Бақша шаруашылығында ауыспалы егістерді құрастыру

Орындаған:Ыдырысова Б.

Тексерген: Құрманғалиева Н.

Ауыспалы егіс - топырақ құнарын сақтау және арттыру, тұрақты мол өнім алу мақсатында дақылдарды және танаптарды алмастырып отыру жүйесі. Ауыспалы егістің б. з. б. қолданылуы туралы мәліметтер Рим шежірелері (Катон, Варрон, Вергилий, т. б. ) арқылы жеткен. Қазақстанда қара топырақты, ылғалдылығы жеткілікті аймақтарда 5 танапты және 8 танапты Ауыспалы егістің кеңінен қолданылады. Ауыспалы егістің жүйесі ауыл шаруашылығында өндірілетін өнім түріне қарай егістік, мал азықтық және арнайы болып үш түрге бөлінеді. Егістік ауыспалы егістің жүйесі бойынша ылғалдылығы мол жерлерде егістік дақылдарды (бидай, сұлы, арпа, жүгері, қызылша, күнбағыс, картоп, т. б. ) себердің алдында танапқа 2 - 3 жыл жоңышқа егіледі. Ауыспалы егіс мол өнімді дақылдар егіп, халықты азық-түлікпен, малды жемшөппен және техниканы жыл бойы жұмыспен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Дақылдар алмастырылып егілгенде, өнім көрсеткіштері жақсарады, жердің құнарлылығы артады, топырақ эрозиясы төмендейді, егістіктің ластануы, зиянкестер мен ауру қоздырғыштардың көбеюі азаяды.

Ауыспалы егісте бақша дақылдарын дұрыс орналастыру бұл- мол өнім алуға бағытталып қана қоймай, ауыспалы егіс дәрежесінде бақшалық дақылдар мен агротехникалық іс-шараның жүйесінде жүретін шаралардың бірі бақша шаруашылығы болып табылады. Бұрынғы кезде бақша дақылдарын және осы дақылдың алдыңғы дақылы болып табылатын дақылдарды тың және тыңайған жерлерде кезектестіріп, оларды ылғи отырғызып отырған. Қолданылған немесе пайдаланылған жерлерде егіс және игіліктің сапасы бақша дақылдарынан кейін сапасы төмендетіледі.

Бақша шаруашылығымен айналысатын көпжылдық Быковской деректеріне сүйенер болсақ, қарбыздың егісі тыңайған жерге және көпжылдық шөптің каяртсына 1 га шегінде отырғызылса 150-200 ц өнім алынған.

1967 жылы Калачевский районының Волгоград облысындағы «Ресей» колхозында қарбыздың егісі шамамен 150 ц 1 га келді, ал бұрыннан жатқан бос жерде- 70 ц ғана келген. Кездейсоқ және соңғы уақытта көптеген шаруашылықтар, яғни төменгі Поволжья зонасында, орта Азияда, Қазақстанда тың және тыңайған жерлерге бақша дақылдарын отырғызған. Мысалы, Камыщинскідегі "Добринский" совхозында, бақша шаруашылығымен айналысатын жыл сайын 500 бас ауданда га (1972 жылы. - ауданда га 650), оларды көбіне тыңайған жерге дақыл айналымын пайдаланып 2-3 жыл бақша дақылын отырғызады.

Бұл ретте белгілі бэрдің адырларында қарбыздар үшін алдымен еркекшөппен, селеумен немесе ақ жылыммен жиі телімдер болып табылатын.

Соңғы жылдарда тың және тыңайған жердің ауданы қысқарды. Сол себептен сырттың перспективалы алдыңғы дақылына бақшалық дақылдарға туды. Ғылыми мекеменің қатарынан зерттелген және жеке бақша шаруашылығымен айналысатын мамандардың тәжірибесінде бақшалық дақылдардың ізашарлары бұл көпжылдық шөптерді қолдану пайдалы екені де ескерілген.

Быковской тәжірибелі бекетінің мәліметі бойынша бақша шаруашылығында көпжылдық шөптерден кейін бақша дақылын еккенде жақсы өнім алынатыны да анықталған, тіпті тыңайған жерлерден де маңызы зор болып келетінін де ескерген.

Көпжылдық шөптер табиғи тыңайған жердің бірталай тәуір ізашар яғни, жердің құнарын тез қалпына келтіреді :егістікте, астынан шығатын көпжылдық шөптерді қалпына келтіреді, бақша шаруашылығына ең қажетті зат неғұрлым аз болса да гумусты, бай нитрат және фосфорлық тыңайтқышты қалыпқа келтіреді.

Егістіктегі қырбыз тұқымына ізашардың тигізетін әсері

Тұқым егістігі

Алғы дақыл

1 га дана

Ц С

1 га

1. Көпжылдық шөп (3-жылдық жоңыщқа)

2. Шөп қаяртысының айналымы

3. Үшжылдық тыңайған жер

4. Тыңайған жердегі қаяртыс айналымы

3779

4259

2933

3124

202

150

148

109

Егісте Мелитопольский 142 қарбызын әр түрлі алғы дақылмен екендегі көрсеткіш

Көпжылдық шөптердің ішіндегі- еркекшөп ең табиғи таза немесе шөпаралас компоненттің бірі, бақша шаруашылығында ең жақсы ізашар болып табылады. Жоңышқа бұл ауыспалы егістегі ең пайдалы таптырмас ізашар, ол топырақты тез құрғатады және келесі жылға оның ылғалдығын жақсы сақтап тұрады. Сол себептен жердің ұқыпты пайдалануға және өнімді өңдеуден кейін жоңышқаның бақша шаруашылығындағы ауыспалы егістікте маңызы өте зор.

Көпжылдық зерттеу және озық шаруашылықтың жұмысының тәжірибесінің анализы, Быковской тәжірибелерінен кейін мына ауыспалы егісті Поволжья зонасы үшін тиімді деп бекітті: 6 сатылық дауыспалы егістік(шөптекті) :

1) көпжылдық шөптің (жазғытұры жоңышқаны, ал күздігүні, еркекшөп) айналымы; пользования бірінші жылының

2) біржылдық шөптер;

3) шөптердің үшінші жылы пайдалануы

4) шөбі;

5-6) бақша.

7 сатылық ауыспалы егістік: 1) қыстайтын шөптер (күздігүні еркекшөп, жазғытұры жоңышқаны)

2) бірінші жылы пайдалануға болатын

3) үшінші жылы пайдалануға болатын

4) шөбі;

5-6) бақша;

7) арпа, бидай.

8 сатылық ауыспалы егістік: 1) пар;

2) бірінші жылында пайдаланылатын

3) екінші жылында пайдаланылатын

4) үшінші жылында пайдаланылатын

5) шөбін;

6-7) бақша;

8) арпа, бидай.

Егер арпаны енгізсе онда бұл саты 9 сатыға да айналады.

Кейбір шаруашылықтар үшін, яғни эрозияға ұшыраған, қайта пайдалануға мүмкіндігі бар, органикалық тыңайтқыштарды енгізу арқылы мына сатыны ұсынып ауыспалы егіс құрастыруға болады:

1) пар;

2) күздік қара бидай (қарамастан немесе бидай) ;

3) бақша;

4) арпа, бидай;

5) жүгері (тәуір сүрлемге) ;

6) бақша;

7-8) арпа, бидай.

Бұл Астрахань маңына сәйкес келетінін дәлелдеп Быковской тәжірибелерінде бекіткен.