Қазақтың мүшелеп жыл қайыру ережесінің математикалық негізі және тарихи мысал

ҚАЗАҚТЫҢ МҮШЕЛДЕП ЖЫЛ ҚАЙЫРУ ЕРЕЖЕСІ

1-қадам. Берілген а жыл санына 9-ды қосыңдар:

b=a+9.

2-қадам. 1-қадамды табылған b қосындыны 12-ге

бөлгенде шығатын қалдықты

табыңдар: b=12· n + r.

3-қадам. 2-қадамда табылған r қалдық бойынша

мүшелдегі жылдар тізбегіндегі жылдың

рет санын соған сәйкес жылдың атын

жазыңдар.

Мысалы. Абай 1845 жылы туған, a=1845. Осы дерекке сүйеніп, мүшел есебі бойынша Абайдың туған жылы былай анықталады:

1-қадам. b=1845+9=1854

2-қадам. 1854=12·154+6

3-қадам. r=6, демек Абай мүшел есебінің

6-шы жылында, яғни Жылан

жылы дүниеге келген.

Абай туралы тұңғыш қазанамалық мақаланы орыс тілінде 1907 жылы Әлихан Бөкейхан жазып жариялаған. Сол мақаладан мынадай деректер оқуға болады: “Абай скончался на 60 году своей жизни. Он родился в годы Змей (Джилан джилы) в 1845 г, и умер в год зайца (Коян джылы) в 1904 г. ” (А. Букейханов. Абай Кунанбаев (некролог) . Записка Семипалатинского Подотдела Императорского русского географического общества, Семипалатинск-1907) .

Бұл есептеменің А. Бөкейханов жазған тарихи деректемеге сәйкес келетінін көреміз.

ТҮЙІНДЕМЕ. Қазақтың мүшелдеп жыл қайыру есебінің басты тірегі санды 12-ге бөлуден шығатын r - қалдық болып табылады. Басқа тең қалдықтар жылдас адамдардың туған жылына сәйкес келеді. Осыған қарап былайша тұжырым жасауға болады: