Тыныс алу жүйесі. Тыныс алу аппараты (apparatus respiratorius)

Презентация қосу

Тыныс алу
жүйесі
Тыныс алу аппараты
(apparatus respiratorius)
Дем алғанда ағза мен
сыртқы орта газдармен
алмасады, ішке оттегі
кіріп, сыртқа
көмірқышқыл газы
айдалып тұрады. Бұл
процесс кеуде қуысында
орналасқан өкпенің
альвеоларында (лат. -
ойма қуыс, науа) жүреді.
Тыныс алу кезінде өкпені
атмосфермалық ауамен
және одан газбен
қаныққан ауаны
тасымалдау тыныс алу
жолдары арқылы
жасалады.
• Ересек мал қалыпты күйінде дем алғанда
өкпеге 300-500 мл ауа кіреді және бір
минутта 16-18 тыныс алу қозғалыстарын
жасап, өкпесінен 6-7 литр ауа өткізеді.
Ауаның мөлшері адамның салмағына және
бойына байланысты, бойы ұзын және
салмақты болса, соғұрлым көп ауа өтеді.
Ересек адамға қарағанда балаға ауа
көбірек қажет. 2-3 жастағы баланың
өкпесі арқылы 5-6 л., кейде 7 л. ауа өтеді,
бұл баланың дем алу ерекшелігіне
жатады, сондықтан баланың денесінен бу
ретінде су көптеп шығып, тершең болады.
Мұрын қуысы
Мұрын қуысы (cavum nasale) ұрықтық дамуда ауыз қуысынан
таңдай өсiндiлерiмен шектелiп, қалыптасады. Кiреберiстен және
меншiктi мұрын қуысынан тұрады.

Кiреберiс (vestibulum nasi) көпқабатты жайпақ түлейтін эпителиймен
төселген. Астында жайғасқан кiлегейлi қабықтың меншiктi тақташасы
борпылдақ дәнекер ұлпадан тұрады. Мұрынның кiреберiсiнде түк
жабыны (жылқыда көп) және бездер болады. Мұрын кiлегейлi қабығының
алдыңғы -төменгi бөлiгi бiр қабатты көп реттi тербелмелi эпителиймен
төселiп, онда бокал тәрiздi жасушалар кездеседі. Оның жоғарғы және
артқы аймағының бетi иiс сезу ағзасы (сезiм ағзаларын қара) болып
келедi. Мұрын кiлегейлi қабығының меншiктi қабаты борпылдақ
қалыптаспаған дәнекер ұлпадан құралып, бірталай эластинді
талшықтарды, кiлегейлi бездерді сақтайды. Эпителийдегi бокал тәрiздi
жасушалар мен кiлегейлi қабықтың меншiктi тақташаларындағы бездер
кiлегейлi түзiндi бөледi. Бұл түзiндiлерге тыныс алуда ауамен түсетiн
бөлшектер жабысады. Эпителийдегi жасушалардың кiрпiкшелерi
қозғалып, аран бағытында сұйықтық ағымын қалыптастырып, эпителий
жабынын тазартады. Мұрын қуысы кiлегейлi қабығының меншiктi
тақташасы борпылдақ дәнекер ұлпадан тұрады, терең аймағында қалың
қуысты кең көктамырлар торы болады. Бұл торлар қанға толғанда,
кiлегейлi қабық iсiнедi, тыныс алуда ауа түсуiн шектейдi, сөйтiп оның
жылуына мүмкiндiк туғызады
Көмекей
Көмекей, көмей (лат. larynx ) - тыныс алу түтікше мүшелерінің бастама бөлігі.
Көмекей — жұтқыншақтың тыныс жолын (аңқа) кеңірдекпен жалғастырып, қақпақ
ретінде азықтың жұтқыншақтан кеңірдекке түспеуін қамтамасыз етеді. Көмекей
қабырғасының негізін сақинаша, қалқанша, бөбешік және жұп ожауша шеміршектер
құрайды. Шеміршектер бір-бірімен және тіласты сүйегімен буындар мен байламдар
арқьлы қозғалмалы байланысып, оның ішкі қуысы арнасының өзгеріп отыруын
қамтамасыз етеді. Түтікше мүше ретінде көмекейдің қабырғасы ішкі - кілегейлі
қабықтан, ортаңғы - шеміршекті-талшықты қабықтан және сыртқы — адвентиция
қабығынан тұрады. Оның ішкі бетінің екі бүйірінде екі дыбыс қатпары, олардың
аралығында дыбыс саңьлауы орналасады. Дыбыс қатпарының негізін дыбыс байламы
мен дыбыс бұлшықеті құрайды. Демді сыртқа шығару кезінде, дыбыс байламының
тербелуі нәтижесінде дыбыс шығады. Көмекей — екі бағытта (сыртқы ортаға және
ішке өкпеге) ауа өткізетін тыныс жолы және дыбыс мүшесі. [1] Құйрықсыз
қосмекенділердің, кейбір бауырымен жорғалаушылардың, көптеген сүтқоректілердің
және адам К-інің ішкі бетінде бір-бірімен бұрыштасып орналасқан қатпарланған –
дыбыс сіңірі болады. Ол фиброзды эластик. тіннен тұрады және кілегейлі қабықпен
қапталған. Көптеген сүтқоректілерде (мыс., кит тәрізділерде) дыбыс сіңірі болмайды,
ал кейбір маймылдарда ол шала дамыған. Дыбыс сіңірінің бір-біріне тиіп, аралары
тарылып және тербелуінен дыбыс пайда болады. Дыбыстың биіктігі ауа тербелісінің
жиілігіне және дыбыс сіңірінің керілуіне байланысты.
Ерекшеліктері
Жылқыда көмекейдің сақинаша шеміршегінің тақташасы,оның
доғасымен тік бұрыш жасай орналасады.Қалқанша шеміршектің
каудальды бетінде терең каудальды ойық болады.Шеміршек
тақташасының сыртқы бетінде бұлшық еттер бекитін қиғаш
сызықтар байқалады.
Сиырда сақинаша шеміршек тақташасы доғасымен сүйір
бұрыш түзеді.Қалқанша шеміршектің артқы мүйіздігі ілмек
тәрізді иілген.Ожауша шеміршектің дыбыс өсіндісі жақсы
жетілген.
Ұсақ малдар көмекейінің құрылысы сиыр көмекейі
құрылысына ұқсас.Бірақ оларда орталық қалта жақсы
жетілген.
Шошқа көмекейі басқа жануарларға қарағанда ұзындау
келеді.Сақинаша шеміршектің доғасы ,оның тақташасына
қиғаш орналасқан.Ұзынша келген қалқанша шеміршектің
алдынғы жиегі қалың болады.
Ит көмекейінің тұрқы қысқа,кіреберіс тесігі кең болады.Бөбешік
шеміршектің пішіні төртбұрышты болып келеді.Көмекей
қарыншасы жақсы жетілген.Дыбыс қатпарлары алға және төмен
қарай қиғаш орналасады.
Кеңірдек - өңештің
алдында орналасқан
ұзындығы 9-13 см,
диаметрі 15 мм. түтік.
Ол кеңірдек
қабырғасының
қабысып қалуына
кедергі келтіретін
шеміршекті жартылай
сақиналардан тұрады.
Сақиналар мойынның
қандай қозғалысы
болмасын ауаны ұстап
қалмайды
Ерекшеліктері
Жылқыда кеңірдек сақиналарының пішіні көлденең сопақша
болып келеді,олардың саны 48-60.Кеңірдек бифуркциясы 5-6
қабырғалар тұсында орналасады.
Сиырда кеңірдек сақиналарының екі бүйірі қысыңқы
келеді.Оның бос ұштары бір-бірімен түйісіп тұрады.Шеміршек
сақиналарының саны 46-50.Бифуркцияға дейін кеңірдектен
оң өқпенің алдыңғы бөлігіне қосымша кеңірдектік бронх
(bronchus trachealis) ажырайды.
Ұсақ малдарда кеңірдектегі шеміршек сақиналарының саны
46-50.Бұларда да кеңірдек бифуркциясына дейін оң өкпенің
алдыңғы бөлігіне кеңірдектік бронхы ажырайды.
Шошқа кеңірдегіндегі шеміршек сақиналарынық саны 31-
36.Олардың пішіні цилиндр тәрізді болып
келеді.Сақиналарының бос ұштары ұзын болып келеді,бір-
бірімен айқасып жатады.
Ит кеңірдегінде 42-46 дөңгелек пішінді шеміршек
сақиналар болады.Олардың шеміршек ұштары бір-біріне
түйісіп жатады.Оларды жалғастырып тұрған көлденең
бұлшық ет шеміршектің жоғарғы бетінде орналасады.
Өкпе
Өкпе (Pulmones, лат. pulmo – өкпе) — адам мен жануарлардың тыныс алу органы. Пішіні
жартылай конус тәрізді, оның төменгі жағы немесе негізі ойыстау біткен, кеуде қуысын іш
қуысынан бөліп тұратын көк етке кіріп жатады. Жоғарғы жағы сүйір, бұғана сүйегінен 2 – 3 см-
дей шығып, мойынның төменгі бөлігіне еніп жатады. Сыртында сірлі қабық – өкпеқап (плевра)
болады. Өкпеге ауатамырлары (бронх), өкпе артериясы келеді де, одан екі өкпе венасы
шығады. Сол жақ өкпе екі бөліктен (жоғарғы, төменгі), ал оң жақ өкпе үш бөліктен (жоғарғы,
ортаңғы және төменгі) тұрады. Өкпеішілік ауатамырлар жүйесі тармақты ауатамыр түзеді,
бөліктік ауатамырлардың ұшындағы тармақтары ауатамыршаларға (бронхиолаларға) бөлініп,
тыныс алу бөлігіне өтеді. Ауатамыршалары көпіршікті жолдар түзеді де, оның ішінде өте көп
майда көпіршіктер (альвеолдар) болады. Ересек адамның екі өкпесіне 700 млн-нан астам
көпіршік сияды. Жан-жағын қантамырлар капиллярлары қоршаған көпіршектерде газ алмасу
жүреді. Өкпеде жұтқан ауа қанға өтеді, көмір қышқыл газы қаннан ауаға шығады. Адамның
жалпы орташа өкпе сыйымдылығы – 2680'120. Өкпе дене температурасының тұрақтылығын
сақтауға, қан ұюы, ақуыз, май және көміртек алмасу процестеріне қатысады.[1] Көп кездесетін
өкпе аурулары: өкпе қабынуы, өкпе қатерлі ісігі, туберкулез, т.б. Өкпе омыртқалылардың
эволюциялық даму барысында девон кезеңінде тіршілік еткен сауытты және саусаққанатты
балықтарда, ал палеозойда – қостынысты балықтарда пайда болды. Кейбір құйрықты
қосмекенділерде (мысалы, өкпесіз саламандрда) өкпе болмайды. Қазіргі кезде тіршілік ететін
қостыныстыларда, қосмекенділерде, кейбір бауырымен жорғалаушыларда (гаттерия,
жармасқы) газ алмасу жүретін бір бөлікті өкпенің үстіңгі беті дәнекерұлпалы-бұлшықетті перде
бөлетін ұяшықтар немесе көпіршік түзілістер есебінен
ұлғаяды. Кесірткелер мен жыландарда перделер күрделіленіп ұзарады. Тасбақа, келестерде,
негізінен қолтырауындарда күрделіленген перделер көп бөлікті өкпе түзеді. Құстардың өкпесі
тығыз, оны ауамен ауа қапшықтары жүйесі толтырады. Сүтқоректілердің өкпесі кеуекті,
майысқақ, сондықтан оның көлемінің ұлғаюы өкпе ішіндегі шеміршекті қаңқа мен тегіс бұлшық
еттің дамуына байланысты.[2]
Ерекшеліктері
Жылқы мен түйе өкпелерінде ортаңғы және каудальды
бөліктер бірігіп кетеді.Нәтижесінде краниальды және
каудальды бөліктер,оң өкпеде краниальды,каудальды
және қосымша бөліктер болады.

Күйіс қайыратын жануарлар мен шошқада
бифуркациядан бұрын кеңірдектен кеңірдектік бронх
бөлініп,оң өкпенің краниальды бөлігіне енеді.КҚЖ
өкпенің оң краниальды бөлігінің өзі алдыңғы және артқы
бөліктерге бөлінеді.
Ит өкпесінің сыртқы бетінде бөліктердің бір-бірінен
ажырауы нашар байқалады
Назарларыңызға
рақмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Мүше жіне ішкі мүшелер туралы түсінік. Дене қуыстары

Микроорганизмнің кедерлік құрылымдары

Көмей ӨКПЕ

Тыныс жолдарының желденуі

ТЫНЫС ЖОЛЫНА

ПЕРИОДТЫҚ ЗАҢ

Клетка және органоидтардың құрылысы

Баланың өсу заңдылықтары

Ауа жолдары

Тыныс алу Созылмалы оттегі

Пәндер