Құрмалас сөйлем және оның түрлері. ҰБТ - ға дайындық

Қазақ тілі

11- сынып

ҰБТ-ге дайындық

Сабақ тақырыбы:

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі:

Абенова А. А.

Құрмалас сөйлем және оның түрлері.

Сабақтың мақсаты:

Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдарын, құрамындағы жай сөйлемдердің қарым-қатынасын меңгерту.

Өз ойын жүйелі, дәлелді жеткізе білу.

Құрмалас сөйлемнің түрлерін ажырата білу ҰБТ-ге дайындық.

Сабақтың көрнекілігі:

Интерактивті тақта, үлестірмелі қағаз, тест жинағы, плакат, маркер

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру кезеңі

2. Үй тапсырмасын тексеру

“Раунд-робин” әдісі

(Оқушылар құрмалас сөйлем, оның түрлері туралы не біледі, сол жайында бір сөйлем, не бір сөз тіркесін айтуы керек. Бірінің айтқанын бірі қайталамауы тиіс. )

Топты екіге бөлу.

Құрмалас сөйлем және оның түрлері тақырыбын бекіту.

Құрмалас сөйлем дегеніміз не?

Құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер қалай байланысады?

Салаласа байланысқан құрмаластың түрі қандай болады?

Салаласа, сабақтаса байланысуына қарай құрмалас сөйлем нешеге бөлінеді?

Салалас құрмалас сөйлем дегеніміз не?

Салалас құрмалас сөйлем қалай байланысады?

Салалас құрмалас сөйлем нешеге бөлінеді?

Білу I топ

Сабақтас құрмалас сөйлем мағыналық қатынасына қарай неше түрге бөлінеді?

Сабақтас құрмалас сөйлем қандай тыныс белгілері арқылы жасалады?

Сабақтас құрмаластың сөйлемнің жасалу жолдары қандай болады?

Сабақтас құрмалас сөйлем нешеге бөлінеді?

Салалас құрмалас сөйлем қандай тыныс

белгілері арқылы жасалады?

II топ

Түсіну

Интерактивті тақтадан слайдтар арқылы сабақтас құрмалас сөйлем және салалас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдарын түсіндіру.

Құрамындағы жай сөйлемдерінің бір-бірімен мағыналық қарым-қатынасына қарай, салалас құрмалас сөйлем алты түрге бөлінеді:

Ыңғайлас

салалас

Қарсылықты салалас

Нежность

Талғаулы салалас

Кезектес салалас

Түсіндірмелі салалас

Себеп-салдар салалас

түсіну

Сабақтас сөйлемдер құрамындағы бағыныңқы сөйлемдерінің басыңқы сөйлемдерімен мағыналық қарым-қатынасына қарай алты түрге бөлінеді:

Мақсат бағыныңқы

Мезгіл бағыныңқы

Нежность

Қарсылықты бағыныңқы

Шартты бағыныңқы

Себеп бағыныңқы

Қимыл-сын бағыныңқы

түсіну

Жалғаулық шылаулар

Мысалдары

Ыңғайлас мөнді жалғаулық шылау- лар: да, де, та, әрі, және, мен

Одан арғыны Игілік айтқан да жоқ, қасындағылары сұрай алган да жоқ.

Қарсылық мөнді жалғаулық шылаулар: бірақ, алайда, дегенмен, сонда да, әйтсе де, сөйткенмен

Ондай студенттер көп, ал ана доктор бақытты кісіге ғана кездеседі.

Себеп-салдар мәнді жалғаулық шы- лаулар: өйткені, себебі, сол себепті, сондықтан, неге десеңіз

Қарт оның не ойлап отырганын сезген жоқ, сол себепті бұл екеуіне ол көз де салган жоқ.

Талғау мәнді жалғаулық шылаулар: не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, әлде

Сен оны көшір, я болмаса өзің көшесің.

Кезектес мәнді жалғаулық шылаулар: кейде, бірде, біресе

Үй иесі безектеп біресе өзі есінен адасып тұрган маган жүгіреді, біресе қирап жатқан ыдыстарына жүгіреді тарына ыдыстарына жцгіреді.

Бағыныңқының баяндауышы

Тұлғалық белгісі

Сұрауы

Сөйлемдердің сызбасы

1. Шартты рай

-са, -се

Қайтсе?

(Не етсе?)

/. . . . . . . . . . . . . /

тыңдаса,

/_ _ _ _ _ /.

2. Көсемше

-ма + й

(-ме + й)

-майынша

(-мейінше)

Қайтпей?

(Не етпей?)

Қайтпейінше?

(Не етпейінше?)

таппай,

/_ _ _ _ _ /.

үйренбейінше,

/_ _ _ _ _ /.

3. Есімше

-ған + да

(-ген + де)

Қайткенде?

(Не еткенде?)

болмағанда,

/_ _ _ _ _ /.

Сабақтас құрмаластың сөйлемнің жасалу жолдары қандай болады?

Бағыныңқының баяндауышы

Тұлғалық белгісі

Сұрауы

Сөйлемдердің сызбасы

1. Шартты рай

-са, -се

Қайтсе? Не етсе?

\. . . . . . . \

тыңдаса.

2. Көсемше

-ма+й, -ме+й

Майынша\мейінше

Қайтпей?

Қайтпейінше?

\. . . . . . . . \

таппай

3. Есімше

-ған+да\ -ген+да

Қайткенде? Не еткенде?

\. . . . . . . . . . . \

болмағанда

Шартты бағыныңқы сабақтас

Біріншісі екіншісіндегі істің жүзеге асу я аспау шартын білдіреді

Мысалы:Екпей, егін бітпес; үйренбей, білім бітпес. Бір елді бір ел жақсы білсе, жақсы өнегесін де алар.

Қарсылықты бағыныңқы сабақтас

Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем - басыңқы сөйлем білдіретін ой бағыныңқыда айтылған ойға немесе бағыныңқыдағы ой басыңқыдағыы ойға қарсы қойылатын сабақтастың түрі. Сұрақтары:Қайтсе де? Не етсе де? Қайткенмен ? не еткенмен? Қайтпесе ? Қарсылықты бағыныңқылы сөйлемнің баяндауыштары мынадай тұлғалардан жасалады:

Мезгіл бағыныңқылы сабақтас

бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі ойдың болу мезгілін білдіретін құрмаластың түрін мезгілін білдіретін құрмаластың түрі. Сұрақтары: Қашан? Қашаннан бері? Қашанға шейін ? Мезгіл бағыныңқылы сөйлемнің баяндауыштары мынадай тұлғалардан жасалады.

Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас

бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі ойдың қалай орындалғынын білдіретін сабақтастың түрі. Сұрақтары: қалай? Қайтіп? Не етіп? Қимыл-сын бағыныңқылы сөйлемнің баяндауыштары мынадай тұлғаларданжасалады. а) - а, -е, -й және -ып, -іп, -п тұлғалы көсемше деген болады. Осынша қуаңшылыққа қарамай, жылан биыл да түлеген. ә) Есімше тұлғаласына - дай, -дей жұрнағы жалғанып жасалалады. Балалары анасынан туғандай, түрлері бір келбетте.

Мақсат бағыныңқылы сабақтас

бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі ойдың болу мақсатын білдіретін сабақтасытың түрі. Сұрақтары: Не мақсатпен? Не етпек болып? Не үшін? Неге? а) -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек етістікке тіркеледі. Керек болған затты алып шықпақ болып, өзі жалғыз кірді. ә) Тұйық етістік пен үшін шылауының тіркесуінен: Кесе-шәйнекті сындырмай ұстау үшін, жақсы сөре керек. б) Шартты, бұйрық және қалау рай тұлғалы етісітк пен деп көмекші етістік тіркесінен болады. Сол шаң тына қалар ма екен деп, Көпей самауырда есік алдына қойды.