Ақбөкен – РППРПдалалық экожүйенің жүрегі

Презентация қосу

Ақбөкен –
РППРПдалалық
экожүйенің
жүрегі
Ақбөкен, киік (лат. Saiga tatarica) – жұптұяқтылар отрядының бөкендер туысына
жататын, тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты, күйіс қайыратын т үз жануары.
Ақбөкеннің қазба қалдықтары плейстоцен қабатынан Батыс Англиядан Шығыс
Аляскаға дейінгі аралықтан табылған. Ақбөкендер Моңғолияда, Қалма қ даласы мен
Қазақстанда ғана сақталған. Республикамызда Ақбөкендердің бір-бірінен жеке дара
бөлінген Бетпақдала – Арыс, Үстірт және Еділ – Жайық деген топтары мекендейді.
Текелерінің дене тұрқы 126 – 150 см, салм. 37 – 49 кг, ал ешкілері кішірек, дене т ұр қы
109 – 127 см, салм. 22 – 37 кг-дай болады. Үстіңгі ерні салбырап, етті т ұмсы ққа
айналған. Текесінің мүйізі қайқылау келеді, ешкісінде мүйіз болмайды. Жаз айларында
арқа түсі сарғыш тартады, қыста түсі ақшылданады. А қбөкендер ш өл, ш өлейтті ж әне
далалық аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Оларды ң қоныс өзгертуі ауа райына,
Ақбөкен жұп тұяқты жануарлардың ішіндегі ең өсімталы, жылына бір рет т өлдейді.
Жаппай төлдеуі мамырдың 1-жартысында өтеді. Бұл кезде күн салқындап, жауын-
шашын көп болады да, оны қазақ халқы «Құралайдың салқыны » деп атайды.
Көбіне егізден, кейде 3 лақ та туады. Ақбөкендер өсімдіктердің 80-нен астам
түрімен қоректенеді. Олардың басты жауы – қасқыр, ал жас төлдеріне б үркіт, дала
қыраны мен қарақұстар да шабуыл жасайды. Ақбөкен аусыл, пастереллез
ауруларымен ауырады. Ақбөкен – дәмді еті, құнды м үйізі мен тұя ғы, әдемі терісі
үшін ауланатын кәсіптік маңызы бар жануар. Қазақстанда 1921 ж. А қб өкенді
аулауға тыйым салынған. 1957 – 58 ж. оларды ң жалпы саны 2 млн-нан ас қаннан
кейін, кәсіптік жолмен аулау ға рұқсат берілді. Оның м үйізінен пантокрин д әрісі
алынады, тұяғын күйдіріп, одан алынған күлді денедегі теміреткіге жа ғады,
сусамыр ауруына шалдыққандарды емдеу үшін пайдаланады.
Киікті қазақ киелі жануар деп
есептейді. Ел арасында оларды
атқан адам бақытсыздыққа
ұшырайды деген сенім бар. Киіктің
қаншалықты киелі екендігін кім
білсін, бірақ өте ақылды және
қандай табиғи ортада болмасын,
Соңғы кездерде ақбөкенді мүйізін
алу үшін браконьерлер көп қырып
тез бейімделіп кететін жануар
жіберді . Ақбөкендердің басына екендігі анық.
қаншама зобалаң заман туғанмен,
миллиондаған жылдар бойы
тұқымын сақтап қала алды.
Осының өзі ақбөкендердің өмірге
өте бейімділігін, өсімталдығын
аңғартады. Егер ақбөкендердің
басқа түз тағыларынан
ерекшеліктері болмаса, ежелгі
мамонттармен бірге құрып кетер
еді.
ІX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында Қырым,
Таврия, Казказ өңіріндегі киіктердің өрісі тарылып,
жойыла бастаған. «Қазақстанда 20-жылдардың
басында ақбөкендердің саны күрт түсіп кетті. 1917-18-
жылғы қыстың жұты түз тағысының жүздеген мың
басын шығынға ұшыратты. Сол кездегі жергілікті
үкіметтің шешімімен, 1919 жылдан бастап Сарыарқада
киік аулауға қатаң тыйым салынды. Бірақ одан көп
өзгеріс бола қоймады, 1927-28-жылы болған жұттан
кейін ақбөкендерге жер бетінен мүлде жойылып кету
қаупі төнді», – деп жазады 1955 жылы зоолог
Слудский.
1930-32-жылдардағы жүргізілген ұжымдастыру науқаны, даладағы
киіктердің жауы ит-құс, шыбын-шіркей, соналардың азаюы
ақбөкендердің өсуіне өте қолайлы жағдай туғызды. Далаларда
жайылған халықтың малын ұжымдарға жинап, халық отырықшылық
өмірге бейімделген тұста ақбөкендердің өрісі кеңіп, санын көбейтуге
мүмкіндік алды. Сол жылдары ауа райы да жылынып, қысы жұмсақ
болды. Табындары көбейген ақбөкендер 1941-45-жылғы Ұлы Отан
соғысы кезінде еркін өмір сүрді. Бұл Қазақстандағы ақбөкендердің
ең көбейген кезі болды. Содан бергі уақытта дала еркесі – ақбөкен
адамдардың жауыздығынан бірнеше рет жаппай қырғынға
ұшырады. Сарыарқада қазіргі жүрген ақбөкендер саны – 47-48 мың
ғана. Ал осыдан жиырма жыл бұрын түзде жосыған киіктердің саны
1 миллион 400 мың болған екен.
Ал осы жылы қырылып қалған ақбөкендердің саны 30
мыңға жетті. Ақтөбе облысы Ырғыз ауданында да белгісіз
дерттен мың жарымға жуық бөкен өлген.
Назарларыңызға рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Күйіс қайыратын жануарлар

Қазақстанда мекендейтін сүтқоректілер

Экологиялық жүйе

Табиғи экожүйе

Жанармай өндірісінде микроорганизмдердің қолданылуы

БИОЦЕНОЗ БИОГЕОЦЕНОЗ

ЭКОЛОГИЯ және ТҰРАҚТЫ ДАМУ. Экожүйедегі энергия

Синэкология– Бірлестіктер экологиясы

Қазақстанның Қызыл кітабы

Жеке түр экологиясы - аутоэкология

Пәндер