Қарбыз

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті.

Презентация

Тақырыбы : «Қарбыз»

Орындаған:

Қабылдаған:

Шымкент 2017ж

Қарбыздың Жалпы сипаттамасы

Қарбыз (Cіtrullus) - асқабақ тұқымдасына жататын бір немесе көпжылдық өсімдік. Ең көп тараған бақша дақылдарының бірі. Дүниежүзінде 500-ден аса асханалық қарбыз сорттары өсіріледі. Жабайы түрі Африкада, Иранда, Орта Азияда, Ауғанстанда кездеседі. Қазақстанда Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облысы, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Алматы облыстарында көбірек өсіріледі. Топырақтың ылғалдылығы мен ауа райының әртүрлі болуына байланысты бұл облыстарда өсірілетін сорттары да әртүрлі болады. Барлық аудандастырылған сорттары мәдени түрінен шыққан. Тамыры тармақты. Жапырақтары ірі, гүлдері ақсары түсті, сабағы төселмелі, ұзындығы 2-3 м болады. Гүлі дара жынысты, бір үйлі, кейде екі үйлі. Түсі ақ, ала, қоңыр жасыл жолақты. Жемісі тәтті шырынды қызыл, қызғылт, күрең қызыл, сирегірек ақ және сарғыш болады. Тағамдық қарбыздың салмағы 0, 6 - 16 кг, құрамында 11% қант, витамин, т. б. заттар бар. Қарбыз - жылу сүйгіш, ыстыққа және құрғақшылыққа төзімді өсімдік, бірақ үсікке төзімсіз. Негізінен, өңделіп тыңайтылған жердің топырағында жақсы өседі. Мал азықтық қарбыздың салмағы 10-15 кг. Құрамында 2-3% қант болады. Қарбыздың жабайы өсетін, асханалық және азықтық үш түрі белгілі. Осыған орай Қазақстанда ерте пісетін Қырым жеңімпазы - 395; орташа пісетін Княжин, Тұтасжапырақты, Стокс 647/649, Багаев - Мурашка 747/749; кеш пісетін Дилноз сорттары кеңінен аудандастырылған. Халық медицинасында қарбыздың жемісін шемен мен сары ауруға қарсы қолданадықарбыздың отаны Оңт. Америка екен. Ежелгі Египетте де адамдар бұл жидекті білген екен. Қарбыз сөзі парсы тілінен келген екен, парсыша харпузак - есек қияры деген мағынаны білдіреді екен.

Биологиялық ерекшеліктері

Негізгі тамыр 1 м жерге дейін өтіп кетеді. Жанама тамырлары екіншіжәне үшінші қатарды құрап 2-3 метр тереңдікке дейін жетеді. Мықты тамырлы жүйе өсімдікті сумен және нәрлі заттармен қамтамасыз етіп, вегетативті массаның және сулы жемісті түзеді.

Сабағы төселмелі өркен, жіңішке, ұзындығы 3-4м жетеді.

Жапырақтары бес қалақты. Көбінесе негізгі жапырақтың 4 үлгісі кездеседі: терең тiлулi еншiлермен, жай тілулі, кең дөңгелектің сыбағаларымен және цилиндр шетті жапырақтар. Формасы мен аумағы сорттарына қарай түрліше болады.

Қарбыздың гүлдері әдетте қос жынысты. Бір гүлде аталықта аналықта түзіледі.

Гүлдер азанда (таң атысымен) ашылады және 16 сағат гүлдейді. Аналық гүлдері ерте ал аталықтары кеш ашылады. Тозаңданбаған және қосжынысты гүлдер келесі күні де гүлдейді. Қарбыздың гүлдеуі сұрыптың пісуіне қарайкөктеуден кейін 30-50 күннен кейін басталады және вегетациялық кезеңнің соңына дейін сақталады. Аналық және қосжынысты гүлдер біріншіжәне екінші тармақтарды құрайды

Қарбыз - айқас тозаңданатын өсiмдiк. Тозаңдану тағы басқа құрт-құмырсқалармен аралармен, құмырсқалармен, трипстермен iске асады. Сонымен бiрге қос жынысты гүлдердiң гүлдiң аталығы фертил, сондықтан ұрықтандыру соның өзi немесе басқа гүлдiң өсiмдiк аналығының ауызындағы оның дәл тигiзуi нәтижеде баса алады.

Жемiстер көлемі, формасы және түске боялуы сан түрлi, қарбыз сорттарының көпшiлiгiнде сопақ - дөңгелек, оның орташа диаметрi 20-25 см, орташа массасы 3-6 кг-ды құрайды.

Жемiстiң қабығының бетi әдетте тегiс, дегенмен сегменттелген жемiстері де жиi кездеседi. Қабықтың жуандығы әр түрлi және сорт, топырақ және өсiру әдiсіне тәуелдi болады. Қалың қабықты жіңішке қабықтылары да көптеп кездеседі. Жемiстердiң қабықтың жуандығының сорттарының көпшiлiктерiнде 1-1, 5 см. Жемiсінiң қабығы жұқалары 0, 5 см-ді құраса жедел, қалыңдары 2, 5-1 см- ді құрайды. Қалың қабықты жемiстерi жақсы тасымалданып, сақталады.

Морфологиялық ерекшеліктері

Түрлiше қалыпты және түсті тұқымдары кездеседі. Олар қара, қызылдау-қызыл қоңыр, сары және ақ болады. Көктеу түстiңтұқымдар жиі кездеспейдi. Тұқымының түске боялуы бiркелкi немесе шұбар. Олар пішіні бойынша iрi, орташа және майда болады. Тұқымның абсолюттi массасы 150г. Тұқымның өнгіштігі 4-5 жыл. Қарбыздың негізгі түршелерінің ажырату белгілері егістікте өсірілетін қарбыздар К. И. Пангало бойынша 2түрге жатады. Оның бірі кәдімгі асханалық мәдени қарбыз - C. Aedulis Pang, екіншісі мал азықтық қарбыз. Олар өзара жемістері арқылы оңай ажыратылады. Асханалық қарбыздың жемісі жұмсағы айқын боялған, жұмсақ, өте нәзік, тәтті, жеуге жарамды. Мал азықтық қарбыздың жеміс жұмсағы ақшыл, аздап көкшіл түсті, аса тығыз, қатты, пышақпен қиын кесіледі, дәнсіз, жеуге жарамсыз (кесте 6) .

Бұл белгілеріне қоса басқа сорт күрылыстарындагы ерекшеліктеріне қарап та асханалық және мал азықтық қарбызды оңай ажыратуға болады.

Халық шаруашылығындағы маңызы

Ең алдымен қарбыздың тамаша несеп шығару құралы болып табылатынын білу қажет, яғни ол бүйрек ауруларын емдеуде өте тиімді және ағзаны қалдықтардан тазартады. Сондай-ақ жүрек-тамыр жүйелерінің ауруында да қарбыз таптырмас ем. Дәрумендерді қарбыздың қызыл етінен де, қабығының астындағы ақ етінен де табуға болады. Кептірілген қарбыз қабықтарынан тоқ ішектің жедел және созылмалы қабынулары кезінде тиімді болып табылатын тұнба дайындайды. Қарбыз дәндерін де тастауға асықпаңыз, өйткені онда жатырдан қан кету кезінде және ішек құрттарына қарсы өте пайдалы болып табылатын бағалы дәрумендер құрамы бар. Қан айналымы, бүйрек, бауыр, өт және қан қысымы ауруларында қарбыздың жемісі тамаша нәтиже береді. Дәрігерлер қарбыз маусымында өз ағзаңыз үшін жеңілдетілген қарбыз жеу күндерін өткізуге кеңес береді, ол ағзаңызды жиналған зиянды заттардан тиімді тазартып, арықтауға да көмегін тигізеді. Қарбыздың қызыл етінен жасалған маска бет-әлпетіңізді жақсартып, теріңізге тамаша түс пен өмірлік күш береді.

Қарбыздың агротехникасы

Қарбыз өнімін алу үшін оны көшет арқылы өсіреді, уақытша немесе үлдірлі жабындар, агроталшық пайдаланады, жабын астына егеді. Өсімдіктің дамуындағы көшетті өсіру беретін „жүгіріс“ арқасында, алғашқы жемістерді, жерге отырғызғанға қарағанда 10-20 күн ерте алады. Бұл ретте ерте өнім бірнешеге өседі, жемістің жалпы өнімі де айтарлықтай өседі. Өсірудің көшетті жолы көгерулердің зақымдануының алдын алуға мүмкіндік береді. Отырғызуды 2/3 топырақ қосындысымен толтырылған қыш құмыраларға 1 см тереңдікте отырғызады.

Өсу мезгілінде 25-30° С температураны ұстап тұру керек. Көгерулер пайда болған кезде температураны 6-9 күн бойына 16-18°С-ға дейін түсіреді. Өсімдіктің өсу мерзімінде күндіз температура 20-25°С, ал түнде 16-18°С болу керек. Ауыстырып отырғызу алдында шамамен 10-12 күн бұрын көшетті шыңдайды. Алдымен жылы жайды күніне 1-2 сағатқа ашып қояды, кішкене жылыған соң 5-6 сағатқа ашады. Көшетті ауыстырып отырғызар алдында жылыжайды тәулік бойына ашық қалдырады. Көшет жасы 24-28 күннен аспау керек. Ашық учаскелерде тұқым егуді кулиспен отырғызған дұрыс. Қарбыз бен қауынды бұлай отырғызу барлық аймақтарда мол өнім алуға мүмкіндік береді. Кулистік өсімдіктердің жұптасқан қатарын (жүгері, қонақ жүгері) әрбір 10-15 м сайын басым болатын желдің бағытына көлденең отырғызады.

Өсімдіктердің дамуы және жемістердің байлануы

Қарбыз өсімдігінің дамуы үшін минималды температура 12-15°С (дүбара сұрыбына сай) . Өсімдіктің өсуіне және дамуына оптималды температура түнде15-20°С, күндіз 25-30°С. 40°С-дан жоғары температура гүлдеуге жағымсыз әсер етеді: негізінен аталық гүлдер гүлдейді және домалақ жемістер байланады. Жемістер 25-35°С-да шуақты күндері жақсы байланады. Күннің ұзақтығы байлануға аз әсер етеді, дегенмен жарық күн мерзімінің оптималды ұзақтығы 12-14 сағат

Көктеулерді алуға минималды температура 15°С, оңтайлы - 25-30°С. Мысалы толық көгеруді алу үшін өсімдіктерге 30°С-да 5 күн, 20°С-да 15 күн қажет. Қарбыздар үшін талаптар тіпті жоғары: 28°С.

Түрлі тереңдікте сүдігер жырту жағдайындағы топырақтағы хлор мѳлшері (%)

Сүдігер жырту

Тереңдігі, см

0-10

10-20

20-30

30-40

40-50

50-60

Кәдуілгі 25-30 см

0, 107

0. 071

0, 064

0, 1 56

0. 273

0. 372

Қос қатарлы 35-40 см

0. 018

0. 014

0, 014

0, 011

Топырақтың өнделуіне қарай сіңірілген судың мѳлшері (мм)

Сүдігер жырту

Уақыт, минут

120

Кәдуілгі 25-30 см

14, 0

19, 5

24, 0

27, 0

31, 5

Қос қатарлы 35-40 см

17, 5

29, 5

40. 5

49, 5

57. 5

Топырақ пен алғы дақыл

Қарбыздар: жеңіл, жақсы жылынатын, жер асты суларының терең орналасқан ауаландырылған жерлерді қалайды. Органикалық заттардың жоғары құрамы өнімділік пен сапаға жақсы әсер етеді. Сонымен қатар жеңіл құмды жерлерде, қара жерге қарағанда пісу 1-2 аптаға бұрын болатынын есепке алу керек. рН оптималды мөлшері - 5. 5-7. 0. Ең жақсыалғы дақыл- көпжылдық шөптер, күздік бидай, сүрлеуге жүгері, біржылдық бұршақтылар. Алқа тұқымдасты және асқабақтық дақылдардан соң қарбыз өсіруге ұсынылмайды. Фузариоз және басқа да патогендердің топырақта жиналуының алдын алу үшін егіс айналымын сақтау керек және қарбызды бұрынғы орнына 7-8 жылдан ерте қайтармау керек.

Топырақты өңдеу және тыңайтқыштар

Топырақты дайындауды алғы дақылдан соң жердегі топырақты сыдыра жыртудан бастайды. 2 аптадан соң тыңайтқыштарды енгізу арқылы тырнауды жүргізеді. 27-30 см-ге терең жырту тамырдың дамуына жақсы жағдай туғызады. Көктемде егіске шығудың бірінші мүмкіндігінде жерді малалау, топырақты 10-12 см-ге қопсыту жүргізіледі, екінші рет қопсыту егіс алдында жүргізіледі. Азоттық тыңайтқыштарды көктемде енгізген жөн. Минералдық тыңайтқыштардың мөлшері оларға сәйкес топырақтағы қоректік элементінің болуына қарай үйлестірілу керек. Әсіресе бұл азотқа байланысты, оның көптігінен жемістің сақталғыштығы мен дәмдік сапасы бүлінеді. Өнімнің 40 т/га алу үшін, қарбыз топырақтан: N - 70 кг, P2O5 - 55, K2O - 100, MgO - 30 алады. Тыңайту бағдарламасын жасау кезде жерде элеметтердің бар болуын, және әрекеттегі заттың шайылуын, минерализация кезінде жоғалуын есепке алу керек. Сондықтан тыңайтқыштарды енгізу кезінде (әсіресе, егер ол тамшылық суару емес, тікелей топыраққа жасалса) келесі нормаларға түсіндірме беруге болады: N - 100-200, P2O5 - 150-250, K2O - 150-300, MgO - 50-100. Одан басқа MgO және CaO жапырақ арқылы немесе суарумен бірге қосымша қорек ретінде пайдаланыла алады. Қарбыздың тікелей астына көң салуға ұсынылмайды, ол жемістің дәмдік сапасын бүлдіреді, олардың пісуін баяулатады және ауруларға қарсы тұрушылығын төмендетеді.