Мектеп жасына дейінгі балаларды халық ойындары арқылы ұлттық мәдениет көздеріне тарату

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы АҚФ
ОҚО бойынша педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты

Жоба
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балаларды халық
ойындары арқылы ұлттық мәдениет көздеріне тарату
Орындаған: Дюсенова Р.
Өскенбаева С.
Исахова Ж.
Ибраева А.
Исмайлова А.
Алдабекова А.
Қабылдаған: Бокешова А.

Шымкент 2017
Мақсаты:

Қазақтың халық ойындары арқылы ұлттық
мәдениетке, салт-дәстүрге тәрбиелеу

Міндеттері:
1. Балаларды қазақ халқының салт-дәстүрлерімен таныстыру
2. Балаларды жалпы адамзаттық құндылықтарға баулу
3.Ұлттық тұлға ретінде қалыптасуын нығайту
Жоспар
• 1. Кіріспе
• 2. Негізгі бөлім
• 2.1. Салт дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі
алатын орны
• 2.2. Ұлттық ойындардың ұрпақ тәрбиесіндегі
ролі
• 2.3. Баланы ұлттық ойындар арқылы салт-
дәстүрге тәрбиелеу
• 2.4.Ұлттық ойындар түрлеріне сипаттама
• 2.5. Ұлттық ойындар арқылы балалардың
ақыл-ойын дамыту
• 3. Қорытынды
Кіріспе
•Тақырыптың өзектілігі: Халқымыздың ұлттық ойындарының көпшілігі «ойлауды
қажет ететін ойындарға»жатады. Балабақшада өткізілетін қимылдық ойын түрлері баланы
ептілікке, зейінділікке, ұқыптылыққа баулиды. Балаларға арналған ұлттық ойын түрлері,
мысалы: «Айгөлек», «Қанталапай», «Арқаласпақ», «Тақия тастамақ», «Түйілген орамал»,
«Арқан тартыс», «Аударыспақ», «Асық ойын», «Хан», «Бес тас», «Тартыс» т.с.с. ойындар-
балалардың дене бітімінің ғана емес, ақыл-ойының жаттықтырушысы.
• Дене қимылының төмендеуі балаларға өте қауіпті. Ондай жағдайда бала бойында
иммунитеті едәуір төмендейді. Баланың дене белсенділігінің төмендеуі сымбатының
бұзылуына, омыртқаның қисаюына әкеп соқтырады.
•«Ел болам десең, бесігіңді түзе», - деген ұлы қаламгер М.Әуезов. Қазақ халқында жаңа
өмірдің, жарық дүниенің есігін ашқан нәрестенің өзіне сый – құрмет көрсетіліп, дәріптейтін
лайықты салт – дәстүрлері бар. Әлемдік жаһандану үрдісіне қадам басқан жаңа ғасырда әр
халық, ұлт дінін, тілін, мәдениетін, тарихын мейлінше сақтап қалуға әрекет етуде. Олай болса
салт-дәстүр – өсіп келе жатқан баланың ой-санасын қалыптастыруға, өзіні ң ұлт өкілі ретінде
өсіп, үлгі-өнеге алуына әсерін тигізеді.
Салт дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі
алатын орны
• Қазақ халқы қандай да болсын қуанышын жеке отбасы болып ғана емес, к өрші- қола ңын, ту ған-туысын, ел-ж ұртын жинап
атап өтетін дархан халық. Той – думанның, қуанышты хабардың жаршысы ретінде «С үйінші» айтылады. С үйіншіні жеткізуші
адамның көңіл-күйі көтеріңкі, ерекше қуанышты жағдайда болады. «С үйінші – қуанышты хабар жеткізушіні ң с өзі. Мысалы,
«Сүйінші, сүйінші! Келініңіз ат ұстар (ұл) тапты» деп хабар әкелген адам ға «Қала ғаны ңды ал» деп, ая ғын қуанышты
қонақасыға айналдырып жібереді.» Сүйіншіні жеткізетін адам бір отбасын қуантып, жа қсы хабар әкелетін д әнекер. Оны ң
қалағанын, сұрағанын беруге той иесі міндетті. Сүйінші д әст үрін «Шілдехана» жал ғастырады. «Шілдехана – жа ңа ту ған
нәрестенің құрметіне жасалатын той. Дастархан жайылып, жастар ән салып, домбыра тартып, ұлтты қ ойындар ойналады.»
Жаңа туған нәрестеге азан шақырылып ат қойылып жөн-жоралғысы жасалады. Бір ескертетін жайт, салт-д әст үрлерді үлгі-
өнеге етудің басы-қасында балалар да болу керек. Бала-отбасы тірегі, еліні ң ерте ңі, ша ңыра қ иесі. «Бесікке салу» р әсімінде
әжелердің бесік жыры тыңдалады. «Бесікке салу – халқымызда бесік – қасиетті, киелі, құтты м үлік, с әбиді ң алтын ұясы
болып есептеледі. Мұны «Туған жер – алтын бесік» деген с өз д әлелдей т үседі.
Ұлттық ойындардың ұрпақ тәрбиесіндегі
ролі
•Балабақша балалары болашақ иесі болғандықтан
дүниежүзілік мәдениетті танитын, өзінің төл мәдениетін
білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай, саналы ойлайтын
деңгейі жоғары білікті болуы міндетті. Ата-
бабаларымыздың ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін,
мәдениетін жасөспірімдер бойында саналы сіңіріп,
қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, мінез-құлқын,
өмірге деген көзқарасын, бағытын дұрыс қалыптастыру
тәрбиеге байланысты.
•Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі
тәрбиелеу және білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер
арқылы жүзеге асырылады. Олармен ойынның әр түрін
ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылы қ,
мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді
тәрбиелеуге болады.
•Баланың бірінші әрекеті - ойын, сондықтан да ойын
мән-мәнісі ерекше. Ойын – адамның өмірге қадам
басардағы алғашқы адымы. Қазақ халқының ұлы ойшылы
Абай Құнанбаев: «Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола
ма?» деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын
алады. Жас баланың өмірді танып, еңбекке қатынасы
психологиялық ерекшеліктері осы ойын үстінде
қалыптасады.
Ұлттық ойындар арқылы балалардың
ақыл-ойын дамыту
•¥лт ойындарын жанұя тәрбиесінен бастап, балабақшада түрлі т әрбиелік шараларда қосымша
материал ретінде пайдаланып келеміз.
•¥лттық мұраның бай қазынасының бірі - халықтың ұлттық ойындары к өп салалы, к өп қырлы
құбылыс, ол тек ойындық сала емес, мәні жағынан да балабақша тәрбиеленушілеріні ң рухани
ересі кең өсіп - жетілуіне, эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға тәрбиелейтін негізгі
құралдардың бірі. ¥лы педагог В.Сухомлинский «Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
шығармашылықсыз, қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды» дейді, демек, шәкірттің
ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи түспек. Фольклортанушы ғалым
Ө.Диваев «Қазақ балаларының ойындары» деген еңбегінде адамны ң жас ерекшелігін үш топ қа
бөледі: «...өмірге келгеннен бастап жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жас қа дейінгі
балалар, он бес пен жиырма жас аралығындағы жастар...». Осының негізінде қаза қты ң ұлтты қ
ойындарын үш топқа бөліп қарастырып, бірінші топқа, сол жастағылар ға лайы қты: «санама қ, т әй-
тәй, айгөлек, соқыр теке, қуырмаш, алақан соқлақ, ақ серек-кек серек» т.б. ойындарын, ал одан
кейінгі топқа: «тақия тастамақ, тартыс, сиқырлы қоржын, б әйге, к өкпар, асы қ, хан талапай, те ңге
апу, қыз қуу, орамал тастамақ, ақсүйек, күрес» т.б. ойындарын жатқызуға болады. М ұндай
ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулып, жаңа тақырыптарды жылдам меңгеруге ы қпал
етеді, сез тіркесіне, ұйқастыруға дағдыландырады.
Баланы ұлттық ойындар арқылы
салт-дәстүрге тәрбиелеу
•Ұлттық ойындар бала тәрбиесінде негізгі екі жауапты рөл атқарады: біріншіден,
жаттығулар жасап, ұлт ойындарын ойнаған кезде дене дамуы жақсарса, екіншіден, ұлт
ойындарының мазмұнын, ойлау тәртібін түсіндірген кезде ұлттық әдет – ғұрпымыздан, өткен
өмірімізден хабар алады. Егер балабақшада жұмыс стилі ұлттық дәстүр, салт – санаға
бағытталған болса, мысалы, барлық топ бөлмелері, залдар қабыр ғаларындағы тұскиіз,ою,
сырмақ, домбыра, қамшы, ер сияқты заттардың өзі күнделікті баланың көз алдында
болғандықтан осы бұйымдарға көздері қанық болып өседі.
•Біз болашақ ұрпағымызға тілімізді ғана үйретіп қоймай, салт-санамызды,дәстүрімізді
мирас етіп қалдырып, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасуына жағдай жасауымыз қажет.
•Бұл ретте ойындардың мәні өте зор. Оларды қолдану негізінен дене тәрбиесі
сабақтарында, спорттық жарыстар, серуендер кезінде жүзеге асады. Орайы келсе тіл дамыту
мен көркем әдебиет сабақтарында да пайдаланған жөн. Себебі осы пәндерде сана ға к өбірек
салмақ түседі. Сондай кезде өтетін тақырыпқа байланысты қимыл – қозғалыстар, жаттығулар,
жаңылтпаштар, дене тәрбиесі, сергіту уақыттарын ұйымдастырса, баланың денесі ширап,
көңілі көтеріліп, сабақ материалдарын қабылдау сапасы да артады. Балалар ойын барысында
еркін тапқырлық әрекет байқатады, сезіну, қабылдау, ойлау, қиялдау, зейін қою, ықылас, ерік
және т.б. түрлі психикалық түйсік пен сезімділікке тәрбиеленеді.
«Ақ серек, көк серек» ұлттық
ойыны
• Ойынның мақсаты:
• Ойынға деген балалардың қызығушылығын арттыру, көңіл күйін көтеру,
жылдамдыққа, ептілікке, шапшандыққа үйрету Ойын шартын дұрыс
түсіндіре отырып, ойынға деген белсенділігін арттыру.
• Ойынның шарты: Ойын ашық алаңда өткізіледі. Ойынға қатысушылар екі
топқа бөлінеді. Аралары 30-40 метрдей жерде бір-біріне қарама – қарсы
орналасады. Қаз-қатар қол ұстасып тізіліп тұрады. Жеребе бойынша
анықталған ойынды бастаушы топтың балалары әндете өлең айтады:
• -Ақ серек те, көк серек,
• Бізден сізге кім керек?
• Екінші топтың балалары:
• -Ақ серек те, көк серек,
• Бізге мұнда Азамат керек.
• Деп бірінші топтағы бір баланың атын айтады. Сол кезде аты аталған бала
өз тобынан шығып, екпіндей жүгіріп келеді де қарсы топтың тізбегін үзіп
кетуге тырысады. Егер үзіп кетсе, бір баланы жетелеп апарып, өз тобына
қосады. Үзе алмаса, өзі сол топта қалады. Келесі кезекте ойынды екінші
топ бастайды. Осылайша ойын жалғаса береді. Қай топ өз ойыншыларынан
көп айрылып қалса, жеңілген болып есептелінеді.
«Ақсүйек» ойыны
•Ақсүйек ойнаушылар екі топқа бөлініп,
әрқайсысы өз жетекшілер белгілейді. Жеребе
бойынша ойынды бастау кезегі кімге тисе, сол
топтың қарулы жігіті сүйекті құлаштап алысқа
лақтырады. Бұл сәтте қалған ойыншылар теріс
айналып тұрады. Содан соң ойыншылар
ақсүйекті іздеуге жүгіреді. Сүйекті алғаш
тапқан адам «ақсүйек, ақсүйек» деп айқай
салады да, межеге қарай жүгіреді. Ақсүйегі бар
адамның соңынан басқалары тұра қуады, ол
қуып келе жатқан адамның қолы сүйекке
тигенше өз тобындағы ойыншыларға
лақтырып үлгеруі керек. Мәреге жеткен топ
қажетті ұпайды алады, не ақсүйекті лақтыру
кезегіне ие болады. Қанша ұпай жинағанша
ойнайтындары алдын ала келісіледі. Көп ұпай
жинаған жеңіске жетіп, жеңілген жақ екінші
топтың талабын орындайды.
«Атқаума» ойыны
• Балалар үш-үштен бөлініп ойнайды. Екі бала қолдарын айқастырып «атқаума» жасайды. Ол
былай жасалынады. «Атқаумаға» қатынасатын балалар сол қолымен өзінің о ң білегін қысып
ұстайды да, сонан соң бос тұрған оң қолдарымен бір-бірлерінің сол білектерін ұстап, үшінші
бала атқа мінгендей еркін отыратындай орын дайындайды. Көзі орамалмен таңулы үшінші бала,
айқасқан қолдарының үстіне келіп отырады. Сонан соң қолдасып тұрған екі бала:
• -Атқаума, атқаума,- деп белгі қойылған көмбеге жеткенше жүре береді. Осы кезде, ойынға жай
араласып жүрген балалардың бірі:
• -Ақ сандық па, жоқ әлде, көк сандық па?-деп сұрайды. Оған көзі таңулы бала:
• -Көк сандық, көк сандық,- деп жауап береді.
• -Аспанда не бар?
• -Жұлдыз бар.
• -Жерде не бар?
• Құндыз бар.

• Қаумалап көтеріп келе жатқан балалар:
• -Бақа, бақа, балпақ.
• Басың неге жалпақ?
• Бұтын неге талтақ,
• Көзің неге тостақ?
• Бұған көзі таңулы бала былай жауап береді.
• -Темір телпек көп киіп,
• Басым содан жалпақ.
«Ұшты-ұшты» ойыны
• ¥лттық ойынның бірі - «¥шты-ұшты». Б ұл ойын ға ересек балалар мен кішкентай балалар да қатысса
қызықтырақ болады. Ойын ережесі: Бір бала орта ға шы ғып жинал ғандарды дв ңгелете, өзіне қаратып бір
қатарға отырады. Содан кейін ойынның ойналу т әртібін т үсіндіреді. Сейтіп ойынды бастайды. Ойын
жүргізуші «¥шты-ұшты бвдене ұшты» деп қолын кетереді. Сол кезде ойнаушылар.ты ңдап отырады да ұшатын
затқа олар да қолдарын квтереді. ¥шпайтын затты ұшты қолын кетерсе, ойын ж үргізушімен бірге қолдарын
кетерген ойыншылар жазасын тартады. Ал ұшатын затты айт қанда, қолдарын кетермей қойса онда да жаза
тартады. Сондықтан ойын жүргізушіні ң әр айт қан сезіне өте са қ болу, қыра ғы болу керек.Ойын ж үргізуші
ұшатын зат пен ұшпайтын затты ұйқастырып айтып ойыншыларды ыл ғи да жа ңылдырып отыру ға тырысады.
Тіпті кепшілікке таныс емес құстарды ң атын айтып та, ұшатын ж әндіктерді ң атын айтып та жа ңылдыру ға
болады. Мысалы, ұшггы-ұшты кекілік ұшты, ізінше кекілік ұшты, қар ға ұшты - сыр ға ұшты, кебелек ұшты -
ебелек ұшты, тауық ұшты, уық ұшты, қаршыға ұшты, қанжы ға ұшты деп жал ғаса береді.
«Алтыбақан» ойыны
• Алтыбақан құру үшін әрқайсысының ұзындығы 3-4 метрдей
алты сырық пен мықты арқан керек. Мосыңа ұқсатып үш-үштен
ағашты бір жақ басына байлап, жерге қадайды. Ойнаушылар
аяғын тірейтіндей етіп түйіп, арқан байланады. Бір-біріне
қарама-қарсы отырып тербелген жұптар ән бастайды,
Қалғандары екеуіне қосылып, түнді әуенмен көңкереді.
Қорытынды
•Тақырыптың нәтижесі: Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оны ң өмір
құбылыстары жайлы таным-түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын ар қылы тез тіл табысып жа қсы
үғысады, бірінен-бірі ептілікті үйренеді. Оның үстінде дене қимылы ар қылы өзіні ң денсаулы ғын
нығайтады. Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас
ерекшеліктеріне сай оларды кезқарасының, мінез - құлқының қалыптасу құралы деп ерекше ба ғала ған.
Қазір бізге жеткен ойындарымыз: тоғызқұмалық, қуыршақ, асық ойындары. Қазақты ң к өне жыр-
дастандарында үлттық ойындар балаларды тәрбиелеуде ерекше орын ал ғанды ғы ай қын к өрінеді. М әселен
«Қобыланды», «Алпамыс», «Ер Тарғын» сияқты эпостық жырларда елін с үйген батырларды ң, ж ұртшылы қ
сүйіспеншілігіне бөленген ер жіггттерді ң е ң алдымен ұлтты қ ойындарда сайыс қа т үсіп, одан кейін к өп кісі
қатысқан ойын-сауықтарда өздерінің мергендік, палуанды қ, шабандозды қ шеберліктерін к өрсеткендері
айтылады. «Домбырамен күй шерту», «Аттың құлағында ойнау», «Аударыспа қ», «Күлкі ойыны», «Балалар
ойыны», «Ақсүйек», «Тоғызқұмалық», «Жұмбақ айтью», «Асық ойнау» вте ерте заманда пайда болған.
Мұның өзі біздің ата- бабаларымыздың ұлттық ойындарыны ң ғасырлар бойы өнір с үргендігін ай қын
көрсетеді. Балалардың жиі ойнайтын «Ақсүйек» ойыны бай қа ғышты ққа, қыра ғылы ққа, бытылды ққа,
ерлікке, шапшаңдыққа баулиды. Баланың ақыл-ойын дамытатын т өжірибелік ма ңызы зор та ғы бір
ойынның турі - «Он бір қара жұмбақ», Оның басты ерекшелігі есеп с үра қтарын қою ар қылы бала ңы ң
ойлау қабіпетін дамытады. Бөбектерді тәрбиелеуде де ұлтты қ ойындарды ң берері мол. «Санама қ»,
«Жылдам айт», т.б. тартымды ойындарды үйретуділ өнеріне негіз салады деп есептелген. Балалар негізінен
ойын үстінде бір-бірімен тез тіл табысады. Ойынына қарап баланы ң психологиясын а ңғару ға болады. Бес
саусақ бірдей емес дегендей, әр отбасынан шыққан балаларды ң мінез- құлқы бірдей емес.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. А:1995
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
«Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасы һәм Қазақстан
халқына арнаған Жолдауы. А.2006
3. Отбасы және балабақша №3,2005. К.Әуелбекова: «Мектепке
дайындықтың мазмұны»
4. Оршыбеков И. Халық ауызекі поэтикалық
шығармашылығындағы адамгершілік тәрбиесінің идеялары, А,
1974, 174 бет
5. Қазақтың тәлімдік ой-пікір Антологиясы. 1 том. (ҮІ ғасырдан ХХ
ғасырдың басына дейінгі кезең) // Құр. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев,
А: Рауан, 1994, - 320 бет

Ұқсас жұмыстар

Қазақ халқының ұлттық ойындарының зерттелуі

Ойын психологиялық феномен түрінде

ОЙЫН АРҚЫЛЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ

Ұлттық ойындар арқылы балалардың ой-өрісін дамыту

Мектеп жасына дейінгі балалардың құрылыс ойындары. Режиссерлік ойын

Балаларды табиғатпен таныстырудағы әдіс - тәсілдер

Дене тәрбиесі ерекшеліктері

Мектеп жасына дейінгі балалардың қимыл - қозғалыс ойындары

Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл-әрекеті

Тілдік қанығу мектеп жасына дейінгі балаларға тілді оқытудың тиімді технологиясы ретінде

Пәндер