Астық дақылдарының тұқымына қойма зиянкестерінің тигізетін зиянын зерттеу

Презентация қосу

«Астық дақылдарының
тұқымына қойма
зиянкестерінің тигізетін
зиянын зерттеу»
Кіріспе

Оңтүстік Қазақстан өңірінде дәнді дақылдардың ішінде астық дақылдары ең
негізгілерінің бірі болып саналады. Жоғары сапалы тұқыммен себу-күздік бидайдан мол
өнім алудын маңызды шарттарының бірі. Сондықтан осы мақсатта өткен жылы өнімнен
дайындалған бірінші класты пайдаланған дұрыс. Мұның себебі күздік бидайдың жинау
мерзімі мен себудің арасы тым жақын, жаңа өнімнің тұқымы тыныштық күйін өтіп
үлгермейді де лабораториялық өнгіштігі 70-80% аспайды. Олар кондициялық өнгіштікке
егін жинағаннан 20-30 күннен соң жетеді. Жаңа тұқымның егін көгі әркелкі, кешігіп
шығады, далалық өнгіштігі төмендейді, егістік сирек болады ,өнімі аз болады. Ал өткен
жылғы астықтың өнімінен әзірленген тұқымнан егін жаппай және тез көктейді,
өсімдіктер жақсы түптенеді әрі ойдағыдай қыстап шығады және жаңа тұқымға
қарағанда 3 ц/га және одан да жоғары қосымша өнім береді. Бұл ерекшелік
шаруашылықтарда ауыспалы тұқым қоры болуын қалайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Оңтүстік Қазақстанның аймағында
тұқымдық астық дақылдарының негізгі қойма зиянкестерін анықтап, олардың тигізетін
технологиялық және экономикалық әсерін анықтау.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- астық дақылдарының тұқымдарына зиян келтіретін қойма бунақденелілерінің
биологиялық ерекшеліктерін анықтау;
- қойма зиянкестерінің астық дақылдарының тұқымына әсерін анықтау, экономикалық
шығынын есептеу;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Оңтүстік Қазақстан өңірінде астық дақылдарында
кездесетін негізгі қойма зиянкестерін анықтау жолдары қарастырылып, олармен
күресу жолдарын ұйымдастыру. Сондай-ақ зиянкестің ерекшеліктеріне қарай
биологиялық және даму заңдылықтарын ескере отырып, олардың астық дақылдарының
тұқымына әсерін анықтау.
Астық тұқымдас дәнді
дақылдарына зиян келтіретін
бунақденелілер
Ұн қоңызы – Tenebriomolitor L.
Қатты қанаттылар (Colcoptera) отрядының қара денелілер (Tenеbrionidaе)
тұқымдасына жатады. Қоңыздың ұзындығы 12-16 мм, түсі майлы жылтыры бар қара-
қоңыр, үстіңгі қанаттарында көптеген нүктелерден тұратын бойлық айғыздар орналасқан.
Мұртшалары кысқа, олардың үш жағы аздап жуандау, алдыңғы арқа сақинасы едәуір
жалпақ. Жұмыртқасы сопақша келген, ұзындығы 1,6-1,8 мм, түсі сүттей ақ, жылтыр.
Личинкасын «ұн құрты» деп атайды. Олардың ұзындығы 25-30 мм жетеді, түсі қошқыл
сары, алдыңғы аяқтары ортаңғы және артқы аяқтарына қарағанда ұзын. Қуыршағының
ұзындығы 16-18 мм, түсі сарғылттау, құрсақ бунақтарының бүйір жақтарында тарақ
тәрізді төрт бұрышты қосалқылары және денесінің артқы жағында мүйіз тәрізді екі есінді
болады.
Қоныздардың өздері де, личинкалары да зиян келтіреді. Личинкалар ұнды және ұнтақты, (әсіресе өте
дымқыл және жатып калған ұнды) сонымен қатар жармаларды, піскен нанды, кептірілген нанды,
темекіні және т. б. зақымдайды.

Сурет 1. Ұн қоңызы –
Tenebriomolitor L.
Қойма зиянкестерінің бидай тұқымына тигізетін зиянын
анықтау
1- кесте
Үлкен ұн қоңыздың бидай тұқымын тигізетін зияны)

Тәжірибе Қоңыздар Дәннің 1000 Тұқым Тұқымдар Бақылауға
нұсқалар саны, зақымдануы тұқым салмағының қарағанда
Өну Өнгіштігі,
ы дана/кг ,% салмағы зақымдануынан өнгіштігінің
қуаттылығы %
,г төмендеуі төмендеуі,%
%
г %

І 5 1,7 40,7 1,9 4,4 88,3 90,3 3,8
ІІ 10 3,2 39,8 2,8 6,6 86,7 89,6 4,5
ІІІ 15 4,6 38,4 4,2 9,9 85,7 87,4 6,7
Бақылау
- - 42,6 - - 92,3 94,1 -
Қазақстан аймағындағы қоймаларда ғалымдардың зерттеулері бойынша 100-ден астам
бунақденелілер мен кенелердің түрлері белгіленген. Олардың ішінде негізігі түрлері 60-
тан астам. Бірнеше зиянкестердің биологиясы, экологиясы, зияндылығы анықталып,
химиялық пепараттардың тиімділері өндіріске ұсынылды. Сонымен, бұл зерттеулер
Қазақстанның оңтүстігінде жүргізілген. Ал елімізде астық өнімдерін өндіретін ірі өлкенің
бірі - Оңтүстік Қазақстан. Қойма зиянкестері астық дәндерімен және олардан жасалған
өніммен қорекектеніп, дәннің салмағын азайтып, тұқымның өнімділігін және сапасын
төмендетеді. Осыған байланысты 2002 жылдан бастап Оңтүстік Қазақстан аймағында
орналасқан қоймалардағы астық және басқа да ауыл шаруашылығы дақылдарының
өнімдерін зақымдайтын бунақденелер мен кенелердің түрлерін және олардың ішінде жиі
кездесетін бірнеше түрлерінің биологиялық ерекшеліктерін анықтап, күрес шараларын
дұрыс жүйеде жүргізу үшін ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілген. Лабораториялық
жағдайда( температура 20-25° С, салыстырмалы ауа ылғалдылығы 60-70 %) негізгі
зиянды бунақденелілердің - үлкен ұн қоңызының (Tenebrio molitor L.), кіші ұн қоңызының
(Tribolium confusum Duv.), ұн кенесінің (Acarus siro L.).тіршілік ету ерешеліктері және
олардың астыққа тигізетін зияндылығы анықталды.
Үлкен ұн қоңызы ( Большой мучной хрущак. Tenebrio molitor L.) қара денелілер
(Tenebrionida) тұқымдасына жатады. Бұл зиянкес Қазақстанда кең таралған. Қамба
зиянкестерінің ішіндегі жиі кездесетін негізгі түрлерінің бірі. Мұнара қоймаларын, ұн
диірмендерін, сыра, құрама жем зауыттарын және тәтті тағамдар фабрикаларын
мекендейді. Зиянкес - бидай, жүгері, арпа, күріш дәндерімен, ұнмен т.б қоректенеді. Ұн
қоңызы жұмыртқаларын қорегенің, еденнің жарықтарына, қоректенген өнімнің ішіне
шашыратып немесе топтатып салады. Өсімталдығы 68-182 жұмыртқаға дейін, ал
әдебиеттердегі мәліметтер бойынша 500-ден астам [25]. Ұрықтық дамуы 12 күнен 20
күнге дейін тіршілік етеді. Дернәсілдер қоршаған орта жағдайларына байланысты 280
күнен 600 күнге дейін тіршілік етеді. Суыққа өте төзімді келеді. Дернәсілдері қыстайды.
Қыстаудан шыққанан соң дереу қуыршаққа айналады. Қуыршақтың дамуы 10 күн.
Қоңыздардың өздері де дернәсілдеріндей көбіне астықтың үгітілген үгіндісімен,
кептірілген нанмен, жармалармен қоректенеді. Үлкен ұн қоңызымен зақымдалған дәннің
салмағы 4,4-9,9 % ,тұқымның өнгіштігі 3,8-6,7%, өну қуаттылығы 4,0-7,2 дейін төмендейді
(1-кесте).
Кіші ұн қоңызы – Tribolium confusum Duv.
Бұл да қара денелілер (Tenebrionidaе) тұқымдасына жатады. Ұзындығы 2,6-4,4 мм,
қара немесе қоңырқай түсті кішірек қоңыз. Личинкаларының түсі сарғылт-қоңыр,
ұзындығы 6—7 мм, денесінің артқы жағында үшбұрышты ілмек тәрізді екі өсіндісі
болады. Қуыршақтарының ұзындығы 2,7-3,5 мм, ақшыл сары, құрсақ бунақтарының
бүйір жақтарында ұшында қылшықтары бар өсінділер болады.
Қоңыздар және олардың личинкалары ұнмен, ұнтақ жарма және басқа
жармалармен, ұннан жасалған тағамдармен, астық дәндерімен және басқа
дақылдардың тұқымдарымен, кептірілген жеміс және көкөністермен, темекі және
оның өнімдерімен қоректенеді. Зақымдалған ұн иленіп, кесек-кесек немесе түйір-
түйір болып қалады, дәмі және исі ұнамсыз болады. Ондай ұн тамаққа және мал
жемі үшін пайдалануға жарамайды.

Сурет 2. Кіші ұн қоңызы – Tribolium confusum Duv.
2- кесте
Кіші ұн қоңызының бидай тұқымына тигізетін зияны

Тәжірибе Қоңыздар Дәннің 1000 Тұқым Тұқымдар Бақылауға
нұсқалар саны, зақымдануы тұқым салмағының қарағанда
Өну Өнгіштігі,
ы дана/кг ,% салмағы зақымдануынан өнгіштігінің
қуаттылығы %
,г төмендеуі төмендеуі,%
%
г %

І 5 2,2 38,8 2,3 5,5 87,2 89,1 5,9
ІІ 10 4,6 38,4 2,7 6,5 86,5 88,5 6,7
ІІІ 15 8,7 37,3 3,8 9,3 84,4 86,3 16,3
Бақылау
- - 41,1 - - 90,5 96,1 -
Кіші ұн қоңызы (Малый мучной хрущак.Tribolium confusum Duv.) қара
денелілер (Tenebrionidae)тұқымдасына жатады. Астық өнімдерін зақымдайтын
негізгі зиянкестердің бірі. Біздің зерттеулеріміз бен әдебиет мәліметтері
бойынша кіші ұн қоңызы еліміздің барлық аймақтарында тегіс таралған. Бұл
қоңыз ұн диірмендерін, наубайхана, сыра, жарма және құрама жем
зауыттарын, мұнара қоймаларын, ауыл қамбаларын мекендейді.Бидай ұнымен,
кебекпен, басқа жармалармен, кепкен жемістермен қоректенеді. Зиянекстің
өсіп өнуіне қолайлы жағдай - жылылығы 25-30°С, дәннің дымқылдығы 14 %.
Қоңыздары қыстайды. Қыстап шыққан ұрғашы қоңыз жұмыртқаларын
қоректенген өнімдердің үстіне бір-бірлеп салады. Өсімталдығы 350-370
жұмыртқаға дейін жетеді.
Ұрықтық дамудың ұзақтығы 6-15 күн, дернәсілдердікі 20-30 күн, ал күннің
суық кезінде ұзағырақ болады.Дернәсілдер 5-12 рет түлеп, қоректенген
жерінде қуыршаққа айналады. Қуыршақтың даму ұзақтығы 5 күннен 30 күнге
дейін.Жалпы бір ұрпақтың өсіп-өнуі – 56 күн, ал тіршілік ұзақтығы 108-110
күн. Жылына 2-3 ұрпақ береді.
Бұл зиянкестің зияндылығы - астық дәнінің ұрық бөлігін қатты зақымдайды.
Кіші ұн қоңызы дәннің салмағын 5,5-9,3 %, тұқымның өнгіштігін 7,2-10,1 %, ал
тұқым өнуінің қуаттылығын 3,3-6,1%-ға кемітеді ( 2-кесте). Зақымдалған ұн
иленіп, кесек-кесек немесе түйір-түйір болып қалады, дәмі және ұнамсыз
болады. Ондай ұн тамаққа және мал жемі үшін пайдалануға жарамайды.
а - ұн кенесінің еркегі;б -ұн кенесінің активті гипопусының арқа жағынан
көрінісі ,в - оның бауыр жағынан қарағандағы көрінісі;
г - кәдімгі түкті кененің әрекетсіз (қимылдамайтын) гипопусы
Сурет 3. Қамба кенелері
3- кесте
Ұн кенесінің бидай тұқымына тигізетін зияны

Тәжірибе Қоңыздар Дәннің 1000 Тұқым Тұқымдар Бақылауға
нұсқалар саны, зақымдануы тұқым салмағының қарағанда
Өну Өнгіштігі,
ы дана/кг ,% салмағы зақымдануынан өнгіштігінің
қуаттылығы %
,г төмендеуі төмендеуі,%
%
г %

І 10 2,8 40,2 1,6 3,8 3,8 87,4 5,9
ІІ 20 5,1 39,3 2,5 6,1 83,1 89,3 6,7
ІІІ 30 11,2 38,6 3,1 9,3 78,1 79,7 16,3
Бақылау
- - 41,8 - - 91,8 96,1 -
Ұн кенесі (Мучной клещ. Acarus siro L.) астық кенелері (Acaridae) тұқымдасына
жатады. Бұл көп қоректі кене - бидай, арпа, күріш, ұн, кепкен жеміс және тағы басқа
өнімдермен қоректенеді. Аса қауіпті зиянкестердің қатарына жататын астық
кенелерінің ішінде кең таралған түрі. Зерттеулеріміздің нәтижесінде Оңтүстік
Қазақстан аймағында орналасқан астық қоймаларынан , сыра, жарма және құрама
жем зауыттарынан, диірмендерден, мұнара қоймалардан және басқа жабық
жайлармен қатар қырмандарда, жиналған сабандар, төгілген дәндерде, қоқыстардың
арасынан табылды.
Кененің өсіп-өнуіне қоршаған орта температурасы, ылғалдылығы, дәннің
дымқылқығы көп әсерін тигізеді. Кененің дамуына ең қолайлы жағдай ауаның
ылғалдылығы 65-80 % ,температурасы 21-27°С, дәннің дымқылдығы 16-17%. Егер
дәннің дымқылдығы 13%-дан төмен, ал температура 40-55°С болған жағдайда дамуы
тоқтап, кенелер өліп қалады.
Кенелер өзінің даму кезеңінде мынандай сатыдан өтеді; жұмыртқа, дернәсіл,
бірінші нимфа, гипопус, екінші нимфа, ересек кене.
Жаңа шыққан ересек кенелер шағылысып 1-5 күн өткен соң жұмыртқалайды.
Жұмыртқаларын қоректенген өнімдердің арасына, әр жерге шашыратып салады.
Өсімталдығы - 42-63 жұмыртқаға дейін. Ұрықтың дамуы 3-5 күнге созылады.
Дернәсілдердің өсу ұзақтығы 4-7 күн, содан соң олар түлеп бірінші нимфаға (2-3 күн),
өсуге жағдай қолайлы болса, екінші нимфаға (2-4 күн) айналады. Ал қолайсыз
жағдайда бірінші нимфадан кейін қозғалғыш немесе қозғалмайтын гипопусқа
ауысады. Қозғалмайтын гипопус қоректенбей, қозғалмай бірнеше жыл жатуы мүмкін,
жағдай туған кезде тіршілігін ары қарай жалғастыра береді. Қозғалғыш гипопусты
көбіне “таратушы кене” дейді, бір жерден екінші жерге тышқандардың терісіне,
құстардың қауырсындарының арасына жабысып таралады[26]. Кене 6 ұрпақ береді.
Астық дәннің ұрық бөлігін зақымдайды. Ұн кенесімен зақымданған дәннің салмағы
3,8-7,6 %, тұқымның шығуы 5,9-16,3 %, ал тұқым өнуінің қуаттылығы 4,4-13,2 пайызға
дейін төмендейді (3-кесте).
Қорытынды
Еліміздің оңтүстік аймағында қоймадағы астық пен астық өнімдерін 40-қа жуық
зиянкестер зақымдайды . Солардың ішінде ұнның ұсақ қоңызы, дән үнгіқоңызы, қамба
және күріш бізтұмсықтары сақтаулы астықты елеулі шығынға ұшырататыны белгілі.
Егер дән үнгі қонызы мен қамба және күріш бізтұмсықтары бидай, қара бидай, арпа,
тары, күріш, сұлы дәндерін зақымдаса, ал ұнның ұсақ қоңызы көбінесе диірмендерде
тіршілік етіп, дайындалған азық-түлікті (ұн, жарма) жеп, әрі сапасын төмендетеді. Ал
Қазақстанның оңтүстік аймағында тек қамба бізтұмсығы зақымдаған бидай дәнінің
салмағы 6%-тен 33%-ке дейін кемитіні белгілі болып отыр .
Соңғы жылдары қамбадағы зиянды жәндіктерді жою үшін карбофос (50%-ті к.э.
және базудин 60%-ті к.э.) препараттары кеңінен қолданылуда. Алайда, бір топтағы
улы химикатты ұзақ уақыт (15-20 жыл) пайдаланғанда, зиянды жәндіктердің
төзімділігі артып, препараттардың тиімділігі кемиді екен .Осы жағдайларды ескеріп
және улы химикаттарды жаңарту мақсатында Қ.А.Яссауи атындағы ӨК- тің астық
сақтайтын қоймаларында 2010-2011 жылдары ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізілген.
Зерттеу нәтижелері үлкен ұн қоңызымен зақымдалған дәннің салмағы 4,4-9,9 %
,тұқымның өнгіштігі 3,8-6,7%, өну қуаттылығы 4,0-7,2 дейін төмендейтінін (1-кесте), ал
кіші ұн қоңызы дәннің салмағын 5,5-9,3 %, тұқымның өнгіштігін 7,2-10,1 %, ал тұқым
өнуінің қуаттылығын 3,3-6,1%-ға кемітетіндігін ( 2-кесте), ал ұн кенесімен
зақымданған дәннің салмағы 3,8-7,6 %, тұқымның шығуы 5,9-16,3 %, ал тұқым өнуінің
қуаттылығы 4,4-13,2 пайызға дейін төмендейтінін (3-кесте) көрсетіп отыр.
Зақымдалған ұн иленіп, кесек-кесек немесе түйір-түйір болып қалады, дәмі және
ұнамсыз болады. Ондай ұн тамаққа және мал жемі үшін пайдалануға жарамайды.
Қойма зиянкестерінің әсерінен қоймада сақталатын астық дақылдарының
тұқымдары зақымданудан салмағы төмендеп, өну қуаттылығы, өнгіштігі төмендейді
де, алынатын өнім төмен көрсеткіш көрсетеді.
Сондықтан, қойманы астық қалдықтарынан тазалап, биологиялық және химиялық
препараттармен өңдеп(5%-тік суми-альфа препараты) , тұқымның дұрыс сақталуына
мән беру керек

Ұқсас жұмыстар

Астық, бақша дақылдарының қойма зиянкестері

Дәнді дақылдардың зиянкестері мен аурулары

ҚОЙМАҒА ЕНУ ЖОЛДАРЫ ЖОСПАР

Өсімдіктердің ауру түрлері мен топтары

Ауа ылғалдылығы

Астықты тазалау сапасын бақылау

Паразитті және паразитті емес арамшөптердің өкілдері және оларға қысқаша сипаттама

Табын шегіртке зиянкестері

Астық тұқымдастары

Бұршақ бітесі

Пәндер