ТҰЛҒАНЫҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУІ ҮРДІСІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН ИНСТИТУТТАРЫ

Әлеуметтену нақты бір қоғамда әлеуметтік рөлдерді тиімді орындауы қамтамасыз ететін білім жүйелері, нормалары мен құндылықтарды индивидтің меңгеру үрдісі.

Әлеуметтендіру ауқымды және күрделі процесс. Ол әлеуметтік ортамен байланысты, әлеуметтік объектісі мен субъектісі тұрақты, адамның үздіксіз және қарқынды өзара әрекеті.

Тұлғаны қалыптастыру процесі қиын әрі ұзақ мерзімге созылатын процесс.

Кули бойынша адамның өзіндік “Мен’ үш компонентентұрады:

Адамның өзінің ойлауы бойынша басқалардың оны қабылдауы

Олардың көріп сезінген қасиеттерге жауабы

Адамның оған қайтарған жауабы

Әлеуметттену тұлғалар арасындағы әрекеттестіктердің нәтижесі.

Әлеуметтену үрдісінің мүлде кешеуілдеп қалуы адамның толық түрде қоғам мүшесі болып қалыптасуына кесірін тигізеді. Адамдардан шеттеп, жабай аңдар арасында өскен тіршілік иелерін “фералды адамдар” деп атайды. Әлеуметтену үрдісі туа басталап дүниеден өтумен аяқталады. Олай дейтініміз тәртіп ережелері мен нормаларды ұстанатын қоғам.

Ал адам оларды тұрақты түрде, өмір бойы жаңа білімді, әдет пен дағдыны әлеуметтік рөлдерді жасының ұлғаюына байланысты.

Әлеуметтану ғылымында әлеуметтену үрдісінің кезеңдері туралы бірнеше пікір қалыптасқан. Рөлдік теория бойынша Джордж Герберт Мид. Ол әлеуметтік рөлдерді иемденуге байланысты әлеуметтенудің үш кезенің көрсетті:

Имитация басқалардың іс әрекетің қайталау.

Ойын балалардың өз іс әрекеттерін белгілі бір рөлдерді орындау деп түсінуі.

Ұжымдық ойын жеке адамның иалабы мен күтінімін ғана сезіп қана қоймай, топтың өзінен нені күтетінін сезіну қасиетінің қалыптасуы.

Э. Эриксонда әлеуметтену тұлғалардың дамуының негізі болып табылатын күйзелістерді жеңу, оларға жауап. Адам дамуының жас кезеңдерін сегізге бөледі. Оның бес кезеңі балалақ және жастық шақал үшеуі есейіп кемелденген шақ.

Француз психологы Пиаже тұлға дамуының әр түрлі сатылары идеясын қолдай отырып, тұлғаның танымдық құрылымының өзгеруіне және тәжірбие жинақтауы мен әлеуметтік өзара әрекеттістіктерге байланысты дамуына аса зор мән берген. Әлеуметтену кезеңдері бірін бірі алмастырып, белгілі бір реттілікпен жүзеге асады:

сенсорлы моторлы туғаннан бастап екі жасқа дейін,

операциялық 2 жастан 7 жасқа дейін

Ресми операциялар кезеңі 7 жастан 11 жасқа дейін.

Әлеуметтанушылардың басым көпшілігі әлеуметтену үрдісінің екі фазасын ажыратады:

Әлуметтік бейімделу индивидтің әлеуметтік экономикалық жағдайларға, әлеуметтік рөлдеріне, өмір сүру ортасы болып табылатын әлеуметтік нормалар мен ұйымдарға бейімделуі.

Интериоризация әлеуметтік нормалар мен құндылықтардың адамның ұстанымына айналу үрдісі.

Постсоветтік кеңістік, оның ішінде отадық әлеуметтанушыларың көпшілігі әлеуметтену үрдісінің кезеңдерін тұлғаның қалыптасуының өмірлік циклдерімен байланыстырады да оны екі кезеңге бөледі:

Тұлғаның ұалыптасу кезеңі жүзеге асатын ерте әлеуметтену ( 15-18 жасқа дейін)

Соңғы әлеуметтену(ересек өміріне енумен байланысты)

Адамның құндылықтар мен нақты рөлдерді меңгеруіне әсер ететін әлеуметтік топтар мен институттарды әлеуметтендіру агентері мен институттары деп атады. Әлеуметтендіру агенттерін адамға әсер ету сипаттарына қарай:

Алғашқы әлеуметтендіру агенттері индивидтерге тікелей ықпол жасаушылар: ата аналар, туғандар, ұстаздар, дәрігерлер

Екінші әлеуметтендіру агенттері мектеп, ЖОО, мекемелер әкімшіліктері, БАҚ, саяси партиялар мен ұйымдар

Әлеуметтендіру агенттері мен институттары адам баласын қоғамдық қатынастарға сәйкес іс әрекет жасай алатындай етіп даярлап, қоғамда қалыптасқан адамгершілік, салт дәстүр, әдет ғұрып, өмірлік құндылықтар мен талғамдарды, рухани байлықтарды бойына сіңіріп, меңгеруіне бірден бір ықпал ететін күштер.

Тұлғаның әлеуметтенуі топтық тәжірбиенің негізінде іске асады. Шағын және ірі әлеуметтік топтардағы адамдардың әлеуметтік өзара әрекетінің нәтижесіне адам қоғамды жинақталған білім мен тәжірбиені, ол қалыптастырған құндылықтарм мен нормаларды меңгереді. Бұл кез келген қалыпты тұлға бейнесінің іргетасын және бүкіл қоғамның бірлігі мен тұтастығын ұүрайды.