ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТАБИҒИ-РЕСУРСТЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ

Презентация қосу

Дәріс 7
ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ТАБИҒИ-РЕСУРСТЫҚ
ПОТЕНЦИАЛЫ ЖӘНЕ
ОЛАРДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ
ЖОСПАР
1. Өндірістік күштерді орналастыру.
2. Жер ресурстары, су ресурстары,
биологиялық ресурстар және олардың
экономикалық бағасы.
1. ӨНДІРІСТІК КҮШТЕРДІ
ОРНАЛАСТЫРУ

Табиғи-ресурстық потенциал – елдің,
аймақтың, әлемнің барлық табиғат ресурстар
компонентінің жеке өндірісті қамтамасыз етумен
қалпына келтіруге, өнімдер мен қызметтер
өндіруге, тұрғындардың тұрмыс жағдайын,
олардың денсаулығы және өмірлерінің ұзақтығын
қамтамасыз ету қабілеттілігі.
ТАБИҒИ-РЕСУРСТЫҚ ПОТЕНЦИАЛ КЕЛЕСІ
ФАКТОРЛАР ЖИЫНТЫҒЫМЕН АНЫҚТАЛАДЫ

Ел немесе аймақ территориясында орналасқан табиғат
ресурстары түрлерінің болуымен және түрлер санымен;

Олардың сәйкестігімен, тепетеңдігімен;

Сапалық жағдайымен;

Геологиялық орналасуымен, таратылуымен;

Рационалды табиғат пайдаланумен, табиғаттан
алынған ресурстарда қалдықтардың болмауы.
ТАБИҒИ-РЕСУРСТЫҚ ПОТЕНЦИАЛДЫ
САҚТАП ҚАЛУ ЖӘНЕ ОНЫ АРЫ ҚАРАЙ
ДАМЫТУҒА МЫНА ФАКТОРЛАРДЫ
ЖАТҚЫЗАДЫ
Дәстүрлі табиғат
ресурстарын, дәстүрлі
Табиғат ресурстарын емес табиғат
өндіру және қайта ресурстарымен
қалпына келтіру алмастыру (күн
энергиясын, жер ішіндегі
жылылық және т.б.)

Табиғат ресурстарын
Қалдықсыз
жасандымен
технологияны енгізу
ауыстырып тұру
ӨНДІРГІШ КҮШТЕРДІ
ОРНАЛАСТЫРУ

Өндіргіш күштерді орналастыру – өнеркәсіптің, ауыл
шаруашылығының және транспорттың жеке елдердің
территориясында және халықаралық көлемде
географиялық жағынан бөлінуі. Өндіргіш куштерді
орналастыру Елдің табиғи байлықтарын пайдалану ға,
қоғамдық өндірістің тиімдігіне, қоғамдық ұдайы өндіріс
процессіне үлкен ықпалын тигізеді, сонымен қатар оның
әскери-стратегиялық маңызы да үлкен. Ірі өнеркәсіп
орындарының белгілі бір өндіріс әдісіне тән объективтік
экономикалық заң бойынша жузеге асырылып отырады.
МАҢЫЗДЫ ЗАҢДЫЛЫҚТАРДЫҢ
ҚАТАРЫНА ЖАТАТЫНДАР

1) өндірісті рационалды, неғұрлым тиімді
орналастыру;

2) экономикалық аудандар
шаруашылықтарының кешенді дамуы;

3) аймақтар арасында және территория
шеберінде рационалды территориялық еңбек
бөлінісі;

4) аймақтардың экономикалық және әлеуметтік
даму деңгейлерін түзету.
Өндіргіш күштерді орналастыру стратегиясы тұрғысынан
аталған заңдылықтар шынында да жүзеге асырылмауы мүмкін
(мысалы, даму деңгейлерін түзету) нормативті талаптарды
немесе қалаулы қарқындарды білдіреді. Заңдылықтардың өзге
де белгілі тізімдері өндірістің шоғырлануын, қала мен ауылдар
арасындағы қайшылықты жоюды, өндіріс пен халықты
неғұрлым тиімді орналастыруды қамтиды.
Заңдылықтар жүйесіне байланысты аймақтық дамудың
нақты саясаты, сондай-ақ оның қандай да бір қағидалары
құрылады.
Қағидалар - бұл белгілі тарихи кезең аралығында
халықтың өмірлік іс-әрекетін аймақтық ұйымдастыру
барысында қоғамның ұстануға тиісті ғылыми негізделген
ережелері. Егер заңдылықтар - бұл экономикалық жүйені
аймақтық дамыту саласындағы ғылыми абстракциялар болса,
ал қағидалар - бұл әлеуметтік-экономикалық саясатта
басшылыққа алатын ғылыми-негізделген ережелер.
Қазіргі таңда келесі негізгі қағидаларды жүзеге асыру
мүмкіндігі бар:
1. Әлеуметтік қағидалардың экономикалық, өндірістік ж әне
технологиялықтан басым болуы, аймақтардың шаруашылы қ дамуыны ң
әлеуметтік бағдары.
2. Шикізат көздеріне, жанармай, энергия, е ңбек ресурстарына, дайын

өнімді тұтыну аудандарына жақындығын ескере отырып, нары қты қ
конъюнктура тұрғысынан өндірістік және өндірістік емес объектілерді
орналастыру.
3. Табиғи ресурстарды рационалды, кешенді пайдалану, оларды ң
ұдайы өндірілуі, қоршаған табиғи ортаны қор ғау ж әне жа қсарту.
4. Территориялық еңбек б өлінісі мен е ңбек интеграциясы процесінде
жүзеге асырылатын сыртқы нарыққа ашықтығымен аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуын өзіндік қамтамасыз етуді ң
үйлесімділігі.
5. Шаруашылық ету формаларының алуан түрлілігі.

6. Өзін-өзі дамыту мен өзін- өзі басқару процесін қамтамасыз ету

7. Әр адамға өмірлік іс-әрекетін таңдауда конституция ға қайшы
келмейтін экономикалық, саяси және рухани еркіндік ұсыну.
Аймақтың дамуына ықпал ететін түрлі элементтерге
байланысты факторлардың келесі топтарын
қарастыруға болады:

табиғи
географиялық

саяси
құқықтық экономикалық

технико
социодемограф
технологиялы
иялы
қ
Қазақстан Республикасында территориялардың
ұйымдастырылуы мен өндіргіш күштердің
орналастырылуы Қазақстан Республикасындағы
территорияны ұйымдастырудың Бас сызбасында
қабылданған шешімдерге сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының территорияларды
ұйымдастырудың Бас сызбасы келесілерді қамтиды:

1) стратегиялық және экономикалық жоспарлау ережелеріне сәйкес
өндіргіш күштерді орналастырудың негізгі қағидалары;

2) рационалды табиғат пайдаланудың, шаруашылық ісәрекеттің,
өндірістік, көліктік, инженерлік, әлеуметтік және республикалық
маңызы бар рекреациялық инфрақұрылымның негізгі ережелері;

3) аймақтардағы экологиялық жағдайды жақсарту бойынша,
тарихи және мәдени мұра объектілері бар территориялардың
сақталуы бойынша негізгі шаралар;

4) айрықша қорғалатын территорияларды, пайдалы қазбалары бар
территорияларды, зиянды құбылыстардың және архитектуралы
қала тұрғызу ісәрекеті үшін техногенді сипаттағы ықпалға
алынған территориялардың пайдаланылуы бойынша шектеулер
немесе пайдалану түрлері.
Бас сызба жүзеге асырады:
1) өндіргіш күштерді орналастыру ж үйесін мемлекеттік
реттеуді қамтамасыз етеді;
2) Қазақстан Республикасының әкімшілік-территориялы қ
құрылымын есепке ала отырып, территорияларды ң
мәртебесін, тағайындалуы мен пайдаланылу сипатын бекітеді;
3) архитектуралық, қала тұрғызу және құрылыс іс-әрекеті
арқылы әлеуметтік-экономикалық және шаруашылық дамыту
бағдарламалары бойынша аймақаралық ж әне салааралы қ
мемлекеттік қызығушылықтарды координациялайды;
4) Бас сызбаның негізгі ережелері Қаза қстан
Республикасының Үкіметімен бекітіледі.
5) Бас сызбаны өңдеу тәртібі Қазақстан Республикасыны ң
Үкіметімен бекітіледі.
2. ЖЕР РЕСУРСТАРЫ, СУ РЕСУРСТАРЫ,
БИОЛОГИЯЛЫҚ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ

Ф.Н.Реймерс бойынша «жүйелі түрде пайдаланатын
немесе белгілі бір шаруашылық мақсатта пайдалану ға
болатын жерді жер ресурстары деп түсінеді. Жер ең
негізгі табиғат байлығы, барлық тіршілік көзі және өмір
сүру ортасы.
Қазір адамдар өздеріне керек қорек
заттардың 88 %-ын егістік жерлерден, 10 %-ын
ормандар мен жайылымдардан, 2 %-ын теңіз бен
мұхит суларынан алады.
Қазақстан жер ауданы жөнінен әлемдегі 9
мемлекет. Жалпы жер ауданы – 271,7 млн. га,
оның ішінде ауылшаруашылық жерлері 222,3
млн. га. Қазақстанның жер ауданы көп
болғанымен, шаруашылыққа қолайлы жерлер
көп емес, егістікке жарамды жер 34,9 млн. га,
барлық жердің 12,8 пайызы ғана.
ӨНДІРІС ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ ЖЕРДІҢ
ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ БАР

• Жер табиғат байлығы, дұрыс пайдаланған жағдайда жер
1 тозбайды, керісінше өз қасиетін жақсартады;

• Жер таптырмайтын дүние, оны өндірістің басқа құралымен
2 ауыстыруға келмейді;

• Жерді өндіріс құралы ретінде пайдалану орын
тұрақтылығымен және жердің кеңістікте шектелгендігімен
3 байланысты болады;

• Жер учаскелері құнарлығы, бедері, орналасқан орны бойынша
бірбірінен ерекшеленеді, мұны ауылшаруашылық өндірісіне
жоспарлау мен орналастыру кезінде, сондайақ жер бағасын,
4 жер салығын және аренда ақысын анықтаған кезде ескеру
қажет.
ЖЕР ҚОРЫ КӨЗДЕГЕН МАҚСАТЫ БОЙЫНША
МЫНА КАТЕГОРИЯЛАРҒА БӨЛІНЕДІ
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер
• Жыртылған жерлер
• Жайылым, шабындық жерлер
• Пар
Ауыл шаруашылық емес мақсатындағы
жерлер
• Өнеркәсіптер орналасқан жерлер
• Көлік, байланыс, қорғаныс жерлері

Тұрғындар қоныстанған жерлер
• Қалалар
• Ауылдар

Табиғат қорғау, сауықтыру, тыңайту жөніндегі
тарихи мәдени мақсатындағы жерлер
• Орман қоры жерлер
• Су қоры жерлері
• Мемлекеттік қоры жерлері
Шөл дала

Құнарлы
жерлер Тундра

Жердің
құнарлығына
қарай

Тәуелді
егіншілік мұқдақтар
аймағы

Таулар
Жерді экономикалық
бағалау

Есептесу. Жер,
Жер қорын тиімді
ұлттық байлық
пайдалануға
ретінде,
экономикалық Жер
аймақтардың, жеке
ынталандыру үшін бөлімшелерінің
жер иеленушілер
оның бағасы болу сапалық қасиеттері
мен жер
керек және сол өнімділігі, орналасу
пайдаланушылард
арқылы нарықтық тиімділігі әртүрлі.
ың өндірістік
қарымқатынсасқа
материалдық қоры
қосылады.
ретінде есептеледі.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ СУ
РЕСУРСТАРЫ
Қазақстанның су ресурстары –
Қазақстанның жер үсті суларының
ресурсы сулылығы бойынша орташа
көлемі 100,5 км3; соның ішінде не
бары 56,5 км3-і ғана республика
аумағында қалыптасқан, қалған
көлемі Орта
Азия мемлекеттерінен, Ресей
Федерациясынан және Қытай Халық
Республикасынан келетін өзен сулары
нан құралады.
ТАБИҒИ РЕСУРС РЕТІНДЕ СУДЫҢ МАҢЫЗЫ

Өсімдіктер экожүйесінің, ауылшаруашылық өндірісінің
өнімдерін арттырудың шешуші факторы ретінде;

Энергия көзі ретінде;

Барлық өнеркәсіп өндірісіндегі технологиялық
процестер арасындағы жылуды алушы (салқындатушы)
ретінде;

Транспорттық магистраль ретінде;

Әлемдік мұхиты биохимиялық процестер орталығы
саналады, ол атмосфераның құрамын және газдың
балансын сақтап қалуға ықпалын тигізеді
СУ РЕСУРСТАРЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
БАҒАЛАУ
Су ресурстарын экономикалық бағалау үшін шеткі шы ғын
шамасы қолданады. Су ресурстары көпшілік жа ғдайда жеке-
дара орналасады. Осыған байланысты су тапшылы ғы немесе
жеткілікті болуы оның территориялық орналасуына
байланысты. Сондықтан, шеткі шығын сомасын ауданны ң,
аймақтың су бассейндері бойынша белгілеу керек. Су ға шеткі
шығын шамасын оптималдық су шаруашылық баланстар
негізінде анықтайды. Барлық экстенсивтік ж әне интенсивтік
шараларды ескере отырып, су пайдалануды ң барлы қ балама
мүмкіншіліктері қарастырылады. Экстенсивтік шаралар
падаланатын су көлемін арттырумен, балансты қ кіріс жа ғын
көюейтумен байланысты. Интенсивтік шаралар су үнемдеумен
оның ысырабын азайтумен, сусыз немесе суды аз т ұтынатын
технологияларды игерумен байланысты, яғни балансты ң
шығыс жағын азайту.
Қазақстан жер региондарының ішіндегі
сумен аз қамтамасыз етілген елдердің қатарына
жатады. Сумен қамтамасыздандыру деңгейі
бойынша ол ТМД елдерінің ішіндегі ең соңғы
орынды алады, тіпті Түркіменстаннан кейін тұр.
Қазақстанның жер беті сулар қорының (жер асты
суларын қоса алғанда жалпы мөлшері жылына
89.5 текше шақырымды құрайды. Республикада
таза ауыз судың тапшылығы байқалады.
БИОЛОГИЯЛЫҚ РЕСУРСТАР

Биологиялық ресурстар - тірі табиғат объектілерінде
жинақталған (қорланған) адамға қажетті материалдық
және рухани байлықтар (өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі, табиғаттың таңғажайып ландшафтары,
микроорганизмдер) алудың көздері мен алғы шарты.
Жалпы, Биологиялық ресурстар - биосфераның орта
түзуші барлық тірі рауыштары өндірушілерден,
тұтынушылардан және ыдыраушылардан түзіліп, олар сан,
мөлшер жағынан, жыл сайын өніп-өсіп қайталанып
отырады.
Микроағзала
р

Биологиялық
ресурстар

Жануарлар
Өсімдіктер
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ КӨРСЕТКІШТЕРІ ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ АНЫҚТАУ ӘДІСТЕРІ

Табиғат байлығын пайдалану керек пе? Тиімді ме?
Қандай қажетімізге жаратамыз? - деген сияқты бағалау
әрқашанда болады. Осылай бағалаулардың нәтижесінде
табиғи заттар мен күштердің пайдалануға болатынын,
оның тиімділігін, қолданатын техника мен технологияны
анықтаймыз. Яғни, табиғи заттар мен күштер бағалау
нәтижесінде ғана табиғат байлығына айналады. Олар
өндіріс мақсаты үшін, адамдардың қажетін өтеу үшін
зерттеледі. Бұл әрекеттің түпкі мақсаты табиғат байлығын
саны және сапасы жағынан зерделеп, оның әлеуметтік,
экономикалық қажеттілігін анықтау.
Бүгінгі күні табиғат байлығын экономикалық
бағалаудың мәні ерекше артып отыр және біздің
экономикамызда әлі толық зерттелмеген мәселе.
Өйткені, көп жылдар бойы табиғат байлығын тегін
пайдалану принципі үстемдік етті. Тегін затты
экономикалық бағалаудың қажеттігі де жоқ еді.
Дегенмен, белгілі бір мақсаттар үшін (оптималдық
болжамдар, жобалау, жоспарлау, т.б.) экономикалық
бағалаудың теориялық негіздері, әдістемелері
зерттеліп келді. Бірақ экономикалық бағалау іс-
тәжірибеде қолданбағандықтан теориядан
қолданысқа жеткізілмеді.
Табиғи ресурстарды әртүрлі экономикалық бағалаулардың
ерекшеліктері және қолданылуы

ұлттық байлықты есептеу;
табиғат байлығын игерудің оптималды мерзімін аны қтау, қай т үрін, қандай
кезекпен, қанша мерзімде игеру қажеттігін аны қтау;
ренталық табыстарды және төлемдерді аны қтау;
өндіру салаларының өнімдерінің өзіндік құнын, ба ғасын д ұрыс есептеу;
табиғат байлығын пайдаланушы кәсіпорындарды ң шаруашылы қ есеп
мүмкіндіктерін есептеу;
жеке экономикалық аймақтардың экономикалы қ м үмкіндіктерін есептеу ж әне
болжау;
табиғат байлығын пайдалануды болжау, жобалау және жоспарлау;
жеке кәсіпорындарды жобалау және экономикалы қ т ұр ғыдан жобаны
дәлелдеу;
арендалық, концессиялық тағы басқа төлем дерді есептеу;
табиғат байлығын игергенде таби ғи орта ға келетін экономикалы қ зиянды
есептеу және табиғат қорғау шараларының экономикалы қ тиімділігін бағалау.
Табиғат байлығын экономикалық бағалау
негізгі екі қызмет атқарады: есептеу және
ынталандыру. Табиғат байлығы - ұлттық байлық,
қоғамдық еңбекті үнемдеуші фактор, өндіріс қоры
ретінде есептеледі. Құндылығын анықтау арқылы
табиғат байлығын тиімді, үнемдеп пайдалану
ынталандырылады, табиғатты қорғау
жауапкершілігі арттырылады. Сапасы, орналасу
тиімділігі әр түрлі табиғат байлығын
пайдаланушыларға біркелкі бәсекелестік жағдай
туғызылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Гранберг А.Т. Основы региональной экономики - М., 2001.
2. Региональная экономика. Под ред. Кузнецов Н.Г., Тяглов СТ. -

Ростов-на-Дону: Феникс, 2003.
3. Региональная политика Республики Казахстан:
экономический механизм реализации. - Алматы: Fылым, 1997.
4. Храпунов В.В. Региональные аспекты экономической

реформы в Казахстане. - Алматы: Бiлiм, 1999.
5. Актуальные вопросы современного социально-
экономического развития Казахстан. - Алматы, 2004.
6. Региональная экономика и управление. Под ред. Е.Г.

Коваленко. - М., СПб., издательство "Питер", 2005.
7. Региональная экономика: учебное пособие / К.Н. Юсупов,

А.Е Тай-масов, А.В. Янгиров, P.P. Ахунов. - М.: КНОРУС, 2006.
- 232 с.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
1. Табиғи-ресурстық потенциалдың факторлар
жиынтығы.
2. Жердің құнарлығына қарай бөлінуі.

3. Өндіргіш күштерді орналастырудың жүзеге асырылуы.

4. Ф.Н.Реймерс бойынша жер ресурстарының
анықтамасы.
5. Экономикалық бағалау көрсеткіштері қалай
анықталады?

Ұқсас жұмыстар

Адам ресурстарына Қазақстан экономистерінің көзқарасы

Қазақстандағы экотуризмді талдау

Экологиялық құқықтың ұғымы

Кәсіпкерліктің функциялары

Ластаушы заттарды атмосфераға тастауды бақылау

Кәсіпкерліктің мақсаттары

Жерге мемлекеттік меншік

Жер телімінің нарықтық құның бағалау

Алматы қаласының автотранспорттардың шығарылатын қалдық заттардың

Қатысушы аймақтар

Пәндер