Өкпенің тіршілік сыйымдылығы

Презентация қосу

Сабақтың тақырыбы:
§42 Өкпенің тіршілік
сыйымдылығы.
Тыныс алудың жүйкелік
және гуморольдық реттелуі.
Тынысалу мүшелерінің аурулары

Сабақтың
мақсаты:
Білімділік: Тыныс алу қозғалыстары, олардың реттелуі.
Тыныс алу орталығы. Қорғаныш рефлекстері: жөтелу және
түшкіру. Өкпенің тіршілік сиымдылығы. Тыныс алу
мүшелері зақымданған жағдайда алғашқы көмек көрсету.
Тыныс алу мүшелерінің аурулары: тұмау, өкпе туберкулезіауа арқылы берілетін аурулар. Кох таяқшасы-туберкулездің
қоздырушысы. Тыныс алу гигиенасы. Жасанды тыныс
алдыру туралы білім беру.
Дамытушылық: Оқушылардың алған білімдерін жадында
сақтау қабілетін дамытып жетілдіру, зейін қойып
тыңдауға үйрету, өз беттерінше ізденуін қалыптастыру.
Сабаққа белсенділіктері мен қызығушылықтарын арттыру.
Тәрбиелік: Оқушылар арасында ұйымшылдықты және
сыйластықты ояту. Тұлғалық ізгілік қасиеттерге баулу
және ұқыптылыққа, салауатты өмірге тәрбиелеу.

• Сабақтың типі: аралас сабақ.
• Сабақтың әдісі: топқа бөлу, түсіндіру, сұрақ-жауап,
баяндау.
• Көрнекілігі: интерактивті тақта, слайдтар, электронды
оқулық.
• Пәнаралық байланысы: медицина, химия
• Сабақтың құрылымы:
І. Ұйымдастыру кезеңі. оқушыларды түгендеп, топқа бөлу.
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі
ІV. Бекіту.
V. Қортындылау
VІ. Үйге тапсырма
VII Бағалау

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау
§40 Тыныс алу мүшелері
§41 Өкпенің құрылысы мен қызметі

1-топ Мүшелер құрылысына кесте
толтыру.

Тыныс алу
мүшелері
Мұрын,
кеңсірік
Көмей
Кеңірдек
Ауа тамыр
Өкпе

Атқаратын
қызметі

Құрылысы

2-топ “Cәйкесін тап”.
Төмендегі терминдердің (1-10) дұрыс анықтамасын (І-ХІІ) тап.
Төмендегі терминдердің (1-10) дұрыс анықтамасын тап. (І-ХІІ)

1.Сілемейлі қабықша.
І. Асты көмейге жібермейді.
2. Өкпе көпіршіктері
ІІ. Кеңірдекті қабыстырмайды
3.Өкпе
ІІІ. Ауаны залалсыздандырады
4. Ауатамыр
ІҮ. Тыныс алу жолының алғашқы
қабаты.
5.Кеңірдек
Ү. Тыныс алу жолының басталуы.
6.Бөбешік
ҮІ. Өкпенің сыртын қаптайды.
7.Көмей
ҮІІ. Кеуде қуысын астарлап жатады.
8.Шеміршекті жартысақина
ҮІІІ. Дыбыс сіңірлері орналасады.
9.Сіріқауыз
ІХ. Тыныс алу жолының ең ұзын бөлігі.
10.Мұрын қуысы
Х. Көмей мен өкпе капиллярларын қосады
ХІ.Өкпемен қандағы газ алмасу орны..
ХІІ. Газдардың диффузия жүретін орны.

3-топ Сұрақ - жауап
1. Ауаның ағзаға кіретін жолы
2. Дыбыс сіңірлерінің арасындағы кеңістік
3. Ер адамдағы көмекейдің орташа ұзындығы
4. Кеңірдектің ұзындығы
5. Ауатамырдың ең жіңішке тармақтары
6. Тыныс алғанда оттектің құрамы
7. Өкпенің сыртын қаптайтын қабықша
8. Адамда өкпенің саны
9. Дыбыс шығаруға көмектесетін мүше
10. Тыныс алу орталығының орналасқан жері

1-топ
Тыныс алу
мүшелері

Атқаратын қызметі

Құрылысы

Мұрын,
кеңсірік

Шаң мен ұсақ ағзалардан
тазартылып, дене
температурасын
қабылдайды, оның иісін
анықтайды

Сілемей, кірпікшелі эпителий,
қылтамырлар, иіс сезу
рецепторларынан тұрады

Көмей

Дыбыс шығаруға қатысады

Дауыс шылымдығының
саңылауы, дыбыс байламдары,
өңдіршек және басқа
шеміршектер

Кеңірдек

Ауаның еркін өтуін
қамтамасыз етеді

Ауа өткізетін жартылай
өткізетін дөңгелекті
шеміршек

Ауа тамыр

Өкпе көпіршіктеріне қан
таратады

Ауатамырлық тармақшалар
(бронхиолдар)

Өкпе

Газ алмастырады

Сіріқауыз, сол жақ өкпе 2, оң
жақ өкпе 3, өкпе көпіршіктері

2 - топ
І–6
ІІ – 8
ІІІ - 10
ІҮ - 4
Ү – 10
ҮІ – 9
ҮІІ – 9
ҮІІІ - 7
ІХ – 4
Х – 5, 4
ХІ – 2
ХІІ - 2

3 – топ
1. Мұрын қуысы, ауыз қуысы,
аңқа, жұтқыншақ, көмей, кеңірдек
және ауа тамырлары
2. Дыбыс саңылаулары
3. 44 мм
4. 9-12 см
5. Ауатамырлық тармақшалар
7. Өкпесірқауызы (плевра)
8. Екеу (оң жақ және сол жақ)
9. Көмей
10. Сопақша ми

С
Ө
З
С
Ы
З
Б
А
Мұрын, өкпе, көмей, қабырға, аңқа, дыбыс, сіңір,
ірің, қас, ырғақ
М

Д

Ы

Б

Ы

С

Ұ

А

Ң

Қ

А

С

Р

К

Ө

Ы

Р

І

Ы

Е

М

Б

Ғ

Ң

Н

П

Е

А

А

І

Ө

К

Й

Қ

Қ

Р

КӨҢІЛ КҮЙІҢ
ҚАНДАЙ?

Өте жақсы
Жақсы
Орташа

ІІІ Жаңа сабақ
§42 Өкпенің тіршілік сыйымдылығы.
Тыныс алудың жүйкелік және гуморальдық реттелуі.
Тынысалу мүшелерінің аурулары
Жоспары

Өкпенің тіршілік сыйымдылығы
Тыныс алудың жүйкелік және гуморальдық реттелуі
Жасанды тыныс алу жолдары
Тынысалу мүшелерінің аурулары және оның гигиенасы
Темекі шегудің тыныс мүшелеріне зияны.

“Ой шақыру“
Тыныс алу мүшелері

Өкпенің тіршілік сыйымдылығы
Өкпенің тіршілік сыйымдылығы → тыныстық сыйымдылық (500 мл) +
тыныс алудың қосымша сыйымдылығы (1500 мл) +
тыныс шығарудың қосымша сыйымдылығы (1500 мл).
ӨТС = 500 мл + 1500 мл + 1500 мл = 3500 мл

Дем алып, дем шығарғандағы өкпе көлемінің
ұлғайып-кішіреюінің сызбанұсқасы (стрелка
ауаның өту бағытын көрсетеді)

Өкпенің тіршілік сыйымдылығын өлшейтін
(анықтайтын) арнайы құралды спирометр дейді.

Тыныс алудың жүйкелік және гуморальдық реттелуі.
Сопақша мида тынысалу, тыныс шығару орталығы
орналасады. Тынысалу орталығы жөтелу, түшкіру сияқты
қорғаныш рефлекстерін тудырады.
Гуморальдық реттелу. Адреналин мен тироксин гормондары
да тыныс алуды жиілетеді.

Жасанды тыныс алу жолдары.
а) аурудың басын шалқайта қатты заттың
үстіне жатқызу;
ә) түймелерін ағытып, кеудесін
жалаңаштау;
б) мұрны мен аузын
дәкемен жауып, минутына 16 рет ауа үрлеу;
в) суға
кеткенде етпетінен жатқызып, өкпесін судан тазартып құстыру; г)
жүрегі тоқтап қалса кеудесін қос қолдап ырғақты басу;
д) әрбір 5–6 рет басқаннан соң аузына ауа үрлеу;
е) тамыр соғуын ұдайы тексеріп (қадағалау) тұру.

Жасанды тыныс алуда көрсетілетін жәрдем (бағдарша кеуде қуысын
қолмен басу бағытын көрсетеді)

ТЫНЫСАЛУ МҮШЕЛЕРІНІҢ АУРУЛАРЫ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ГИГИЕНАСЫ.
Өкпені

жарақаттайтын ауру
– туберкулез.
Туберкулез (латынша
«tuberculum» – төмпешік)
Ауырған адам терлегіш, әлсіз, дене
қызуы көтеріңкі болады. Тамаққа
тәбеті тартпайды, жөтеледі,
қан түкіреді.
Туберкулезбен ауырғандағы
өкпенің беріштенуі

Күтіну шаралары: витаминді, қуатты
тамақ ішу; бойды таза ұстау; таза
ауада көп серуендеу; дәрігер белгілеген
дәрілерді уақытында ішу.

Тұмау

– бүкіл ағзаны әлсірететін өте кең тараған қауіпті жұқпалы ауру.
Асқынғанда басқа аурулардың тууына себепші болады. Аурудың дене қызуы көтеріледі,
түшкіреді, жөтеледі, тамақтың иісін, дәмін сезбейді. Иіс, дәм сезу мүшелеріне қатты
әсер етеді. Мұрын қуысындағы капилляр қантамырларының қабырғалары кеңейіп,
кілегейлі қабықшадан сұйық заттар көп бөлінеді.
Тұмаумен ауырғанда гигиенаны
сақтау керек:
а) ыдыс-аяқ, төсек-орынды
бөлектеу;
ә) бөлмені ауық-ауық
тазалау;
б) желдеткішті
ашып, таза ауа кіргізу; в) жатып емделу
және т. б.;
г) терең тыныс
алу;
д) спорт,
дене шынықтыру, дене еңбегімен
шұғылдану.
Ірі қалаларда өнеркәсіп орындарынан, автокөліктерден
бөлінетін улы газдар да ауаны ластайды.
Ол үшін өнеркәсіпте қалдықсыз технологияны енгізу,
тазартқыш қондырғылар орнату қажет.
Сынып бөлмесінің де ауасының тазалығын қадағалап
отырыңдар.
Үзіліс кезінде терезені ашып желдетуді ұмытпаңдар!

Темекі шегудің тыныс
мүшелеріне зияны.
Темекі түтінінде адам ағзасына зиянды 200-ден астам улы
заттар болады. Бұл заттар сілекейде еріп, асқазанға түседі де,
оның кілегейлі қабығын жарақаттайды. Темекі түтіні тыныс
жолының кілегейлі қабығын қабындырады. Темекі түтінінде
болатын күйе (сажа) мен қара май (деготь) ұсақ бронхиолалар
мен өкпе көпіршіктерін бітеп тастайды. Өкпе ағзаны оттекпен
толық қамтамасыз ете алмай газ алмасу бұзылады Темекінің
түтініндегі радиоактивті заттар ағзаға жиналады. Темекіні көп
шеккен адамның өкпесі қатерлі ісікке көбірек шалдығады. Темекі
құрамындағы улы зат – никотин. Ол орталық жүйке жүйесін
зақымдайды. Көп мөлшерде болса, адам үшін өте қауіпті, өліп
кетуі де мүмкін. Темекі, әсіресе жас ағзаны тез уландырады. Жас
достар! Темекіге әуестенбеңдер!

Темекі шекпейтін және темекі
шегетін адамның өкпесі

ІV Жаңа тақырыпты бекіту сұрақтары:
1. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы дегенімізі не?
Терең тыныс алғандағы жұтқан және шығарған ауа

2. Өкпенің тіршілік сыйымдылығын өлшейтін құрал спирометр
3. Тыныс алу орталығын ата. Сопақша мида
4. Гуморальдық реттелу дегенімізҚандағы СО2 концентрациясына байланысты. Неғұрлым қан
құрамында СО2 көп болса, соғұрлым адам жиі тыныс алады.
5. Тыныс алу ауруларын ата.
Тұмау, туберкулез, суық тию.

6. Дем шығарғаннан кейінгі резервті көлем 500 мл
7 Темекінің тыныс алу мүшелеріне зияны
Бронхиолалар мен өкпе көпіршіктерін бітеп, орталық жүйке
жүйесін зақымдайды.

8. Жасанды тыныс алдыру дегеніміз не?

Адам суға кеткенде, ток соққанда, газбен уланғанда есінен
танып қалғанда көрсетілетін көмек

1-топ
1. Тыныс алу орталығы:
А) Өкпе    ә) Сопақша ми  б)   Мишық     в) Өкпе көпіршіктері
2. Тыныс алу қозғалысына не әсер етеді.
А) Сана.   Ә) СО2 қандағы мөлшері.    Б) Өсімді Ж.Ж.    В) Орталық Ж.Ж
3. Тыныс алу алуға қатынсатын бұлшық еттер
А) Көкет       Ә) Арқа бұлшықеті     Б) Қабырға аралық бұлшықет            В)
Құрсақ бұлшық еті
4. Сөйлемді аяқта.
Тыныс алу жүйесі эволюциялық дамуда қан айналым жүйесімен және
_________________________________________________байланысты.
5. Оттегінің өкпе көпіршіктерінен қылтамырға өту себебі
______________байланысты.
6. Оттегін _______________________сіңіреді.
7. Дұрыс па: О2 мен СО2 газ күйінде болады.
                                А) иә     Б) жоқ.

2-топ
1.Тыныс алудың ағза үшін маңызы.
а/ суыту     ә/ СО2 шығару     б/ энергия бөлу,    г/ АТФ түзу
2.Оксигемоглобин өкпеден жасушаларға қарай
---------------------жылжиды.
3.Ауатамырдың маңызы ауаны еркін өткіздіруінде а/ иә б/ жоқ.
4.Өкпе көпіршіктері безді эпителийден тұрады. а/ иә    б/ жоқ
5.Оң өкпенің бөлігі : а/ 2    ә/ 3    б/ 4     в/ 1
6.Тыныс алудағы салатамырдың маңызы
------------------------------------------------------------------------------------------------------------- байланысты.
7. / 1-5/ дұрыс анықтамасын тап.
1/ Ауатамыр                                       а/ Асты кеңірдекке жібермейді
2/ Көмей қақпашығы                        ә/ Тыныс алудың ең ұзақ жолы
3/ Өкпе көпіршіктері                        б/ Өкпе көпіршектеріне жалғасады
4/ Шеміршекті жарты сақиналар     в/ Бронхиолаларды қабыстырмайды
5/ Бронхиолалар                                 г/ Өкпедегі газ алмасу орны.

3-топ
1. Тыныс алуда өсімдіктердің маңызы О2 бөлінуде
А) иә Б) жоқ.
2. (1-15) дұрыс анықтамасын тап.
1. Өкпе                                а) Тыныс алу жолының алғашқы қабаты
2. Көмей                             ә) Өкпедегі және қандағы газ аласу орны
3. Мұрын қуысы                б) Өкпенің сыртын қаптайды
4.Сілемейлі қабықша        в) Тыныс алу жолының басталуы
5.Плевра                             г) Дыбыс сіңірлері орналасады.
3. Тыныс алу жолын ретімен орналастыр.
1. Кеңсірік
2. Кеңірдек                               5.Мұрын қуысы
3. Бронхылар                           6. Көмей
4. Өкпе                                     7. Өкпе көпіршіктер
4. Тыныс алу этаптарын ретімен жаз:
1/ Газ алмау а/                            3/ Ұлпадағы газ алмасу в/
2/ Тыныс алу б/                          4/ Қан мен газдың тасымалдануы г/
5.Ересек адамның өкпесінің салмағы :
а/ 500 г     ә/ 1 000        г б/ 90       г в/ 200 г
6.Сіріқауыз қай ұлпадан тұрады?
а/ бұлшықет         ә/ жүйке      б/ жалпақ эпителий      в/ дәнекер
7.Қан оттекпен қай жерде қанығады?
а/жүректе           ә/өкпеде         б/бүйректе    в/мида

1 – топ

2 – топ

1. Ә

1. Ә, Б, Б
2. Қанайналым
2. А, Ә
шеңберлері мен
жүрек арқылы
3. А, Б
3. А
4. Б
4.Тірек қимыл
5. Ә
6 . Оттегін сіңіреді,
5.Концентрация көктамыр қанын
айырмашылығы өкпе
салатамырынан
6 . Митохондрия өкпеге тасиды.
7. А

7. А-2

3 - топ
1. А
2. 1-Ә, 2-Г, 3-В,
4-А, 5-Б
3 . А-5, Б-6, Ә-1,
В-2, Г-3, Д-4, Е-7.
4. А-2, Б-4, В-1, Г-3
5. Ә
6. В
7. Ә

Сергіту сәті
ШАРТЫ:
Тұмау болса – сол қол көтеру.
Туберкулез болса – оң қол көтеру.
Темекі шегу болса – денені бұру.
Ауырған адам терлегіш, әлсіз, дене қызуы көтеріңкі
болады.
Иіс, дәм сезу мүшелеріне қатты әсер етеді.
200-ден астам улы заттар болады
Тамаққа тәбеті тартпайды, жөтеледі, қан түкіреді.
Құрамындағы улы зат – никотин
Мұрын қуысындағы капилляр қантамырларының
қабырғалары кеңейіп, кілегейлі қабықшадан сұйық заттар
көп бөлінеді.
Жас ағзаны тез уландырады
Орталық жүйке жүйесін зақымдайды.

Пайдалы
кеңестер

Медицина саласына көп еңбек сіңірген ғалым Халел
Досмұхамедұлының «танысың сау болсың десең»-деген
оқушының саулығын сақтау жөніндегі ұсынысы:
1. Дем алғанда ауызың ылғи да жабулы болсын
2.Шаңда не ауасы бұзылған орында тұрма. Жүрген
жеріңді шаңдатпай жүр, әсіресе үйдің ішінде шаң
көтеруші болма.
3. Киімінді, төсегінді үйдің ішінде қақпа, сілікпе
тазалама сыртқыа шығарып тазала.Үйдегі нәрселердің
шаңын дымқыл шүберекпен сүрт.
4. Үйде жұмыс істегенде жылы уақытта терезең ашық
болсын.
5. Суық кезде есік терезені ашып, үйіңнің ауасын
жаңартып тазалап тұр.
6. Гулеме желден сақтан.
7. Шылым тартпа, темекінің ағзаға өте зиян екенін
ұмытпа.

V САБАҚТЫ
ҚОРЫТЫНДЫЛАУ
1. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы
дегеніміз не ?
2. Спирометр деген не ?
3. Тыныс алудың гуаоральдық реттелуі
ненің әсерінен болады?
4. Тыныс алу орталығына қозу қандай
репцепторлырдың әсерінен түседі?
5. Жасанды тыныс алу жолдарын ата.
6. Тұмаумен ауырғанда күтіну жолдарын
ата.
7. Темекі ағзаға қалай әсер етеді?
8. Туберкулез қанадай ауру, одан сақтану
жолдарын айт.

VI Бағалау

“5”

“4”

“3”

VII Үйге тапсырма:
§42 Өкпенің тіршілік
сыйымдылығы.
Тыныс алудың жүйкелік
және гуморальдық реттелуі.
Тынысалу мүшелерінің
аурулары.

Ұқсас жұмыстар

Тынысты реттеу механизмі

Қолдану көрсеткіштері

Сыртқы тыныс қызметін зерттеу: спирометрия, спирография

Қолдану көрсеткіші

Ауа жолдары

Өкпеде газдардың диффузиясы бұзылыстары

Пәндер