Әмір Темір, оның мемлекеті және жаулап алушылық жорықтары

Презентация қосу

Қ.А.ЯССАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

СӨЖ
Тақырыбы: Әмір Темір, оның мемлекеті және жаулап алушылық жорықтары

Тобы: ЖМ-106
Орындаған: Шерин А.
Қабылдады: Зұлпыхарова Э.
ЖОСПАР

Әмір Темір –әлемдік сахнадағы тарихи тұлға

Әмір Темірдің жорықтары

Әмір Темір жорықтарының зардаптары.

Әмір Темір мемлекетінің мәдениеті
Мақсаты
Әмір Темірдің тарихтағы алатын орынымен
таныстыру
Әмір Темір жасаған жорықтар туралы
мәлімет беру
Әмір Темір саясатының пайдасы мен
зиндары туралы ақпарат беру
ТАРАУЛАР
1. Дүниеге келуі
2. Сауаттылығы
3. Жаулап алу жорықтары
4. Саясатының зияны
5. Саясатының жақсы жақтары
6. Дүниеден өтуі
7. Әмір Темірдің 12 өсиеті
8. Қорытынды
9. Қорытынды тест
10. Пайдаланылған әдебиттер
ӘМІР ТЕМІР – ӘЛЕМДІК
САХНАДАҒЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА

Әмір Темір (Темір бін-Тарағай
Барлас, парсыша: ‫ — گگگگگ گگگ‬Тимур-е
Ләнг, Ақсақ Темір, Темірлаң) (1336-
1405 жж.) — Орталық Азия жаһангері.
Ұлы Түркістан өсірген ұлы тұлға,
әскери қолбасшы және мемлекет
қайраткері Әмір Темір Ғұн, Көктүрік
және Ұйғыр мемлекеттерінің ізін ала
тарихы сахнасына шыққан Монғол
империясынан соң шамамен 150
жылдан кейін Түркістанда билік
құрған. Темір түрік мемлекеттерінің
аңсаған арманы, түрік әлем билігіне
қол жеткізу жолында 35 жыл үздіксіз
күрескен.
Қазіргі тарихшы Шерефеддин Али-и Иездиннің
«Зафарнама» атты еңбегіндегі деректерге қарағанда Әмір
Темір 25 шабан 736 ж. (9 сәуір 1336 ж.), он екі жануардан
тұратын түрік күнтізбесіне қарай тышқан жылы Кеш
(Шахризабс) жанындағы Қожа Ылғар ауылында дүниеге
келген. Әкесі Барлас аймағының бейі Тұрағай, ал шешесі
Тәкіне хатун еді.Балалық шағы сонда өтті. Жастық
шағынан садақ атуды, ат үстінде шабуды, аң аулауды
ұнататын.Оның саяси қызметінің басталуы Моңғол ханы
Шыңғысханның өмірбаянымен ұқсас іспетті. Темір
ғалымдардың шығармаларын оқуды, олармен әңгімелесуді
ұнататын. Ол өзінен кейін ондаған монументальді
архитектуралық құрылыстар қалдырды,кейбіреулері
әлемдік мәдениеттің қазынасы делінді. Ол көбіне өзіне
жақын Мауаранахрды көркейтуге көп күш
жұмсады,Самарқандтың гүлденуіне барын салды.
История Узбекс
ких правителей
(Тамерлан).mp
ТАШКЕНТТЕГІ ӘМІР ТЕМІР ЕСКЕРТКІШІ
ӘМІР ТЕМІРДІҢ САМАРҚАНДТАҒЫ ЕСКЕРТКІШІ
Темір барлық жаулап алған жерлерінен сәулетшілерді, шеберлерді,
зергерлерді өзінің империясының қалалары: астанасы- Самар қандты, әкесіні ң
елі- Шахрисабызды, Бұқараны, Түркестанды салуға айдап әкеп отырды.
Көреген әмірші және дарынды қолбасшы. Жаулаушылық барысында
қатал басшы болды, бағынбағандарды аяусыз жазалады.
Оның әкесі Тарағай барлас тайпасының көсемі болды. Ол екі рет
үйленген: бірінші әйелі Темірдің анасы Текин-қатын,екінші әйелі- Қадақ
қатын болды.
Темірдің үш ағасы және екі әпкесі болды. Әпкелері Темір тірісінде
қайтыс болды, олар Самарқандтағы Шахи-Зинда кесенесінде жерленген.
Темірдің бірінші рухани ұстазы – сопы шейх Шамс Кулял ад- Дин болды.
Негізгі рухани ұстазы – шейх Мир Сейд Береке болды.Ол 1370жылы Темір
билікке келген кезінде оған биліктің символы- дауылпаз бен белгіні
табыстайды.Онымен бірге жорықтарға қатысады. 1391жылы Темірге
Тоқтамыспен болған шайқасы алдында оған өз батасын береді.
ӘМІР ТЕМІР САМАРҚАНДТА ТОЙДА
САМАРҚАНДТАҒЫ ТЕМІР ӘПКЕЛЕРІНЕ АРНАЛҒАН
ШАХИ-ЗИНДА КЕСЕНЕСІ
САМАРҚАНДТАҒЫ ТЕМІРДІҢ ҰСТАЗДАРЫНА
АРНАЛҒАН РУХАБАД КЕСЕНЕСІ
ӘМІР ТЕМІРДІҢ САУАТТЫЛЫҒЫ

Әмір Темір 1391жылы Тоқтамысқа қарсы соғысы кезінде Алтын
Шоқы тауына 8қатар ұйғыр әріптерімен шағатай тілінде және
3қатар араб тілінде Қоран үзінділерін жазғызады. Қазір бұл тас
Санкт- Петербургта Эрмитажда сақталады.
Темір мемлекетінің заңды құжаттары екі тілде жүргізілді: парсы
және түркі тілінде.
Әмір Темірдің 18 әйелі болды, ең сүйікті әйелі Әмір Хусейн
Улджай Турханның әпкесі болды. Басқа деректер бойынша ең
сүйікті әйелі Сарай Мульк болған делінеді. Оның өз балалары
болмаған, бірақ Темірдің балаларын оған тәрбиелеуге берген.
Әйелінің бұйрығымен Самарқандтта үлкен медресе және оның
анасына арнап кесене салынады.
Темір түрік, тәжік тілінен өзге парсы тілін де жақсы меңгерген,
ғалымдардың тарихи шығармаларын тыңдап, сөйлесуді ұнататын және өзінің
әңгімелерімен мұсылман тарихшыларын таң қалдыратын. Бұл туралы
Академик В.В. Бартольд Темірдің өзі түркі тілінен өзге парсы, т әжік тілдерін
еркін меңгерген. Али Йездидің хабарлауынша ғалымдар т үркі ж әне т әжік
тілдерінде жазған және кеңес өткізген. Ол көшпелілікпен қатар сол кезде
билік барлас бегі Қажы Барластың қолында болған Шахрисябзға жиі барып
тұруының арқасында қала өмірін де жақсы білді.

Әмір Темірдің «Әмір Темір аманаты» кітабында оның жастық ша ғы
туралы мәліметтер айтылады: «Жеті жасқа толғанымда, мені медресеге
тапсырды және қолыма сөздер кестесін ұстатты. Оқи бастадым, жетістіктерге
кереметтей сүйіндім. Тоғыз жасқа толғанымда, бес уақыт намазды үйрендім
және мектептегі барлық оқушыларға бастық болып алдым. Өзім қатыс қан
барлық жиындарда ғұламалардың жанына отыруға ұмтылдым. Тіземен
шөкелеп отыратынмын. Үлкендерді құрметтеуді әдетке айналдырдым.
Көшеде балалармен ұрыс-ұрыс ойынын ойнап, өзімді әмір етіп
тағайындадым, ойынды басқаратынмын және бір топты екінші топпен
ұрысуға машықтандыратынмын»
ӘМІР ТЕМІР ЖӘНЕ ОНЫҢ ТУЫСТАРЫ ЖЕРЛЕНГЕН ГУР-
ЭМИР КЕСЕНЕСІ
ӘМІР ТЕМІРДІҢ ЖЕРЛЕНГЕН ҚАБІРІ
ӘМІР ТЕМІРДІҢ ТАСТАН ЖАСАЛҒАН ТАҒЫ
ЖАУЛАП АЛУ ЖОРЫҚТАРЫ

1347жылы Шағатай ұлысы екіге бөлініп кетті: Мауаранахр және
Моғолстан
Әмір Темір 1370жылы Мауаранахрды басып алды. Солан 35жыл бойы-
1405жылға дейін жеке дара билік жүргізді. Алтын Орданы басып алудан
бұрын оның өзіне жақын бөлігі Ақ Орданы әлсіретуді көздейді.
Ақ Орданың ханы Ұрыс Алтын Орданың астанасы Сарай қаласын басып
алуға көмектескені үшін Жошы ұрпағы Түйқожаны жазалайды. Ал оның
баласы Тоқтамыс Ақ Ордадан Темірге қашып барады. Тоқтамыс уақыт
өте келе Темірдің тапсырмасын жүзеге асырған соң, өзін Ақ Орда
билеушісі деп жариялап, Темірге тәуелділіктен бас тартады.Оны жазалау
үшін Әмір Темір 1391 жылы оған қарсы жорыққа шығады,Құндызша
деген жерде Тоқтамыстың әскерін қуып жетіп,қирата жеңеді.Тоқтамыс
қашып құтылады. Әмір Темір 1395жылы Тоқтамысқа қарсы тағы да
жорыққа шығады.Соғыс Терек деген жерде өтеді.Әмір Темір жеңіске
жетеді.
Әмір Темір әскери әрекеттерін шыңғыс хан немесе бас қа да т үрік билеушілері
секілді географиялық кезекпен (Шығыс-Батыс) жасама ған. Оны ң к үрес айма ғы
Еділ өзенінің Бағдат, Шам, Измир қалаларына, Дешті- Қыпша қ Үндістан ға дейін
созылған.
Жорықтары:
1. Хорезм жорығы (1371-1379 ж.ж.)
2. Монғолдар (Қашқар және Ыстық көл) және Дешті-Қыпшаққа жаса ған
жорықтары (1375-1380 ж.ж.)
3. Хорасан жорығы (1380-1384 ж.ж.)
4. Үш жылдық қорығы (1386-1388 ж.ж.)
5. Тоқтамысқа қарсы жасалған бірінші жорық (1388-1391 ж.ж.)
6. Бес жылдық жорығы (1392-1396 ж.ж.)
7. Тоқтамысқа қарсы жасалған екінші жорық (1395-1396 ж.ж.)
8. Үндістан жорығы (1398-1399 ж.ж.)
9. Жеті жылдық жорық (1399-1404 ж.ж.)
10. 10. Қытай жорығы (Осы жорық кезінде 1405 жылы 18 ақпанда 69 жасында
қайтыс болған)
Әмір Темір алғашқы жорығын Шағатай хандығының мұрагері
ретінде Шыңғыс ханға қарсы жасады. Ол көзі тірісінде мемлекетін
ұлдары арасында бөлістіре келіп, Хорезм аймағын Шағатайға
берген еді. Бірақ кейінгі өзгерістердің нәтижесінде Хорезм айма ғы
сол жылдары қоңыраттардың қолына өтті. Темір қоңыраттарға
қарсы бірінен кейін бір төрт рет жорық жасап Хорезмді өз қолына
кірітті.
Алтын Орда билігі үшін болған күрестердің нәтижесінде Ұрыс
ханның жиі Тоқтамыс Темірді паналаған. Әмір темір Ақ Орда мен
Алтын Орданың бірлесуі өзінің мемлекеті үшін қауіп
төндіретіндігін ойлап, әлсіз Тоқтамысты Ұрыс ханнан төрт рет
жеңіліп қалғанына қарамастан Темір өз ойын жүзеге асыруды
жалғастыра берді. Нәтижеде, Тоқтамыс алтын Орда билігін өз
қолына алды. Бірақ, біраз уақыт өткеннен кейін Темір мен
Тоқтамыстың арасы алшақтаған. Осы кезде Темір Тоқтамысқа
қарсы жасаған үш жорығынан кейін мемлекеттің ыдырауына себеп
болған.
1386 – 1388 жылдар арасында жасаған жорықтарының нәтижесінде
Кавказ бен Грузияны өз қол астына алды.
Темір 1392 – 1396 жылдары арасында қазіргі Иран, ирак, сирия ж әне
Анадолыдағы саяси құрылымдарға қарсы жорықтарға ұйымдастырылған.
1398-1399 жылдары Темірдің Үндістанға жасаған жоры ғы ол жердің
байлықтарынан пайдалануға бағытталған еді. 1399-1404 жылдары
арасында жасаған жорықтары Орта шығыс және анадолыны ң Темір
билігіне өтумен аяқталған.
Темірдің жорықтары, басты дұшпандарының әлсіз және жалғыз болуымен
тікелей байланысты, жаулары мен шарттарды үнемі өзіне қолайлы
кезеңдерге таңдап отырған. Сонымен қатар ол жорықтары барысында
қауіпті жағдайларда кері шегінген. Уақыт пен негіздің саяси болуына
көңіл бөлген. Жауларының жасаған саяси және әскери қателіктерін
пайдалана білген.
Әмір Темірдің жетістіктерінің нәтижесінде Түркістанда монғол билігінің
орнына түрік билігі, Шығыс империясының орнына Темір империясы
құрылған.
1383 жылы себзебарде Темір билігіне қарсы сербедарлардың
көтерілісі бұрқ ете түсті. Осы жылдың қараша айында Темір
Себзеварды алып, бекінісін қиратты. 2000 мың көтерілісші
жазаланды. Оларды тірідей қамал қабырғаларына көміп, дуал
тұрғызды. Сол жылы Темір Систан мен Кандахарды
бағындырды. 1384 жылы Темір Гурганды бағындырып, Әмір
Валидың мемлекетін қиратады. Солтүстік Иранда Дамганнан
Сұлтаниеге дейінгі өңірді бағындырады.
Ішінара қырықысып жатқан Жалайырлар мемлекеті
тарапынан Темірге ешқандай қарсылық ұйымдастыралмады.
Бұл мемлекетті Темірге дейін Тоқтамыс та 1385 жылы жорық
жасап тонаушылыққа ұшыратқан болатын. Ал Темір 1386
жылы жорық ұйымдастырп, Тебризді басып алады да ондағы
ең таңдаулы қолөнершілерді бірге Самарқандқа алып кетеді.
1387 жылы Закавказьеге жорық жасағаннан кейін Темір Музафаррид
мемлекетіне жорық жасап, Исфаханды бағындырып о ған ауыр кантрибуция
жариялайды. Темірдің қала халқына салған ауыр салған салығына қарсы
көтеріліс болды. Бірақ ол аяаусыз жаншылды. Иранны ң оңт үстік өңірін
бағындыру 1393 жылға дейін созылды. Ал оған дейін Темір 1392 жылы
Гурганда орын алған халық наразылығын басып, Мазендаранда ғы сеийдтер
мемлекетін жойды. Осылайша 1393 жылы Иранның б үкіл териториясы Темір
империясының құрамына кірді.
Парсы халықтарымен Кавказ халықтарын жаулап алу жылдарын 1392-1398
жылдар аралығы қамтыды.
1398 жылы Темір әскері Үндістанға басып кірді. Сол жылы үндістер
алынбайтын қамал деп есептейтін Мератх қамалын алады. Келесі шешуші
шайқастарының бірі Ганг өзенінің бойында орын алды.
Осы жылдың соңына таман Әмір Темір әскері Делиге жақындады. 17-
желтоқсанда ол мұсылман қолбасшы Махмұд Тұғлақ бастаған әскермен
шайқасады. Қорғанушыларды қамалға қуып тығып, қаланы алады. Темір
әскерлері қаланы тонап, бар байлығын Самархандқа алып кетеді. Б ұл со ғыстан
кейін қаланы қалпына келтіруге жүздеген жылдар кетті.
1400 жылы ол әскерін Сириға бақыттайды. Сириялықтардың
әмірлері бастаған Алеппо шайқасы тарихта белгілі. Бұл соғыстада
Темір әскері үлкен жеңіске жетеді. Елдегі бар байлық Самарқанға
жөнелтіледі. Сирияны басып алғаннан кейін оның әскері түрік
сұлтаны Баязид әскерін бағындырады.
Темірдің осындай жеңісті жорықтарынан хабардар болған сол
заманның күшті Мысыр, Византия секілді мемлекеттері өз
еріктерімен оған 1404 жылы үлкенсалық төлеп тұрғанын
мәлімдейді.
Өмірінің соңғы жылдарында Әмір Темір империясына
Мауеранахр, Хорезм, Закавказье, Парсы елдері, Пенджабы және
өзге де өңірлер кіреді. Темір 1405 жылы Қытайға жорыққа
аттанған тұста Отырарда қайтыс болады.
ШАҒАТАЙ ҰЛЫСЫНЫҢ КАРТАСЫ
ТЕМІРДІҢ ЖАУЛАП АЛҒАН ЖЕРЛЕРІ
ТЕМІРДІҢ 1370 ЖЫЛЫ БАЛХ ҚАМАЛЫН АЛУЫ
ӘМІР ТЕМІР МЕМЛЕКЕТІ
Темірдің 1391жылғы Алтын Ордаға қарсы жорығы
Темірдің 1395жылғы Алтын Ордаға қарсы жорығы
ӘМІР ТЕМІР ЖОРЫҚТАРЫНЫҢ ЗАРДАПТАРЫ.

Халық қырғынға ұшырады,шаруашылық
күйреді.

Елдер арасындағы байланыс үзілді, қалалар
қирады. Мәдениеттің дамуына зардабын
тигізді

Ауа көшу, қоныс аудару күшейді,халық
болып қалыптасу жүйесі бұзылды.
Жаһан билігі үшін жасаған жорықтарында қалалар қирап, жазықсыз
жандардың қаны судай аққан. Алтын Ордаға қарсы соғыста қол жеткізген
жеңістің нәтижесі осы бір түрік мемлекетінің ыдырауына, Патшалық
Ресейдің өркендеуіне, Осман империясының Балқандарда тұрақтауына
және Византияның ұзақ уақыт өмір сүруіне себеп болған. Үндістанға
жасаған жорығында үндістерден гөрі үнді мұсылмандар көбірек зардап
шеккен тарихи шындық.
Темірдің Қазақстан мен Қырғызстан аумағына жорықтары жергілікті
халыққа қисапсыз қасірет әкелді. Жалпы алғанда Темірдің іс-әрекеті
Қазақстан мен Қырғызстан халықтарының тарихында жайсыз роль
атқарды. Тонаушылық жорықтар Шығыс Дешті Қыпшақтың, әсіресе
Оңтүстік Шығыс Қазақстанның демографиялық және экономикалық
жағдайына теріс әсер етті: Халықтың бір бөлігі тұтқынға алынып, айдап
әкетілді, бір бөлігі қаза тауып, халық саны едәуір азайып кетті; бұған
дейін де моңғолдар үстемдігінің орнауының нәтижесінде зардап шеккен
Жетісудың отырықшы егіншілік мәдениетінің қалдықтары құлдырап кетті;
мал шаруашылығы аса ауыр шығынға ұшырады
ӘМІР ТЕМІР МЕМЛЕКЕТІНІҢ
МӘДЕНИЕТІ
Әмір Темір қол жеткізген жеңістерінен соң Түркістанды, Самарқанды
кеңейту үшін тер төккен. Мемлекеттің, әсіресе, астанасы болып табылатын
Самарқанд қаласын ғылыми мен сауда орталығына айналдыру ма қсатында
жаулап алған жерлерінің халқын, байлығын, ғылым және өнер адамдарын
Түркістанға жіберіп отырған.
Мұсылман ортада өскен және мұсылмандықты ұстанған Темір түрік және
сонғол салт-дәстүрлерін енгізген, әсіресе Шығыс ханның заңдарын енгізуге
көп көңіл бөліп, мұсылман бола тұра монғол заңдарын мойындағын.
Осы кезеңде Әмір Темірдің басшылығымен зәулім бақты сарайлар мен
қалалар, елді мекендер, көпірлер тұрғызылған. Ол жердің бос жатуына жол
бермеген. Темірдің жасампаздық өнерінің туындылары қалалар,
медреселер, мешіттерге тіпті сол кезеңде еропалықтарды ң өзі та ңдана
қараған (Клавихо). Ол өзіне дейінгі басшылар секілді парсы немесе араб
құрылыстарын кайталамай, өзіндік ерекше мұсылман сәулет өнері
тарихында бұрын жасалмаған дүниелерді тұрғызған

Темір салдырған қалалардың ерекшелігі олар қалы ң дуалмен
қоршалмады. Мысалы Самарқандағы Көк сарайда Темір жиі болма ған,
бұл қазына орны ретінде жұмыс жаса ған. А қса қ Темір өзіні ң қала
сыртындағы тамаша бақтарымен қоршал ған сарайында болуды
ұнатқан, ал ол жоқ кезде бұл аймақ қаланың бай және кедей
тұрғындарының серуендейтін орны болған.
Темір өз кезегінде шаруашылыққа, жер жырту мен мал
шаруашылығына, сауданың дамуына ерекше к өңіл б өлді. Али-Йезди
«Зарфарнамеде» Темір «Мауреннахрды үш жыл ға салы қтан босатты»,
сол арқылы кәсіпшілер мен жер шаруашылы ғымен айналысушыларды ң
экономикалық жағдайын жеңілдеткендігін айтады. Самар қанда
бейнеленген Темірдің және оның ұрпақтарының жеңістерін салуда
тақырыптық кескіндеме арқылы жасалған. Темір мен оны ң ұрпа қтары
кезеңіндегі (ХІҮ-ХҮ ғғ.) қабырға суреттері көлемі мен қатарда ғы
миниатюрасы бойынша «Үлкен француз хроникасынан» (Х ҮІ ғ.) асып
түскен. Осы кезеңде Орта Азияда жергілікті ж әне шет айма қтардан
келген сәулетші безендірушілердің мектептері де ашылады
Қазақстан аумағындағы Темірдің ең үздік салдырған
туындысы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі. Ол Қазақстан
мен Орта Азия халықтары арасында сопылықтың
кеңінен және табыспен таралуына жағдай жасаған.
Ахмет Яссауи тек насихатшысы емес, XII ғасырда өмір
сүрген философ, ұлы ғұлама мейірімді кішіпейіл
ойшыл акын ретінде түркі жұртына танымал болды.
Темір 1405 жылы Отырар қаласында дүниеден өтеді. Ол
парсы деректері бойынша «өкпесіне суық тигендіктен»,
ал қытай деректері бойынша «іш сүзегі ауруынан дүние
салған» деседі.
Темірдің денесі түнде қаладан шығарылып, 6 ай жол
жүріп сүйегі Самарқандағы Гүр-Әмір кесенесіне
мұсылман дәстүріне сай жерленген.
ШАХРИСАБЫЗДАҒЫ ТЕМІРДІҢ ҰЛДАРЫ ДЖАХАНГИР
МЕН УМАР ШЕЙХТІҢ КЕСЕНЕСІ
ТАШКЕНТТЕГІ ТИМУРИДТЕР ТУРАЛЫ ҰЛТТЫ Қ
МУЗЕЙІ
ТЕМІР САЛДЫРҒАН ҚОЖА АХМЕТ ЯССАУИ КЕСЕНЕСІ
ШАХРИСАБЫЗДАҒЫ ӘМІР ТЕМІР ЕСКЕРТКІШІ
ӘМІР ТЕМІР БЕЙНЕСІНІҢ РЕКОНСТРУКЦИЯСЫ
Әмір Темірдің 12 өсиеті
… Немерелеріме жол-жоралғы болсын деп айтарым, мен өз өмірімде он
екі нәрсені алдыма нысап етіп алып, сол арқылы билікті ң биік м әртебесіне жеттім.
Осы он екі нәрсенің көмегімен әртүрлі мемлекеттерді ба ғындырып, олар ға өз әмірімді
жүргіздім. Бағыма көрік, тағыма ерік сыйладым.
1.Аллаһ тағаланың қалауы мен Мұхаммед мұстафа сала
алейһи уас салам пайғамбарымыздың шариғатына бас иіп, әр уа қытта
ислам дінін қолдап, қуаттадым.
2.Он екі тармақ пен пайдадан тарайтын адамдар арқылы мемлекеттерді әрі
бағындырып, әрі басқардым.
3. Көп нәрсені біліп, сезіп тұрдым да, білмеген, сезбеген болдым. Доспен де,
қас пен де түсінуге тырыстым.
4. Мемлекет істерін билік жүргізудің негізгі қарар қа ғидаларын
негізге ала отырып атқардым. Бұрынғы үлгі-үрдіске сүйене отырып,
билік жүргізуде өз мәртебем мен орнымды берік ұстандым.
5.Билік тәжін қалай кидім солай ұйқым қашып, тынышым кетті, өз т өсегімде
рахаттанып ұйықтау мүмкіндігінен айырылдым. Әмірлерім мен әскер
басылардан ащылы-тұщылы сөздер есітіп, жаманды қтар к өрдім. Біра қ
естімеген, білмегенге салдым.
6. Дұрыс саясат, баянды бағдармен сарбаздарды да, бұхара халықты да үміт пен қор қыныш
аясында ұстадым.
7. Тектілер, ғұламалар мен даналар, шайыр, шешен, шежіреші-тарихшыларды
айрықша назарлы һәм құзырлы адамдар деп біліп, олардан ізет-құрметімді аямадым. Ойы
бұзық, іші сасық ғайбатшыл адамдарды сұхбат-кеңесімнің маңына жолатпадым,
өздеріне малданбадым, сөздеріне алданбадым.
8. Бүгінге дейін өткен сұлтандардың жол-жорықтарын, қылмыс пен жазаларын, айтқан сөздерін,
мирас-мұраларын жадымда сақтадым, жақсы жақтары мен үлгілі істерін
ғибрат таныдым. Нәсілді бүзатын, ашаршылық пен оба әкелетін әрқалай пиғыл-әрекеттеріне абай
болуды өзіме парыз санадым.
9. Қашанда қалың бұхараның хал-жағдайынан хабардар болдым. Үлкендерді ағадай,
Халықтың жағдайын кішілерді ұлымдай көрдім. біліп тұру үшін дені таза,ниеті
түзу адамдардан өкіл тағайындадым. Әкімдер мен жергілікті басшылардың қай
қайсының халыққа тізе батырғанын естісем, сол заматта айыбына,
қылмысына лайықты жаза қолдандым.
10. Кімде-кім қалтқысыз достық көрсетсе, маған адал қызмет көрсетсе ізет-құрмет көрсеттім.
Кімде-кім өз опасыздығына өкініп кешірім сұраса, қателігін бетіне баспай,
достық көңілімді көрсеттім.
11. Доспен де, дұщпанмен де тіл табысып, бірқыдыру ғұмыр кештім.
12. Дос пен қастығына қарамай, қай кезде де зиялыларды құрметтедім.
ҚОРЫТЫНДЫ
Темір өз заманының аса зұлым жаулаушысы, елдер мен қалаларды
қиратушы әлемге қорқыныш ұялататын қолбасшы ретінде танылса, бір
қырынан ол аса талғампаз сәулетші де болды. Осы кезеңде Әмір Темірді ң
басшылығымен зәулім бақты сарайлар мен қалалар, елді мекендер, к өпірлер
тұрғызылған. Ол жердің бос жатуына жол бермеген. Темірдің жасампазды қ
өнерінің туындылары қалалар, медреселер, мешіттерге тіпті сол кезе ңде
еропалықтардың өзі таңдана қараған
Әмір Темір әлемдік тарихта талантты қолбасшы, тегеурінді саясаткер
ретінде қалған. Орталық Азиядағы бірқатра сәулетті ғимараттардың пайда
болуы, қалалардың өркендеуі, шөлдаладағы жер суландыру
құрылыстарының салынуы, қол өнер мен сауданың дамуы Әмір Темір
есімімен тығыз байланысты. Тарихи деректер оны ң қоластында ғы
аймақтардағы түркі, парсы, араб мәдениеті мен өнерінің өкілдері, ғылым
ойшылдары Әмір Темірдің тарапынан қолдау тапқандығын растайды.
Әмір Темірдің осындай аз уақытта әлемдік тарихта өзіндік ерекше орны бар
мемлекет құра алуы, оның мемлекет қайраткері ретінде жеке қолбасшылық,
дарындылық қаситтерін көрсетеді.
Қорытынды тест
1. Әмір Темір қай жылдар аралығында өмір сүрді? (1336-1405 )
2. Әмір Темірді Еуропада қандай есіммен атады? Тамерлан
3. 1398-1399 ж.ж. қай елге жорық жасады? Үндістан
4. 1383 жылы себзебарде Темір билігіне қарсы көтеріліске шыққан
сербедарларға қарсы қандай жаза қолданды? 2000 көтерілісшіні тірідей
қамал қабырғаларына көміп, дуал тұрғызды.
5. Әмір Темір ғұмырының қанша жылын соғысқа арнады? 35ж.
6. Әмір Темір мемлекетінің астанасы ай қала болды? Самарқанд
7. Әмір Темір салдырған қазақ жерінде орналасқан кесене? Қ.А.Ясауй кенесі
8. Темір мемлекетінің заңды құжаттары қай жүргізілді? Парсы және түркі
тілінде.
9. Әмір Темір қай жерде дүниеден өтті? Отырар қаласында
10. Темір қай жерге жерленді? Самарқандағы Гүр-Әмір кесенесіне
Пайдаланылған әдебиттер:
Ака Исмаил, «Темір және оның мемлекеті», Анкара 1991.
Бартольд В.В., «Ұлықбек және оның кезеңі», аударған Тахироғлы Акдес Нимет,
Стамбул 1930.
Клавижо, «Темір дәуірінде Кадистен Самарқанға саяхат», аудар ған Өмер Рыза До ғрул,
Стамбул.
Кроусет Рене, «Дала империясы», аудар ған М. Решат Узем, Стамбул 1980.
Хаидер Мансур, «Темір дәуірінің билік түсінігі» аудар ған Еркем Меміш (1984), ХХІІ /
258,611-632 б.
Кафалы Мұстафа «Темір», Ислам Инциклопедиясы, 12/1т.
Низамутдин Шами, «Зафарнама» аудар ған Нежати Л ұғал, Анкара 1949
Семенов А.А. «Гур-и Әмір мазарындағы Темір ұрпа қтарыны ң мазарлары» аудар ған
Абдулқадир Инан, Бюллетень, (1960), ХҮІ /93,139-163б.
Тоған Зекди Велиди, «Әмір Темір тегіне қатысты зерттеу», аудар ған Исмайл Ака,
Тарих журналы, (1972), С 26, 75-84 б.
Якубовский А.Ю. «Алтын Орда және оны ң ыдырауы», Хасан Ерен, Стамбул 1976.
Ювалы Абдулқадыр, «Илханлылар тарихы І», ( Құрылу кезе ңі), Кайсери 1994.
Южел Яшар, «Темір туралы зерттеулер», Бюллетень, (1976), ХL/158,249-285 б.
Назарларынызға
рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Самарқан қаласынан

Ирак

Жошы хан Берке хан Жәнібек хан

Моғолстанға билік еткен хандар

Әмір Темірдің басқыншылық жорықтары

Әмір Темірдің басқыншылық жорықтары жайлы

ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ КЕЙІНГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕР

Ұлыс хандары

Үндістан

Майордам кезеңі

Пәндер