ҚҰЙМА ҮЛГІСІН ЖАСАУ

Презентация қосу

ҚҰЙМА ҮЛГІСІН ЖАСАУ
ЖОСПАР:
• Үлгі мен үлгі тақтасы
• Құю көлбеулігінің түрлері
• Үлгінің өзекше белгісі
• Үлгi жинағын оны жасауға қолданылған материал
• Ағаш үлгілер
• Ағаш үлгісін жасау үрдісі
• Ағаш үлгілерінің жіктелуі
• Пластмасса үлгілер
• Гипс үлгілер
• Пенополистирол үлгілері
• Металл үлгілер
• Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
ҮЛГІ МЕН ҮЛГІ ТАҚТАСЫ:

Құю әбзелдерi – құйма қалыбын жасау үрдiсiнде қолданылатын
құралдар мен саймандардың жиынтығы.

Құйма қалыбын жасаудағы атқаратын рөлiне
қарай әбзелдер

Негізгі Көмекші
Негiзгi әбзелдерге үлгi жинағы жатады (1 сурет). Оның құрамына үлгi (а)
өзекше жәшiктерi (б), құю жүйесiнiң үлгiлерi, үлгi тақтасы (в) және
қимаүлгілер кiредi.

а – ажырамалы үлгі; б – өзекше
жәшігі; в – үлгі тақтасы

1 сурет –Үлгі жинағының
түрлері
Көмекшi әбзелдерге қорам, қорамасты тақтасы немесе
тақташалар, жәкет, кептiргiш тақталар, дәлдегiш қадалықтар,
қапсырмалар және т.б. жатады.
Үлгi деп құю қалыбының iшiнде пiшiнi мен өлшемдерi құймаға
сәйкес болатын қуыс дайындауға арналған құралды айтады. Үлгiнi
қалыптан және өзекшенi өзекше жәшiгiнен шығаруды жеңiлдету
үшiн үлгi мен өзекше жәшiгiнiң бүйiр беттерiн сәл көлбеу етiп
жасайды. Оны құю (немесе қалыптау) көлбеулiгi деп атайды.
Үлгi мен өзекше жәшiктерiнiң көлбеулiгiнiң шамасы қарастырып
отырған беттiң биiктiгiне h байланысты 0015' (h>2000 мм болғанда)
және 30 (h<20 мм болса) арасында болып келедi.
ҚҰЮ КӨЛБЕУЛІГІНІҢ ТҮРЛЕРІ
Үлгi мен өзекше жәшiгiнiң өлшемдерiн құйма қорытпасыны ң ш өгу (отыру)
шамасы мен механикалық өңдеуге арналған әдiптi есепке ала отырып
анықтайды. Үлгi жасағанда тежеулi (құю) шөгуiн ескередi. Механикалы қ өңдеуге
арналған әдiптi МЕСТ бойынша құйманың материалына, оны ң е ң үлкен
өлшемiне, өндiрiс сипатына (жаппай, сериалы, сирек), құйманы ң к үрделiлiгiне,
дәлдiк санатына байланысты тағайындалады.
Құю кезiнде металға араласқан қож, қалып қоспасыны ң қо қыстары, газ
және басқалар құйманың үстiңгi жағына барып жиналатынды қтан жо ғары
орналасқан беттерге төменгiлерге қарағанда әдiптi с әл үлкендеу етiп
қабылдайды.
Қолмен қалыптау әдiстерiнде үлгiнi қалыптан шы ғару кезiнде оны алдымен
қаққыштап қозғап алады да, соның салдарынан құйманың өлшемдерi сызбада
көрсетiлгеннен үлкен болып шығады. Осыны ескерiп, құйманы ң өлшемдерiн
мейлiнше дәл шығару үшiн терiс әдiп тағайындалады. Терiс әдiп деп құйманы ң
сыртқы қабырғасының қалыңдығын сыртқы өлшемiн азайта отырып шектен
шығармай кiшiрейтудi айтады.
ҮЛГІНІҢ ӨЗЕКШЕ БЕЛГІСІ
Үлгiнiң өзекше белгiсi – iшiне өзекше салуға арнап қалып қуысында
«өзекше ұясын» жасауға керек болатын үлгiнiң арнаулы бiр бөлiгi. Өзекше
белгiсi қалып iшiндегi өзекшенi орнықты ұстап тұруға, қалыпқа металл құю
кезiнде бөлiнетiн газдарды өзекше iшiнен сыртқа шығару ға арналады. Өзекше
белгiсi тiк және көлденең орналасқан болып жiктеледi. Өзекше белгiсiнiң
өлшемдерiн анықтағанда, оған өзекшенiң өз массасының, сұйық металдың
түсiретiн қысымының салдарынан оның майысып немесе сынып кетпейтiндей
етiп есептелiнуi тиiс. Өзекшенiң белгi бөлiгi қалыпта ғы белгi ұясына еркiн
орнығуы керек, сондықтан қалып ұясы мен өзекше белгiсiнiң арасында шамалы
саңылау болуы тиiс. Саңылау шамасы қалып күйiне (кебу, дымқыл), өзекше мен
оның белгiсiнiң өлшемдерiне қарай анықталады. Кебу қалыптағы саңылаудың
шамасы дымқыл қалыппен салыстырғанда үлкендеу болады, себебi – кебу
қалыптың көнiмдiлiгi аздау келедi.
Үлгi жинағын оны жасауға қолданылған
материал түрлерiне қарай:

Ағаш Металл

Металл емес
(пластмасса, гипс,
цемент және т.б.)
АҒАШ ҮЛГІЛЕР
Ағаштан жасалатын үлгi әбзелдерiн сирек және ұсақсериялы өндiрiстерде қолданады. Үлгi
материалы ретiнде ағаштың оңды қасиеттерi бар. Олар: тығызды ғының азды ғы (же ңiл), жа қсы
өңделуi (жону, кесу), желiм, шеге, шуруп көмегiмен қосып–жалғауға қолайлы болуы. А ғаштарды ң
кемшiлiгiне жататындар – құрылымының әркелкiлiгi, ылғал сiңiру және шығаруы, осыған
байланысты механикалық қасиеттерiнiң және көлемiнiң (өлшемдерiнiң) тұрақсызды ғы.
Ағаштарды тегiне қарай қылқанды және жапырақты деп екi топқа бөледi. Қылқанды ағаш
түрлерiне қарағай, шырша, самырсын, қара самырсын және бас қалар жатады. Оларды ң б әрiнi ң
жапырақтары ине түрiнде болып келедi де, көлденең кесiндiсiнде жасын көрсететiн жылды қ
сақиналар көрiнiп тұрады. Жапырақты ағаштарға қандыағаш, жөке, шамшат, үйеңкi, қайы ң және
т.б. жатады. Үлгi жасауға көп қолданылатындар қарағай, шырша, қандыағаш, қара самырсын,
шамшат, үйеңкi және қайың ағаштары.
Ағаштардың физикалық қасиеттерiне ылғалдылығы, тығыздығы, түсi, иiсi және бас қалар
жатады. Осылардың ең маңыздысы – ылғалдылығы. Ылғалдылықты анықтау үшiн ағашты
кептiрмей тұрып массасын бiр өлшеп, одан кейiн 105 оС температурада әбден кептiрiп барып екiншi
рет өлшейдi де, осы массаларының айырмасын кебу массасына ша ғып, пайыз бойынша к өрсетедi.
Үлгi жасауға қолданылатын ағашты ылғалдылығы 8–15% болатындай етiп кептiрiп алады.
АҒАШ ҮЛГIЛЕР ТӨМЕНДЕГIДЕЙ БОЛЫП
Өлшемдерi
бойынша: ұсақ,
ЖIКТЕЛЕДI
Күрделiлiгi
Берiктiгi бойынша:
3 түрлi берiктiк
санаты бар. I –
орташа, iрi үлгiлер бойынша:
санатты берiктiгi бар
болады. Қолмен қарапайым, орташа Дәлдiгi
үлгiлер ұсақ сериялы
қалыптағанда ұсақ күрделi, өте күрделi бойынша: I, II, III
және сериялы
үлгiлердiң үлгiлер деп – санатты дәлдiгi
(мезгiл–мезгiл
өлшемдерi 500 мм–ге аталады. бар үлгiлер. Үлгi
қайталанып тұратын
дейiн, орташалар – Алғашқыларына дәлдiгi құймаға
тапсырыс болған
500 ден 1500 мм–ге ажырамайтын берiлген
жағдайда) өндiрiсте
дейiн, iрi үлгiлер – (тұтас) және тапсырыс
қолданыс тапқан.
1500 мм–ден үлкен ажырайтын бетi көлемiне
Берiктiгi II –
болып келедi. жазық үлгiлер байланысты.
санаттағы үлгiлер
Машинамен жатады. Олардың Неғұрлым
бiр–ақ мәрте
қалыптауда ұсақ пiшiнi қарапайым, тапсырыс көлемi
тапсырыс берiлген
үлгiлердiң өзекше белгiсi жоқ үлкен болса,
сериялы және ұсақ
өлшемдерi 150 мм–ге немесе өзекше соғұрлым үлгi
сериялы өндiрiсте, ал
дейiн, орташалар – белгiсiнiң түрi дәлдiгiнiң
III – санаттағы
150 ден 500 мм–ге цилиндр, конус не санаты жоғары
үлгiлер құйманың
дейiн, iрi үлгiлер – болмаса болуы тиiс.
кез–келген түрiн бiр–
500 мм–ден үлкен төртбұрышты болып
бiрлеп сирек
АҒАШ ҮЛГІНІ ЖАСАУ ҮРДІСІ

• үлгі сызбасын әзірлеу;
• үлгі дайындамасын жасау;
• дайындаманы өңдеу;
• үлгі бөлшектерін жинақтау (шпунт немесе
тиекшелер арқылы жалғастырып желімдеу);
• үлгіні бақылау, қабылдау және сырлау.
ҮЛГIЛЕРДІ ЖОБАЛАУ
Үлгi әбзелдерiн жобалау жұмысы құйманың технологиялық сызбасын әзiрлеуден
басталады. Оны берiлген бөлшектiң сызбасы бойынша әзiрлеп, тiкелей құрылғылау
сызбасына салып орындайды. Құйманың технологиялық сызбасында МЕСТ 2.423–73
–ке сәйкес құйманың қалып iшiнде орналасуын (тiгiнен немесе көлдене ңiнен, болмаса
басқадай) және қалыптың ажырамалы бетiн көрсетедi. Осыдан кейiн құйманы
механикалық өңдеуге арналған әдiптi тағайындайды, шөгудi және көлбеулiктi, өзекше
белгiсiнiң өлшемдерiн, өзекшелердiң арасындағы шекарасын көрсетедi, құю жүйесiн
жобалайды.
Үлгіні майлы бояумен сырлайды да бетін тегістеу және ылғал өтпейтіндей етіп
оның үстінен сілтілі лакпен жабады. Шойын құйма жасау ға арналған үлгіні қызыл,
болат құйманың үлгісін сұр, ал түсті металдан алынатын құйманың үлгісін сары түсті
бояумен сырлайды. Өзекше белгісі мен металмен жанаспайтын басқадай бөліктерін
қара түске бояйды.
Үлгi жасау жұмыстарында қолданылатын қол ара екi түрлi – кермелi (садақша)
және кермесiз (қатаң) аралар.
ПЛАСТМАССА ҮЛГIЛЕР
Үлгi жасауға пластикалық массаларды пайдалану жұмысты жеңiлдетедi, т үстi металдарды
үнемдеуге жағдай тудырады, өндiрiстiк алаңды және станок жабды қтарыны ң санын қыс қартады.
Пластмассадан жасалған үлгi бойында ағаштан және металдан жасал ған үлгiлердi ң бар жа қсы
қасиетi тоғысқан. Олардың массасы жеңiл, коррозияға төзiмдiлiгi жо ғары, а ғаш қа қара ғанда берiктiгi
артық, бетiне қалып қоспасы жабыспайтын болады. Металдан жасал ған үлгiлермен салыстыр ғанда
пластмасса үлгiлердiң құны арзан. Көп жағдайда механикалы қ өңдеудiң қажетi болмайды.
Пластмассаларды сериялы және iрiсериялы өндiрiстерде ұса қ ж әне орташа үлгiлердi жасау ға
пайдаланады. Ондай үлгiлердiң жұмысқа жарамды мерзiмi қолмен қалыпта ғанда 4000 қалып қа
дейiн алуға, ал машинамен қалыптағанда – 35000 қалыпқа дейiн жетедi.
Пластмасса үлгiлер жинағының екi санатты берiктiгi болады: I – санатта ғы берiктiгi барлары
iрiсериялы және сериялы өндiрiсте, II – санаттағылар – ұса қсериялы ж әне сирек өндiрiсте қолдану ға
арналған. Берiктiк санатына қарай пластмасса үлгiлердi жасауды ң негiзгi екi әдiсiнi ң бiрiн та ңдайды,
олар – құйып немесе жанастырып.
Үлгi өндiрiсiнде кеңiнен қолданыс тапқандар – эпоксидты шайыр және акрилаттар
негiзiндегi суықтай қатаятын пластикалық массалар. Эпоксидты шайыр т үсi сарыдан қо ңыр ға дейiн,
бөлме температурасында тұрақты және температура төмендегенде қоюлана беретiн т ұт қыр
қоймалжың сұйық түрiнде болады. Үлгi жасау үшiн эпоксидты шайыр ға пластификаторлар,
қатайтқыштар және толтырғыштар қосады.
ГИПС ҮЛГІЛЕР
Гипс пен цемент сияқты тез қатаятын материалдар ұса қсериялы ж әне сериялы өндiрiстердегi үлгi
жасау үрдiсiн айтарлықтай жылдамдатады.
Гипстен қолмен қалыптау әдiсiне арналған пiшiнi қарапайым ша ғын үлгiлердi, үлгiастында ғы
тақталарды және тұтас құйылатын үлгi тақталарын жасайды. Басты кемшiлiгi – со қпалы к үш т үскенде
берiктiгiнiң аздығы және ылғал сiңiргiштiгi. Сол себептi сiлкiлеушi машиналарда қалыптау үшiн қолдану ға
жарамайды. Гипстiң негiзгi артықшылы ғы – ба ғасыны ң арзанды ғы ж әне үлгi жасау ж ұмысыны ң
қарапайымдығы. Атап айтқанда, шөгу деген болмайды, тез қатаяды ж әне жа қсы өңделедi.
Гипс кальцийдiң сулы күкiртқышқылды тұзы CaSO 4·2H2O болып табылады. Гипстiң тығыздығы 2,2 –
2,4 г/см3. Үлгi жасауға 3–5 минут iшiнде қатая бастайтын қалыптаушы гипс т үрiн қолданады. Гипс
массасының құрамына 5 бөлiк құрғақ гипс, 1 б өлiк цемент ж әне 1 б өлiк майда кварц құмы кiредi. Тар к өздi
елек арқылы еленген медициналық гипс немесе құрылыс гипсiн алу ға болады. Ыл ғалын шы ғару ға ж әне
бұдан былай ылғал тартуын азайту үшiн гипс массасын алдын–ала 150 0С температурада кептiрiп алады.
Гипс үлгiнi жасағанда ағаштан дайындал ған шебер– үлгiнi жартылай майлы қалып қоспасымен
қалыптайды. Жарты қалыптан шебер– үлгiнi шы ғарып ал ғаннан кейiн қорам үстiне шойын жиектеме
орнатып, оған гипс массасын құяды. 1–2 са ғат өткенде гипс әбден қатайып, қат қан үлгiнi қалыптан
шығарып алады. Үлгiнi әрлеп, 1 – 2 т әулiк бойы кептiрiп, бетiне үлгi лагын жа ғады. Қажет бол ған жа ғдайда
үлгiнiң берiктiгiн арттыру мақсатымен гипс құяр алдында қалып iшiне металл қа ңқа (к үшейткiш) салады.
ПЕНОПОЛИСТИРОЛ ҮЛГІЛЕР
Пенополистирол кеуек пластикалық масса түрiнде болады. 1 м3
пенополистиролдың массасы орташа есеппен алғанда 20 – 25 кг, ал балқу
температурасы 164 0С. Пенополистиролды өңдеу ағаштан да жеңiл.
Пенополистирол үлгiлер бойынша құю әдiсi «газданғыш үлгiлер» бойынша құю
деген атауға ие болған. Оның себебi, пенополистиролдан жасалған үлгi
металл құйғанда газданып ұшады да, қалып қуысын босатып, оны
балқымамен толтыруға орын бередi. Бұл пенополистирол үлгiлердi
қолданудың бiрiншi және де негiзгi ерекшелiгi болып есептеледi. Басқа
үлгiлердi металл құяр алдында қалып iшiнен шығарып алып отыру керек.
Пенополистирол үлгiлер бойынша құйма алудың екiншi ерекшелiгi –
ажырамайтын қалып қолданылуы. Пенополистирол үлгiнi қалыптау көлбеулiгi
мен өзекше белгiсiн орындамай–ақ бiрден шығыңқы бөлiктерi мен тесiк,
қуыстарын бiрге жасайды. Осыдан үлгi жинақтарын жасау жеңiлденiп, өзекше
жәшiгiн қолдану керексiз болып, құйма жасау дәлдiгi жоғарылайды.
Пенополистирол үлгiлердi сирек және ұсақсериялы өндiрiстерде массасы 40
тоннаға дейiн жететiн шойын және болат құймаларды алуға қолданады.
МЕТАЛЛ ҮЛГІЛЕР
Металл үлгiлер және тақталар негiзiнен iрiсериялы ж әне жаппай өндiрiстерде қолданылады.
Олардың басты артықшылығы – ағашқа қарағанда ұза ққа жарамдылы ғы, өлшемдерiнi ң д әлдiгiнi ң
жоғарылығы, беттерiнiң тегiстiгi және сақталу кезiнде деформацияланбайтынды ғы. Металл
үлгiлер жинағы ең бастысы машинамен қалыптау әдiсiнде қолдану ға арнал ған. Сол себептi
олардың құрылымы қалып және өзекше жасау машиналарыны ң құрылымымен ты ғыз байланысты
болады.
Металл үлгiлер жинағының негiзгi құралдарына үлгiлер, үлгi тақталары, ал көмекшi
құралдарына кептiргiш тақталар, кондукторлар, шаблондар, қорамдар, қаптамалар, қорам
астындағы тақталар, қадалықтар және қалып бөлiктерiн қосып ұстайтын қапсырмалар,
мөлшерлегiштер және басқалар жатады.
Қолданылуы бойынша металл үлгiлер төмендегiдей болып бөлiнедi:
– қолмен қалыптауға арналған үлгiлер;
– машинамен қалыптауға арналған үлгiлер;
– қорамсыз қалыптауға арналған үлгiлер;
– қабықша қалыпқа арналған үлгiлер.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Литейное производство. Учебник для металлургических специальностей вузов. М.,
1987.-256 с.
2 Сүйіндіков М.М., Түсіпбекова М.Ж., Быков П.О. Құю өндірісі. Зертханалы қ ж ұмыстарды
орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар. -Павлодар, ПМУ, 2006.-24 б.
3 Абрамов Г.Г., Панченко Б.С. Справочник молодого литейщика. М., 1991.-319 с.
4 Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздiк: Металлургия ж әне кен
iсi/жалпы ред.басқарған А.Қ.Құсайынов –Алматы, 2000 –288 бет.
5 Орысша-қазақша түсiндiрме сөздiк: Металлургия /Жалпы ред. бас қар ған проф. Е.Арын –
Павлодар,2002 –65 бет.

Ұқсас жұмыстар

Болат, шойын, түсті металл қортпасынан құйма жасау

ҚҰЮ ӨНДІРІСІНДЕГІ АДДИТИВТІ ТЕХНОЛОГИЯ

Кокильге құю

Металды қалыпқа құю

ҚҰМ БАЛШЫҚ ҚАЛЫПҚА ҚҰЮ

ЭЛЕКТРЛІ ҚОЖ АРҚЫЛЫ ҚҰЮ

Домна шойыны

Балқытып құю өндірісі. Бірінші ретті балшық құмды қалыпқа құю

Тәрбиелік жүйе

ЕҢБЕК ШАРТЫНЫҢ ЕСЕБІНЕН ҚҰҚЫҚТАР МЕН МІНДЕТТЕРДІҢ ТУЫНДАУЫ

Пәндер