен шындықты ықтималды болжауды
жеткілікті қажетті түрде дәлелдеу.
• [a] Болмысты түсіндіру нұсқасы және
оның түрі мен формасы.
• [a] Гипотеза-теорема.
• НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ

Ұқсас жұмыстар

Таным философиялық мәселе ретінде

Таным мен шығармашылық

Философиядағы таным мәселесі

Таным субъектісі және объектісі

Философияның негізгі сауалдарын зерделеу

Таным термині

Таным теориясы мәселелері

Ғылыми дүниетанудың ерекшеліктері мен құрылысы. Ғылыми танымның деңгейлері, формалары және әдістері

Таным құрылымы

Жаратылыстану ғылымдарының ғылыми емес білімдерден ерекшелігі

Пәндер