Тарихи қайраткерлер. Билер

Сөзжұмбақ
1.Өзім сөзден
тұрамын, біткен
ойды құрамын.

2. Тиянақтап
жинақтап, бір ғана
ойды түземін,
қатынасын адамның
бірден қорытып
беремін.

3. Өзім сөзден
тұрамын,
ортаға
алып үтірді, бірнеше
сөйлем құрамын.

Тапсырма № 1. Сөйлемді
толықтырыңыз
1. Қазақ халқының ең жоғарғы билеушісі (кім?) ……........ болған.
2. Ханнан кейінгі билік (кімдерде?) .......................................... болған.
3. Сұлтандар деп

(кімдерді?)

..............................................................

...........................................атаған.
4. Сұлтандар (неге?) ..................................................... сайланатын
болған.
5. (Кімдер?) ................................. сұлтандарды соттай алмайтын еді.
6. Әрбір сұлтан

(нені?)

................................................. басқарған.

Тапсырма № 2. Сәйкестігін
табыңыз.
1. Ыңғайлас

сондықтан, себебі, өйткені, неге десе

2. Қарсылықты

не, немесе, я, яғни, әлде, бірде

3. Себеп-салдар

біресе, кейде, бірде

4. Талғаулы

бірақ, алайда, дегенмен

5. Кезектес

----------- сонша ------------------- : -------------------

6. Түсіндірмелі

да, де, та, те, және, әрі

2. Тыныс белгілерін дұрыс қойыңыздар, сызбасын сызыңыздар.
1. Дауды ақыл жеңеді

жауды батыл жеңеді.

2. Көп жасаған білмейді

көпті көрген біледі.

3. Біліп айтқан сөзге құн жетпейді.

4. Бірлігі жоқ ел тозады бірлігі күшті ел озады.

Сөздікпен жұмыс

дүниеге келу- рождение
дүние салу- умереть
тәлім алу- воспитываться
әділ- честный
шешен- оратор
ағайын –туыс родственники
төбе би- главный би
майталман- красноречивый
оратор
тұсында- при, во время
ірі тұлға- крупная
личность

ықпал— влияние
парасатты- здравомыслящий
әділқазы- справедливый
судья
қоғам қайраткері общественный деятель
кесене- мавзолей
аталы сөз- мудрые слова
басын біріктіру- объединить
кеңесші- советник
көмекші- помощник

Төле би
Төле би шамамен 1663 жылы
Жамбыл
облысы,
Шу
өзені,
Жайсаң
жайлауында дүниеге
келіп, 1756
жылы қазіргі
Шымкент
облысы
Ленгір
ауданы (1991 жылдан бері Төле
би ауданы)
Ақбұрхан деген
жерде тоқсан жасында дүние
салған. Төле бидің әкесі Әлібек те
билік
айтып, әділдігімен аты
шыққан адам болыпты. Төле би
оқыған, сауатты,
жастайынан
халқының ақындық, шешендік
өнерінен тәлім алған. Ол 15-20
жасынан-ақ билікке
араласып,
әділдігімен, шешендігімен көзге
түсіп, елге танылған. Төле бидің
ел-жұрт,
ағайын-туыс,
алысжақынға
қадір-қасиеті
хан,
сұлтандардан да жоғары болған.

Қаз дауысты Қазыбек би
Қазыбек би (1667-1764) - Орта жүздің “Төбе
биі” атанған, шешендік сөздің майталманы,
Тәуке ханның тұсында “Жеті Жарғы” әдетғұрып заң жинағын жасаушылардың бірі,
еліміздің тарихынан мәңгілік орын алған ірі
тұлға.
Қазыбек бидің беделі мен ықпалын қазақ
хандары ғана емес, оның парасатты елші,
дипломат екенін бағалап, 1761 жылы Қытай
империясының елшілігі, 1762
жылы орыс
мемлекеті әкімшілігінің өкілдері оған арнайы
келіп қайтқан.
Қаз дауысты Қазыбек би - ең алдымен, асқан
шешен, ақын; екіншіден, ел басқарған, дау–
жанжалды әділ шешкен әділ қазы; үшіншіден,
ол - халықаралық дәрежедегі елші–дипломат,
қоғам қайраткері.
Қазыбек би 1667 жылы туып, шамамен 1764
жылы 97 жасында дүние салса керек. Қаз
дауысты Қазыбек би
бабамыздың денесі
Түркістандағы Қожа Ахмет Йасауи кесенесіне
жерленген.

Әйтеке би
Әйтеке Байбекұлы (16441700) – артына аталы сөз
қалдырған шешен билердің бірі.
Қазақ халқының басын біріктіріп,
бір орталықтан басқарған және
туысқан қарақалпақ, қырғыз
халықтарымен одақ
құрып,
жоңғар қалмақтарына қарсы
бірыңғай
халық
майданын
ашқан, Тәуке ханның кеңесшісі,
көмекшілерінің
бірі
болған.
Сонымен,
Әйтеке
би
шешендігімен бірге кезінде ел
басқарған, заң
жобасын
жасаған,
феодалдық қазақ
мемлекетін құруға ат салысып,
үлкен
үлес
қосқан қоғам
қайраткері.

ДЕҢГЕЙЛІК ТАПСЫРМАЛАР
ІІІ деңгей. Әр мәтінге екі сұрақтан құрастырыңдар.
ІІ деңгей. “Төле би” мәтінінен құрмалас сөйлемдерді теріп
жазыңдар.
І деңгей. Үш бидің ерекшеліктері мен ұқсастықтары туралы
әңгімелеңдер.

Ұлы жүздің төбе биі
Төле би

Орта жүздің төбе биі
Қаз дауысты Қазыбек би

Кіші жүздің төбе биі
Әйтеке би

• Атақты шешендер
• Мемлекет және қоғам қайраткерлері
• Тәуке ханның кеңесшілері
• «Жеті жарғы» әдет-ғұрып заң жинағын шығаруға үлес қосқан билер
• Ұлт тәуелсіздігі мен бостандығын, татулық пен бірлігін
насихаттаушылар

Салыстыру
ЖЕТІ ЖАРҒЫ

–

жеті тараудан
тұратын негізгі заңдар
жиынтығы.
Жер дауы. Жерді халықтың
келісімінсіз басқа біреуге сатуға
болмайды.
Құқық ережелері. Ата-ананы
сыйлау, бала тәрбиесі туралы.
Ұрлық, қылмыс жөнінде.
Ел бірлігін
сақтау, Отанды
қорғау туралы.
Ел мен ел, халық пен халық, ру
мен ру арасындағы даулар.
Құн дауы. Құн төлеулер “қанға
қан” немесе “қанды кек” сияқты
қатыгездіктерді жұмсарту.
Құн мен жесір дауы.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
КОНСТИТУЦИЯСЫ
1–бап Адам, оның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары.
7-бап Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік тіл- қазақ тілі.
24-бап.
Әркімнің
еңбек
ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп
түрін еркін
таңдауына құқығы
бар.
27-бап. Неке мен отбасы, ана, әке,
және
бала
мемлекеттің
қорғауында болады.
36-бап.
Қазақстан Республикасын
қорғау- оның әрбір азаматының
қасиетті парызы және міндеті.

Аталардан қалған асыл сөз
БІЗ - ЕЛДІҢ ТУЫМЫЗ
Әйтеке би бірде Қаз дауысты Қазыбек биге келіп
сәлем береді. Бұл Әйтекенің әлі жастау кезі болса
керек.
-- Уа, бала! Атадан жақсы ұл туса, елдің туы болады,
жаман ұл туса, соры болады деуші еді. Соның
қайсысы боласың? - дейді Қазыбек.
--- Адам қартайғанда қазына болады, не қазба
болады деуші еді, сіз соның қайсысысыз? - дейді
Әйтеке.
--- Қазынамыз, - дейді Қазыбек.
--- Ендеше, біз - елдің туымыз! - дейді Әйтеке би.

Тыныс белгілерін дұрыс қойыңыз.
Бір қолың ұрысшы болса екінші қолың арашашы
болсын.
Ашу – дұшпан ақыл – дос ақылыңа ақыл қос.
Жауға сілтер қаруыңды еш уақытта жақыныңа
сілтеме!
Елінен айырылған ер бақытсыз жерінен айырылған
ел бақытсыз.
Туған жердей жер болмас туған елдей
ел болмас.

«Өз-өздеріңді тексеріңдер»
1. Қожа Ахмет Йасауи кесенесіне жерленген бабамыз?
а) Төле би
ә) Әйтеке би
б) Қазыбек би
2. Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлемнің жалғаулықтарын
табыңыз.
а) бірақ, алайда, дегенмен
ә) да, де, та, те, және
б) біресе, кейде, бірде
3. Салалас құрмалас сөйлемдер қалай байланысады?
а) жалғаулықсыз, жалғаулық шылаулар арқылы
ә) қосымшалар арқылы
б) бірігу, қосарлану арқылы
4. Шымкент облысы, ............... би атындағы аудан?
а) Әйтеке би
ә) Төле би
б) Қазыбек би
5. Парасатты елші, дипломат атағын алған би?
а) Төле би
ә) Әйтеке би
б) Қазыбек би
6. «Төбе би» сөзінің аудармасы?
а) советник
ә) оратор
б) гланый би

Дұрыс жауаптар:
1. б

4. ә

5. б

ә

3. а

6. б

Қорытынды

Үй тапсырмасы:
III деңгей тапсырмалары

Ұқсас жұмыстар

Қазақ хандығының жыраулар кезеңі

Этносаралық келісім туралы ақпарат

БАТЫРЛАР ЖӘНЕ БИЛЕР ИНСТИТУТЫ

Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы

Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығының саяси жағдайы

Жаза түрлері

Кеңестік тоталитарлық қоғам тұсындағы ұлт мүддесінің аяқ асты болған тұсарын ақиқатты тұрғыда зерттеп, парасатпен зерделеу тарихшылардың басты парызы

Тәуке ханның хан тағына отыруы

1867-1868 жылдардағы Қазақстандағы реформалар

Тауке ханның басқару кезінде

Пәндер