Бір құрамды етістікті сөйлем

Презентация қосу

Бір құрамды етістікті
сөйлем
• Сөйлем құрылымындағы ең негізгі
ұйымдастырушы мүше предикаттық бас
мүше деп есептеледі
сөйлемд
ер
етісті
кті

есімді
Етістік предикат бойында сөйлемнің тұтас
мазмұнын құруға қатысатын барлық
грамматикалық формалардың мәндері
жиналады

Етістік предикатты сөйлемдегі хабар
мазмұны (сөйлем семантикасы) осы
грамматикалық мағыналар мен синтаксистік
мағыналардың жиынтығынан тұрады
1) Сөйлемдегі іс-әрекеттің
2) Жақтың әрекетін белгілі бір шаққа
субъектісін білдіретін жақ
қатысты етіп беру де сөйлемнің
жалғауынсыз ешбір сөйлем өз
негізгі белгісі. Сондықтан шақ пен
алдына жеке тұрып сөйлемдік
жақ қатар жүреді
мәнге ие бола алмайды

3) іс-әрекет, оқиға қай жаққа
қатысты болса да сөйлеуші 4) Айтушы ойды сөйлеу арқылы
тарапынан берілетін болғандықтан, дәл жеткізудің, ықшамдаудың,
оның объективтік дүниені тану тұжырымдаудың әр түрлі
қабілеті мен субъективтік тәсілдеріін қолданады.
көзқарастары қатар беріледі.

Міне, осылардың бәрі етістіктің
лексикалық мағыналарымен қосыла
отырып, оның предрикативтік ыңғайда
құрылуында белгілі бір рөл атқарады.
• Белгілі жақты сөйлемнің предикативтік
мүшелерінің негізіне алынатын дара түбір
етістіктер, мейлі ол негізгі немесе
туынды болсын, адамның әр-түрлі қимыл-
әрекетін, қалпын білдіретін сөздер болады
да, бір етіс формасында тұрады.
Түбір етістіктер салт, сабақты түрлері арқылы жасалған
белгілі жақты сөйлемнің предикатының басқа райларға
қарағанда бұйрық райда жекеше және көпше түрде көбірек
қолданылады

Бұйрық райда І жақтық форма жекеше –айын, -йын, көпше
–айық,-йық

- Не айтам? Ойланайын...Қабырғаммен кеңесейін (Е.Домбаев)
- Балам-ай, келші, басын көтерейік. Өлі ме, тірі ме? (Ғ.Мүсірепов)
-Тәкежан, бар өлеңді жоймайық. Оның тіл бата алмас зорлық
болады (М. Әуезов)
Бұйрық райдың - Тоқтат, жаным!
Етістік түбірге
2-жағында Бар!... Тек ашуыңды
тән етіс
райлық мән де, аулақ әкет! Болды.
жұрнақтары мен
жақтық мәнде Бар!... - деп жай
көптік жалғау ғана бітірді (М.
нолдік формада
ғана жалғанады Әуезов)
болады

Барыңдар, не десе де,
ана Еркежанның
өзінен естіңдер.
Байлауын өзі
айтсын!- деді (М.
Әуезов)
• Бас мүше әр түрлі негізгі және көмекші
сөздердің өзара тіркесіп келіп күрделенуі
арқылы да жасалады.
1) Етістіктің аналитикалық формалары арқылы
жасалып, іс-әрекеттің әр түрлі сипатын (қарқынын,
басталу-аяқталуын, жалғасуын) білдіреді.

- Не деп тұрсың? Алжығанбысың?... (М.
Әуезов) Алғашқы сөйлемде 2-
- Ә, жалмауыздар! Тағы кімді жұтып, жаққа тән іс-әрекеттің
тымсырайып отырсыңдар? (К.Қазыбаев) әлі орындалу үстінде
- ...Қанша талпынсам да бір дерегіңді біле екені көрінеді.
алмадым-ау, қайран Апа!.. (С.Досанов)

Бұл күрделі предикат
Үшінші сөйлемде етістік негізгі және
Екінші сөйлем іс-
жүзеге аспаған іс- көмекші етістіктің
әрекеттің бітіп
әрекет белгілі болып көсемшенің –ып,-іп,-
қалғанын білдіреді.
тұр а,-е жұрнақтары
арқылы байланысқан
• 2) Есімшеге көмекші сөздердің тіркесуі
арқылы жасалады:
• -Жаман, сасық ұрыңды тапқан екенсің!..
(М. Әуезов)
• -...Қайтейін, билік менің қолымда болса,
бұл күйге не түсер едің, не түспес едің...
(Б. Майлин)
• 3) –уші формалы қимыл атауына көмекші
етістіктердің тіркесуі арқылы:
- ...Ауыздарыңнан шығарушы болмаңдар...
(С.Мұқанов)
- Сізді көрген сайын “Осы кісі неге соғысқа
бармайды” деп ойлаушы ем (Д. Исабеков)
4) Толық мағыналы сөздер мен көмекші
сөздердің қатсуы, жіктелген шартты райлы
етістіктердің қайталанып келуі арқылы
келген тіркестер:
-...Кетсем кетемін,батырсам батырайын
қарамды. Ал қош бол! (Д. Исабеков)
5) Үйірлі баяндауышқа “де” көмекші
етістігінің тіркесіп келуі:
...Осыдан бәле басы болғаның сол
бәленің тауқыметін тура өз мойныңмен
көтересің! “Қашан айтып ең” деме! –
деп Сүйіндік бар сөзді бір ақ тұжырды.
(М. Әуезов)

Ұқсас жұмыстар

Синтаксис. Сөз тіркесі туралы түсінік

Болымды етістік

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің синонимділігі

Сөз тіркесі туралы түсінік

Тұйық етістік

Синтаксис және оның объектілері

Сөз таптарына талдау

Тұйық етістік. Мемлекеттік тіл

Етістіктің түрленуі. Шақ туралы түсінік

Етістікті қайталау

Пәндер