Аталық жыныс торшалары

Презентация қосу

Презентация
Тақырыбы: Аталық жыныс
торшалары

Орындаған: Топтық жұмыс АП-14-8к3
Қабылдаған:Сабекова Д.
Аталық жыныс жасушасы
• Аталық жыныс жасушасы , спермий (грек. spеrma – тұқым) – аналық тұқым
жасушасымен қосылып, жануарлар мен өсімдіктердің жыныстық көбеюіне қатысатын
ұрық жасушасы. Аталық жыныс жасушасы төменгі сатыдағы өсімдіктер бойында аталық
гамета ретінде дамып жетіледі. Олардың аналық гаметаға қарағанда мөлшері ұсақтау
келеді, үнемі қимыл-қозғалыста болатын талшықтары болады. Аталық жыныс жасушасы
мүктерде жұқа қабырғалы қапшықтарда, ал қырыққұлақтәрізді өсімдіктерде өскін
антеридийлерінде дамиды. Олардың ұрықтануы сулы ортада жүреді. Ашық тұқымды
өсімдіктерде аталық бүр қабыршағының ішінде қосарынан орналасқан тозаңқаптарда
қалыптасады. Жабық тұқымды (гүлді) өсімдіктерде Аталық жыныс жасушасы гүл
аталығы тозаң қаптарында дамиды. Тозаң қаптағы тозаң екіге бөлінеді: үлкені
(вегетативті) өсімді, ал кішісі генеративті жасуша деп аталады. Соңғысы тозаң түтігі
ішінде екіге бөлініп, спермийлерге айналады. Гүлді өсімдіктерде ұрықтану қосарланып,
ал кейбір түрінде желдің көмегімен тозаңдану арқылы жүреді. Жануарларда спермийлер
аталық жыныс безінде жетіледі. Оның пішіні ұзын жіпше тәрізді. Ол спермий басынан,
мойнынан және құйрығынан тұрады. Басының көп бөлігін ядро (хромосомалардың
гаплоидты жиынтығы) алып жатады. Сол хромосомалардың біреуі болашақ ұрықтың
жынысын анықтайды, оны «жыныс хромосомасы» деп атайды. Спермий мойнын
центриольдер құрайды. Ал құйрық бөлігіндегі цитоплазмада спиральды жіп және қуат
көзінің қоры (гликоген, май тамшылары) орналасады.
Аталық жыныс мүшелері
• Аталық жыныс мүшелерін сыртқы және ішкі
мүшелер деп 2 топка бөледі. Сыртқы аталық
мушелеріне - ұма және жыныстық мүше
жатады. Ішкі аталық жыныс мушелеріне аталық
бездер, оның қосалқы бөлімдері
(ұрықшығарушы өзекшелер, ұрықтық
көпіршіктер, сыңар қуықасты безі) жатады.
Аталық без (ен) екеу, мөлшері 4-6 см, салмағы
15-30 г.
• Аталық бездер - ұманың ішінде орналаскан
терілі қалта. Ұманың ішкі қуысы құрсақ
қуысының бір бөлігі болып саналады. Ұрықтың
дамуы кезінде ұма құрсақ қуысында жатады.
Жыныс бездері өзекшелер арқылы ұма қуысына
түскен соң, ондағы дәнекер ұлпамен тұтасып
кетеді. Бұдан кейін ұма қуысы құрсак қуысынан
бөлініп қалады. Егер жыныс бездері ұма
қуысына өтпей, құрсақ қуысында қалып қойса,
жыныс жасушаларының түзілуіне кедергі
жасайды. Әдетте, жыныс бездері шарана жарық
дүниеге шығардан бұрын ұма қуысына өтеді.
Аталық жыныс жасушасының дамуы
• Аталық жыныс жасушасының дамуы - Жабық
тұқымды өсімдіктердің жыныс
жасушаларының калыптасуында да өзіндік
ерекшеліктер бар. Гаметалар өсімдіктің
аналығы мен аталығында түзіледі. Аталық
тозаңдардың қүрамында диплоидті жасушалар
саны кеп болады және олардың әрқайсысы
мейоз жолымен белінеді. Нәтижесінде әр
диплоидті жасушадан кейін тозаң дәндеріне
айналатын 4 гаплоидті жасуша түзіледі. Әрі
карай әр тозаң дөнінің гаплоидті ядросы
митоз жолымен бөлінеді. Нәтижесінде екі
гаплоидті жасуша түзіледі: генеративті жөне
вегетативті. Генеративті жасуша тағы да митоз
жолымен бөлініп, нәтижесінде 2 гаплоидті
спермия түзеді.
• Осылай ересек тұқым тозаңы үш жасушадан:
вегетативтті немесе тозаң түтігі жасушасынан
және екі спермиядан тұрады. Спермиялар
талшыңтарынан айырылған, қозғалмайтын —
аталық гаметалар, олар туцым бастамасына
тозаң түтігі арқилы жеткізіледі.
Аталық жыныс жасушасының
бөлімдері
• Аталық жыныс жасушасы үш бөлімнен: қасәулелі
протоплазмалық және ұзын сәулелі талшықты астроциттер.
Қысқасәулелі протоплазмалық астроциттер — орталык жүйке
жүйесі мүшелерінің сүр затында, ал ұзын сәулелі талшықты
астроциттер — аталған мүшелердің ақ затында орналасады.
Қысқа сәулелі прото-плазмалық астроциттің тармақталған
қысқа өсінділері болады. Ол зат алмасу және оқшаулау
қызметгерін атқарады. Ұзын сәулелі талшықты астроциттің
жүйкелік глия талшықтарына айналатын жіңішке де ұзын
келген 30-40 шақты өсіңділері болады. Нейроглия талшықтары
— қан тамырлары мен ми және жұлынның сыртқы бетіндегі
оқшаулау жарғақтарын түзуге қатысады.[1] Сперматозоид
(грек. Sperma, spermatos – ұрық, zoon – тіршілік иесі және
eіdos – түр) – адамның, жануарлар мен көптеген өсімдіктердің
жетілген гаплоидты аталық жыныс клеткасы. 1677 жылы
сперматозоидты сүтқоректілердің спермасынан А.Левенгук
тапты. Ал сперматозоид терминін ғылымға 1827 жылы К.М.
Бэр енгізді. Сперматозоид сперматогенез процесінің (адам мен
жануарлар аталық безінде сперматозоидтардың түзілуі)
нәтижесінде пайда болып, аналық жұмыртқа клетканы
ұрықтандырады. Сперматозоидпен аналық жұмыртқа
қосылғаннан кейін зигота түзіледі де, ұрықтың дамуы
басталады. Жануарлардағы сперматозоидтың ұзындығы әр
түрлі болады. Мысалы, омыртқалы жануарларда 10 – 100 мкм,
жәндіктерде бірнеше мм-дей болады. Адам сперматозоидының
орталық көлемі 16 – 19 мкм3.
Аталық бездер
• Аталық бездер ағзада екі түрлі маңызды қызмет аткарады. Біріншіден, олардан аталық жыныс
жасушалары - сперматозоидтар түзіледі. Бұл аталық бездердің сыртқы секрециялық қызметі.
Екіншіден, аталық бездерден жыныс гормондары (негізінен тестостерон) бөлінеді. Бұл аталық
бездердің ішкі секрециялық қызметі. Сондықтан да жыныс бездері аралас бездерге жатады. Аталық
бездерден бөлінген гормондар екінші реттік жыныстық белгілердің жетілуінде негізгі рөл
аткарады. Олардың әсерінен жасөспірімдердің дене пішіні өзгереді, мұрт шығады, дауысы
жуандайды және т. б.

• Аталық бездер көптеген ұсақ ұрықтық өзекшелерден тұрады. Аталық бездерде жыныс
жасушаларының жетілуі де, екінші реттік жыныстық жетілумен тікелей байланысты. Аталық
бездерде жетілген сперматозоидтар ұрықтық өзекшелері арқылы алдымен ұрықтық көпіршіктерге
жиналады. Ұрықтық көпіршіктеріндегі және қуықасты бездерінен бөлінген сұйықтық шәует
(сперма) деп аталады. Шәуетпен араласкан сперматозоидтар зәршығару өзегі арқылы өтеді. Ер
адамдарда зәршығару өзегі арқылы зәр заты да, шәует те сыртқа шығарылады. Шәуеттің
құрамында сперматозоидтар өте көп болады. Мысалы, 1 см3 шәуетте қалыпты жағдайда 60 млн
сперматозоидтар кездеседі. Сперматозоидтарда кез келген жасушаға тән бөліктер (цитоплазма, ядро
және т. б.) болады. Басқа жасушалармен салыстырғанда сперматозоидтардың пішіні өзгешелеу, өте
ұсақ (шамамен 7 мкм) және қозғалғыш. Әрбір сперматозоид бас, мойын және «құйрық» -
талшықтан құрылады. Олар талшықтарының көмегімен минутына 2-3 мм жылдамдыкпен
қозғалады.
• ¥рықтанған клетка (зигота) ұрық жолымен
жатырға қарай қозғалады, оның қозғалуына
ұрық жолы етінің жиырылуы (перис- тилька)
және әпителий қьшшығы (реснички) қозғалып
жәрдем етеді. Үрық жатырға 1-4 тәулікте жетіп,
ары қарай сонда өсіп жетіледі.
• Сары дене - фолликулярлы клетка овуляциядан
кейін, пайда болған фолликулярлы клеппка
бөлінеді, өседі жэне сары денешік безді
клеткасы-лютиновий клеткасына айналады.
Дэнекер клетканың ұпгга- рының
қабықшасынан сары дененің топтары пайда
болады. Ол жерге қан қүйылып, қан тамылары
өсіп тарайды. Лютиновая клетка фоликулярлы
клеткадан құрылысы, қызметі бойынша
бөлекше, оньщ кұрамында май сияқгы заттар
бар - липидтар жэне сары пигмент - ол сары
денені сары түске бояйды. Сары дене
ұрықгықшң сырт жағьша томпайып шығып
тұрады. Сондықган ұрықгықш сипалағанда
олар бұдыр-бұдыр болып білінеді.
ҰРПАҚТЫҢ ЭМБРИОНАЛДЫ ДАМУЫ
• ¥рпақтық клетка ұрықганғаннан кейін өзінің дамуын ұрық жолында бастайды, ол бөлшектеніп көп клеткаға бөлініп
(12,13,14- суреттер) бластомерлерге айналады. Бөлшектену әсерінен ете көп мөлшерлерде бастомерлер пайда болып ол
жылтыр қабыққа оралады. Зиготаның осындай күйін морулла деп атайды. Өте майда бластомерлерді (сыртқы қабат
құрайтын) трофобласт (тамақгандырушы қабат) - деп атайды. Ал оте ірі бластомерлерді трофобластпен қоршалған
эмбриобласт (зародыш) қабаты дейді. Бөлшектенгеннен соң жылтыр қабат жарылып, оның орнына трофобласт пайда
болады - кейін одан шу (плацент) пайда болады.
• Трофобласт протеолитикалық (еріткіш) қабілетке ие (фермент- тердің әсерінен) болғандықтан ол аналықтаң жатырының
сілекейлі қабатын ерітіп, ұрықгың шуын жатыр қабатына бекітеді. Бірінші аптада ұрык трофобласттың еріткіштік
әсерінен азықганады. Кейіннен үрық айнала-сына ұрықтық қабық пайда болвш ол жатырдьщ кілегей қабығымен
байланысады. Содан соң ұрықтың тамақтануы аналықтың қан тамьфларымен ұрықтың қан тамырларының байланысы
арқылы болады.
Плацент (шу), ұрықтың жолдасы - ұлпалардың (тканьдерің) құрылымы ол
ұрықгың қан тамыры қабығынан жэне аналықтың жатырының кілегей қабығынан
тұрады, ол ұрықты тамакцен қамтамасыз етеді.
ҰРЫҚТЫҚ ҚАБЫҚТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЬІҢ
ПАЙДА БОЛУЫ
• Буаздық кезінде «ұрық» үш қабат қабықпен қоршалған, сулы, зэрлі және қан тамырлары болады. Онда құлынның жэне бұзаудың ұрықтық
қабаты керсетілген.
• Сулы қабық (амион) - трофобласттан пайда болады және ең ішкі қабық болып табылады, онда ұрық орналасқан. Оньщ ішінде күйіс
малдарда түссіз, жылқыда қоңырлау сүйық бар, ол клегейлі қою больт келеді.
• Зәрлі қабық (аллантоис) - куықган пайда болады. Оның қуысына зэр жолы арқылы (урахус) зэр жиналады. Төл өскен сайын зэрдің
мөлшері де өзгереді. Зәрлі қабықга кіндікгің қан тамырлары өтеді де қан тамырлары қабығымен қосылады.
• Қаитамыры қабығы (хорион) - трофобласттан пайда болады жэне ең сыртқы қабат болып есептеледі, хорион арқылы ұрық (плод)
азықганады. Қантамыры емізіктерімен (ворсинки) қоршалған. Кейінірек ол ұрықгың артериалық және веналдық капилярымен бірігеді.
Емізіктер (ворсинка) жатырдың кілегей қабығьша кірісіп (сіңіп) криптер күрайды. Крипге эпителий жоқ, хорион ворсинкасы дэнекер
тканьге кіріп кетеді - бүл десмохориалды планцента. Бүл күйіс малдарда болады. Жылқы мен шошқада бүр (ворсинки) жатыр кілегей
қабығына жанасады (29-сурет) - бүл әпителиохориалды деп аталады. Жыртқыш аңдарда ворсинка тура эндотелиаға (қан тамыры
клеткасын) бұзып қан тамырьмен - жалғасады - бұны әндотелио-
• хориалды плацента дейдІ.

I. Эпителиохориалды;
II. Десмохориалды;
III. Эндотелиориалды;
IV. Гемохориалды.
1-жатырдыц кілегей қабыргасының
эпителиясы; 2-крипт әпителиі; 3-
ворсинка эпителиі; 4-ворсинка
тамырлары; 5-жатырдың кіпегей
ңабыгының цан тамырлары; 6-
лакундар.
ҰРЫҚТЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ЖАТЫР ІШІНДЕГІ
ТАМАҚТАНУЫ
• Зигота жылтыр қабықгы жарып шыққанша өзінің прото- плазмасы арқьшы тамактанады. Жылтыр
қабыкты жарьга шыққан соң Цкатырға шығып, жатыр безінің сүгі, секреттер бөлген әпителий клеткасы
секретгерінен, лейкоцидтермен және басқа да клеткалармен тромбо-пласт арқылы тамақтанады.
• Сонымен, үрпақ (зародьпп) пайда болғанша сары уызбен (желток), кейін шудың (аналық плацента) қан
айналамы арқылы тамақганады.
• Жатыр қуысьшда ұрықгың дамуын екі кезеңге бөлуге болады: әмбрионды жэне төлді (плодный).
• Эмбрионды кезевде (буаздықгың бірінші айлық кезі) кейбір органдар (мүшелер) және тканьдар пайда
бола бастайды, төлге үксау (плодный) кезеңі-үрықгың өсуі жэне оның дамуынан туғанға дейін.
• Кіндік жібі (кіндік) - ол кіндік тамырларынан, кіндік тесігінен жэне сары уыз қабынан түрады. Ол
орталық және шеткі бөлімдерден күралады. Орталық бөлім сулы қабыққа арналған екі кіндік
күретамырынан жэне екі көктамырдан қүралады.
• Шеткі бөлігі кіндік тамыры бүтагынан, кіндік қүлығынан жэне кіндік төсегінен (ол зэрлі қабатқа
жалғасады) тұрады.
• Шу (аналық плацента) кан айналымы. ¥рпақган екі артерия қан тамыры - кіндік каналы үрпақгың қан
тамырына барып майда тамырларға таралады (капилярларға) және аналық қан тамырларьшен тығыз
байланысқа (контакт) түседі.
• Сол арқылы ұрпақ (плод) жуантамыры оттегімен жэне қоректік затгармен баиды. Венаньщ майда
тамырлары үлкен тамырларға жиналып, кіндік венасын қүрайды. Кіңдік венасы арқьшы аналық қан өсіп
тұрған ұрпаққа келеді. Сонымен, веналық қан здшақган аналық планцентаға артериямен, ал артериялық
қан аналық ұрпаққа венамен ағып келеді
Қорытынды
• Қорыта келгенде, ұма-шап жарығы көбінесе жылқыларда және қабандарда кездеседі. Ішкі органдар бұлшық ет —
жылтыр қабық пен қынап қабығы арасымен ұмаға түсуі көбіне айғыр мен қабанда байқалады. Ұма жарығы шап
сақинасы кеңеюі және мал құлағанда бұлшық ет тартылуынан, мал денесіне күш түсуден не малдың елеріп
қозуынан болады. Жылқыда ұма жарығы көбіне бір нәрсеге қысылудан болады, бұл кезде малдың мазасы кетеді.
• Операция жасалады. Созылмалы жарық болса, малда қалақша қолданып, ен қан тамырын байлап пішеді,
қысылудан болған жарық кезінде ішек түйінін тік ішек арқылы қайта салады. Егер түскен ішекті қайта салуға
болмаса, жедел операция жасайды — қалақшамен пішеді. Операция кезінде ауру малды шалқасынан жатқызған
жақсы.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ
1 Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы: оқулық жоғары оқу орындары үшін /Несіпбаев Т. 2 – басылым.
Алматы: «Ғылым» баспасы, 2005.-86б.
2 Қожабеков З. К. Малдың патологиялық физиологиясы: оқулық жоғары оқу орындары үшін /Қожабеков З.
К., Өтенов Ә. М. Алматы, «Ана тілі» 1992.- 156б.
3 Сайдулдин Т. Орысша – қазақша малдәрігерлік сөздігі : оқулық жоғары оқу орындары үшін /Т.Сайдулдин
Алматы, 1993 .- 212б7
4 Ілиясов Б.К. Алғашқы ветеринарлық жәрдем: оқулық жоғары оқу орындары үшін /Ілиясов Б.К. Алматы,
2001.-134 б.
5 Поваженко И.Е. Общая ветеринарная хирургия: учебник для вузов /Поваженко И. Е., Братюха С. И.
Москва «Колос» -1971.-128с.

Ұқсас жұмыстар

АТАЛЫҚ ЖЫНЫС МҮШЕЛЕРІ

Аңдардың жыныс мүшелері

Аралық жыныс торшалары

ПАЙДАЛАНУДЫҢ АТАЛЫҚ МАЛДЫҢ ЫҚПАЛЫ

Ферменттік препараттардың әсер ету механизмі

Мүше жіне ішкі мүшелер туралы түсінік. Дене қуыстары

СИЫРДЫ ҚОЛДАН ҰРЫҚТАНДЫРУ ӘДІСТЕРІ

Аталық малдың жыныстық ағзаларының атқаратын қызметі

Жыныстық гармондар және олардың қызметі

Аталық жыныс жүйесі

Пәндер