XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ зиялылары

Презентация қосу

Кеңес дәуірі кезінде жарық көрген ғылыми зерттеулерде
саяси -идеялық ахуалдың қалыптасуына әсер еткен,
факторлардың ролі, ықпалдары маркстік — лениндік
көзқараспен бағаланды. Керісінше, қазақтың кең даласында
анда-санда көрініс берген большевиктік идеологияның
таралу заңдылығы, яғни социалистік революцияның болуы
дәйекті қажеттіліктен
туды деген тұжырым, қағидалар ғылыми зерттеулерде
аксиома ретінде дәлелденді. Ал, қазақ қайраткерлері
қоғамды күшпен құлатып, дәстүрлі саяси-құқықтық мөдени
дамуды ұлт санасына жат институттармен алмастыруға
үзілді-кесілді қарсы болды. Философ А.Қасабековтың
түсігінше: «XX ғасырдың басындағы қазақ ұлт-азаттық
қозғалысының көрнекті қайраткерлері
А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов,
М.Тынышбаев, М.Шоқаев және басқалары өмірдің
обьективті жағдайларын өзгертуді күшпен емес, сананы сол
процеске енгізу арқылы өзгерту керек деп уағыздады.
Олардың негізгі идеялары-бостандық, тәуелсіздік,
отаршылдық езгіден құтылу жолдары және қазақ халқын
жалпы адамзаттық құндылыққа жақындастыру болды»
Жамбыл Жабаев
(1846-1945)

Жамбыл– өмірімен де, шығармашылығымен де екі ғасырды
молынан тұтастырып жатқан ұлы жырау. Ақынның XX ғасырдың
басына дейінгі шығармашылық өмірбаяны туралы деректер аз,
өлеңнен ауыз жаппаған кісінің ұшан-теңіз жыр-толғау, айтыстары
да түгел сақталмаған. Әйтсе де бала Жамбылдың дүмше
молданы мысқылдап шығарған "Шағым", ақындық жолына рұқсат
сұраған "Әкеме", "Менің пірім Сүйінбай" деген өлеңдері, бозбала
кезінің мұңды да шуақты көркем жыры – "Айкүміспен айтысы",
сылқым бойжеткен Кәмшат сұлуға шығарған құрбылық наз өлеңі
сияқты дүниелер сақталған. Одан бертіндегі Жетісуды, Қаратау,
Сыр өңірін өнеріне тәнті еткен, қырғыздың шалқар "Манасын",
Шығыстың әйгілі қиссаларын жырлаған ақын мұрасынан
бірталайының аты ғана белгілі. "Кедей күйі", "Пұшықтың ұрыға
айтқаны", "Әділдік керек халыққа", "Кәрібайдың төбеті",
"Жылқышы", "Мәңке болыс" тәрізді тегеурінді де өжет ақындык
мінезден, халықтық даналықтан туған өлеңдері, әйгілі
Құлмамбет, Сарбас, Нұрмағанбет, т.б. ақындармен айтысы,
Өтеген, Сұраншы батырлар туралы ұзақ дастандары – даңқты
шайырдың төңкеріске дейінгі шығармашылығынан сақталған
қомақты мұрасы. Осылардың өзінен-ақ, Жамбылдың халықтың
ақындық қазынасын жете, зерделей меңгеріп, жаңғырта, жаңарта
дамытқан, өмір-тіршілік даналығын көкірегіне тоқыған, елдің
арғы-бергі тарихын әділдік, шындық сөзін ешкімнен де
тайсалмай айтатын, өлеңі тау өзеніндей тасқынды үлкен дарын
иесі екенін танимыз.
ШОҚАН УӘЛИХАНҰЛЫ
(1935-1965)
Талантты ғалым, публицист, әдебиет зерттеушісі, саяхатшы-
географ Шоқан (шын аты Мұхаммедханафия) Шыңғысұлы
Уәлиханов XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда туған
демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш өкілдерінің бірі.
Оның қысқа да жарқын өмірі, жан-жақты зерттеушілік қызметі,
философия, этнография, тарих, экономика, құқық, география,
ауыз әдебиеті, әдебиет теориясы, т.б. жайындағы ғылыми
зерттеулері, пікірлері қай кезде болмасын өзінің құндылығымен
жарқырай берері сөзсіз. Қазақ халқының рухани ізденістерінің
жарқын көрінісі бола отырып, қоғамдық ойсана, пікір-
тұжырымдардың биіктей өркендеуіне ерекше ықпал етті. Шоқан
1835 жылдың қараша айында қазіргі Қостанай облысының
Құсмұрын бекетінде атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов
отбасында дүниеге келген. Арғы атасы Абылай жоңғарларға
қарсы соғыста асқан ерлік көрсеткен, ел бірлігі мен тыныштығы
үшін күрескен, ақылды қолбасшы, іскер дипломат, амал-айласы
мол Орта жүз ханы болған.
Шоқанның балалық шағы Сырымбет тауының баурайында, туған
елі Көкшетауда өткен. Шоқан әжесі Айғанымның тәрбиесінде
болған. 1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі сол кездегі ең
таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадеті корпусына
оқуға орналастырады. Шоқанның бүкіл келешегі мен ғылым,
өнер жолындағы талантын ашуда бұл оқу орнының маңызы
ерекше болды. Мұнда жабық әскери оқу орны болғанымен,
көптеген пәндер әскери сабақтарға қоса орыс, батыс әдебиеті,
географиясы мен тарихы, философия, физика, математика
негіздері, шетел тілдері оқытылып, орыстың озық ойлы
интеллигенттерінің өкілдері сабақ берген. Оқытушылар
құрамында білімді және прогресшіл ой-пікірлі адамдар көп
болған.
МҰХТАР ӘУЕЗОВ
(1897-1961)

М.Әуезов туындылары әлемдік әдебиеттің айдынына мөлдір
бұлақ болып кұйылып, күллі адамзатқа ортақ рухани қазынаға
айналды.
Мұхтар Омарханұлы Әуезов казіргі Шығыс Қазақстан облысының
Абай ауданында 1897 жылғы 28 қыркүйекте дүниеге келді. Әкесі
Омархан, атасы Әуез Абай ауылымен іргелес отырып,
айналасындағы адамдармен достық көңілмен араласа білген.
Әуездің өзі Абайдың өлеңдерін сүйіп оқыған, түрік, парсы
әдебиетінен хабары мол, ескіше сауатты, еліне қадірлі адам
болған.
1928 жылғы «Өз жайымнан мағлұмат» атты өмірбаянында
жазушы: «Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін. Менің
бала күнімнен ішкен асым, алған нәрімнің барлығы да Абайдан.
Таза әдебиет сарынына бой ұрғанда маған Абай деген сөз қазақ
деген сөзбен теңбе-тең түскендей кездері бар сияқты. Абайды
сүюім үнемі ақылдан туған, сыннан туған, сүйіс емес, кейде туған
орта, кір жуып, кіндік кескен жерді сүюмен барабар болатыны
бар» деп жазды.
1917 жылы «Еңлік–Кебек» пьесасы қойылып, «Алаш»,
«Сарыарқа» газеттеріңде, 1918 жылы «Абай» журналында
жиырмаға тарта еңбектері басылды.
«Абай жолы» эпопеясы туралы айтылған бұл пікірлердің бәрі –
М.Әуезовтің ерекше талантына, халық алдындағы еңбегіне
берілген өлшеусіз құнды баға.
Бұл роман арқылы жаңа ғасырдың жарқын жолына қадам басқан
ұрпақтың бүгінгіні танып білуі кешегі тарихымызды жете білуімен
сабақтасатыны дәлелдене түседі.
Ахмет Байтұрсынұлы
(1873-1938)

XX ғасырдың басында қазақ халқы аса ірі қоғамдық-саяси
өзгерістермен қатар ауқымды рухани жаңғыруларды да бастан кешті.
Ұлттық мәдениет пен әдебиеттің, білім мен ғылымның туын көтерген,
жұртшылықтың санасына демократиялық ойлар сіңіріп, алға
жетелеуге ұмтылған зиялы топ қалыптасты. Халықтың зердесіне
сәуле түсіріп, санасын оятқан осы топтың рухани көсемі Ахмет
Байтұрсынұлы еді.
Қазақ әдебиеті мен әдебиеттану ғылымының, тіл білімінің атасы, ұлы
түрлендіруші-реформаторы атанған ол өзінің алдындағы Шоқан,
ЬІбырай, Абайлардың ағартушылық, демократтық бағыттарын
жалғастыра отырып, өз заманындағы тұтас бір зиялы қауымның
төлбасы болды.
Ахмет Байтұрсынұлы 1873 жылы 18 қаңтарда қазіргі Қостанай
облысының Торғай өңіріндегі Сартүбек деген жерде дүниеге келеді.
Табиғатынан зерек әрі талапты бала Ахмет 1882-1884 жылдары көзі
ашық ауыл адамдарынан сауатын ашып, хат таниды да, кейін жақын
маңдағы ауыл мектебінде оқиды. 1886-1891 жылдары Торғай
қаласындағы екі сыныпты орысша-қазақша училищеде, 1891-1895
жылдары Орынбордағы мұғалімдер даярлайтын мектепте білім
алады. 1913-1918 жылдары өзі ұйымдастырған "Қазақ" газетінің
редакторы бола жүріп, кең ауқымды әлеуметтік істер атқарады. Газет
бетінде халық өмірінің аса күрделі мәселелерін көтереді. Елді оқу-
білімге, ілгері ұмтылуға шақырады.
Бөкейханов Әлихан
(1870-1937)

Бөкейханов Әлихан Нұрмұхамедұлы (1870-1937) – көрнекті қоғам
және мемлекет қайраткері, ғұлама ғалым, ұлт азаттық
қозғалысының теориялық негізін салушы әрі көсемі, қазақтың
тұңғыш саяси партиясын ұйымдастырушы және Алашорда
үкіметінің төрағасы. Туған жері бұрынғы Семей облысындағы
Қарқаралы уезінің Тоқырауын болысы, қазіргі Қарағанды
облысының Ақтоғай ауданы. Әлиханды әкесі тоғыз жасында
Қарқаралыға апарып, жергілікті молданың қолына оқуға береді.
Бірақ зерделі бала молдадан оқығандардан гөрі осындағы
мектепте оқып жүргендердің сауаттылығын аңғарып, қаладағы
үш кластық бастауыш мектепке өз еркімен ауысып алады. Бұдан
кейін ол Қарқаралы қаласының үш жылдық училищесіне түсіп,
оны да «өте жақсы» деген бағамен бітіріп шығады. Осыдан кейін
он алты жасар Әлихан Омбының техникалық училищесіне
қабылданады.
Ә.Бөкейханов Ресейдің көрнекті экономист, географ
ғалымдарымен бірлесе отырып, «Россия біздің отанымыздың
жалпы географиялық сипаттамасы» атты көп томдық еңбектің
1903 жылы шыққан қазақ өлкесіне арналған 18 томның
тарауларын жазуға қатысқан.
1905 жылы Семей облысынан 1 Мемлекеттік Думаға депутат
болып сайланып, Дума таратылар алдында ғана үлгереді.
1917 жылдары шілде және желтоқсан айларында өткен жалпы
қазақтық сиездерді ұйымдастырып, онда «Алаш» партиясы мен
«Алашорда» үкіметін құруға қол жеткізеді. Алашорда үкіметінің
төрағалығына сайланады.
Бейімбет Майлин
(1896 - 1937)

Бейімбет Майлин (1896 ж. Қостанай обл. , Таран ауд., - 1937 ж.) -
жазушы, қазақ әдебиетінің негізін салушылардың бірі.
Бейімбет кейіннен Арғынбай қажының медресесінде екі жылдай
дәріс алады. 1913 ж. Троицкідегі «Уазифа» мектебінде, оны
бітірген соң Уфадағы «Ғалия» медресесінде оқиды.
Өлеңдері «Айқап» журналында басқа да басылымдарда шыға
бастайды. Осы жылдарда ол қазақ, татар, башқұрт, орыс
әдебиеттерімен кеңірек танысып, әдеби сауаты арта түседі.
Газетте редактор болып істейтін белгілі революцонер ақын
С.Сейфуллиннің қарамағында жұмыс жасау Майлиннің
шығармашылық жолына үлкен өзгерістер әкеледі, еңбекші
таптың саяси мүддесін көздеген өлеңдер жаза басатайды.
«Еңбекші Қазақ» газеті бетінде өлең!әңгімелері жиі жарияланады.
«Шұғаның белгісін» қайтадан өңдеп, «Кызыл Қазақстан»
журналында бастырады.
«Раушан!коммунист» повесі осы кезде жазылады. 1934-1937 ж.
«Қазақ әдебиеті» газетінде редактор болды. 1937ж. халық жауы
деген жаламен ұсталып, 1938ж. ақпанның 25-і күні атылып кетті.
Майлиннің біраз өлеңдері әйел теңдігі тақырыбына арналған.
«Қыздың сәлемі», «Қашқын келіншек», «Ақсуаттың жанында»
сияқты өлеңдерінде ескі салтқа негізделген қазақ қыздарының
аянышты тағдырлары суреттеледі. «Азат әйел», «Ғазиза», Шал
мен қыз», «Ажар» сияқты өлеңдерінде жаңа заманда теңдікке
жетіп, бақытты өмір сүре бастаған жастарды жырға қосты.
МІРЖАҚЫП ДУЛАТОВ
(1885-1935)
XX ғасырдың басындағы қазақтың ағартушылық, демократтық
бағыттағы оқыған азаматтарының бipi – қайраткері Міржақып
Дулатов еді. Аумалы-төкпелі заманда елдің болашағы үшін
атқарған күреске толы кызметімен де, шығармашылық
мұрасымен де ол халқына аяулы, еліне құрметті. Міржақып
қоғамда да, әдебиетте де халқының тәуелсіздігін бірінші кезекке
қойды. Өз шығармаларында туған елін оятуға ұмтылды. Алаш
қозғалысының белсенді қайраткері болды. Сол себепті де
М.Дулатовтың есімі мен әдеби мұрасы туралы кеңес өкіметі
тұсында айтуға да, жазуға да тыйым салынды. Тек Қазақстан өз
тәуелсіздігін алған тұста ғана Міржақып халқына қайтып оралды.
Eciмі де, шығармашылық мұрасы да толық ақталды. 1991 жылы
шығармалары жеке кітап болып оқырманға жетті.
Міржақып Дулатов 1885 жылы 25 қарашада қaзipri Қостанай
облысының Жанкелдин ауданына қарасты "Қызбел" ауылында
дүниеге келеді. 1904 жылы Міржақып Омбы қаласына келеді.
Осында ұлт зиялыларының ұстазы Ахмет Байтұрсыновпен
кездеседі. Бұдан кейінгі уақытта біpi – ұстаз, бipi – ізбасары
ретінде жұптарын жазбайды. 1905 жылы Міржақып
А.Байтұрсыновпен бipre Қарқаралыдағы саяси-бұқаралық
жұмыстарға қатысады. 1905 жылы патша өкіметіне қазақ
халқының жазушыларының қатарында болады.
Міржақып Дулатов – әдебиеттің әр түрлі жанрына қалам тартқан
қаламгер. Алғашқы кітабы – "Оян, қазақ!" деген атпен Петербург
қаласындағы жарық көрген өлең жинағы. Одан кейін 1913 жылы
Орынборда "Азамат", ал 1915 жылы "Терме" атты өлеңдер
кітаптары басылып шығады.
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ
(1893-1938)
Жұмабаев, Мағжан Бекенұлы (1893-1938 ) – қазақ әдебиетінің
көгіндегі ХХ ғасырдың басында жарқырай жанған жарық
жұлдыздарының бірі, текті ақыны Туған жері бұрынғы Ақмола
губерниясының Ақмола уезіндегі Полуденовский болысы (қазіргі
Солтүстік Қазақстан облысы Булаев ауданы). Ауыл мұғалімінен
хат танып, сауат ашқан Мағжан 1905 жылы Қызылжардағы
медресеге оқуға түсіп, оны жақсы үлгіріммен аяқтайды.
Ол оқу іздеп енді Уфаға аттанады. Сонда өзінің білім беру
дәрежесінен Жоғары діни оқу орнымен пара пар Медресе
Ғалияға оқуға түседі. Медреседе оқып жүргенде, осында
оқытушы болып істейтін, татардың белгілі жазушысы Ғалымжан
Ибрагимовтың назарына ілігеді. Болашақ ақынның зор дарынын
таныған Ғалымжан Мағжанды қамқорлығына алып, оған көп
жәрдем көрсетеді. Соның көмегімен Қазан қаласында
Мағжанның «Шолпан» атты тұңғыш жинағы жарық көреді, соның
ақыл кеңесімен Омбыдағы мұғалімдер семинариясына түседі.
Жастайынан
орысша оқып, орыс әдебиетінің мәдениетіне еркін жеткен
Мағжан қазақ поэзиясына өзіндік ерекшелігімен, дарынды
болмысымен келеді.
Бұл кез оның қазақтың ардақ азаматтары Ахмет Байтұрсынұлы
мен Міржақып Дулатұлынан дәріс алып, шығармашылықтың
жаңа бір белесіне құлаш ұрған шағы еді.
Мағжан «Шолпан», «Сана» журналдары, «Ақ жол» газеті
редакцияларында қызмет істеп жүргенде болсын, Москваның
Жоғары әдебиет көркемөнер институтында оқып жүргенде
болсын, үнемі ізденіс үстінде, шығармашылық өрлеу жолында
болады.
ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВ
(1889-1931)
ХХ ғасырдың басында ұлттық әдебиеттің барлық жанрында
бірдей өнімді еңбек еткен қаламгерлердің қатарында ақын әрі
прозашы, драмашы әрі аудармашы, сыншы әрі публицист
Жүсіпбек Аймауытовтың есімі айрықша орын алады. Әдебиеттің
әр алуан жанрларында қалам сілтей жүріп, ол қазақ әдебиетінің
жаңа өріске шығуына мол еңбек сіңірді.
Жүсіпбек Аймауытов 1889 жылы қазіргі Павлодар облысының
Баянауыл ауданында дүниеге келген. 1907 жылы молдалықты
тастап, Баянауылға барып орыс-қазақ мектебіне түседі. 1911
жылы Павлодардағы екі сыныпты орыс-қазақ мектебіне түсіп,
оқуын жалғастырады. 1914-1919 жылдары Семейдегі мұғалімдер
семинариясында оқиды. Семейде жүріп алаш қозғалысына
қатысады," Абай" журналын шығаруға ат салысады.
Сан қырлы талант иесі Жүсіпбек Аймауытовтың артында қалған
шығармашылық мұрасы аса бай. Оның ішінде көптеген өлеңдер,
"Қартқожа", "Ақбілек" романдары, "Күнікейдің жазығы" хикаяты
мен "Әнші" секілді бірқатар көркем әңгімелері, "Рәбиға",
"Мансапқорлар", "Қанапия мен Шәрбану", "Ел қорғаны",
"Шернияз" пьесалары, "Нұр күйі" поэмасы, сондай-ақ бірсыпыра
сын мақалалар мен аудармалары бар.
Жүсіпбек Аймауытов кезінде аудармашы ретінде де танылды. Ол
аударған А.С.Пушкиннің, Н.В.Гогольдің, А.Дюманың,
Дж.Лондонның, Г.Мопассанның, В.Шекспирдің, К.Берковичтің,
С.Чуйковтың шығармалары жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ
аударма өнерінің өрісін қаншалықты кеңейтсе, жазушының әлем
әдебиетінің көрнекті туындыларын қазақ тіліне аударудағы
тамаша аудармашылық талантын да соншалықты айқын
танытты.
Сұлтанмахмұт Торайғыров
(1893-1920)
XX ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси және тарихи-әлеуметтік
оқиғаларға, қазақ, жеріндегі өзгерістерге өзінің азаматтық,
ақындық үнін қосқан талантты қазақ ақындарының бірі –
Сұлтанмахмұт Торайғыров болды. Ақын өмір сүрген тарихи кезең
патшалық Ресей жеріндегі алапат сілкіністер мен төңкерістер
заманы еді. Сол себепті де Сұлтанмахмұттың ойсанасы ерте
оянды. Жасынан жетімдік пен жоқшылықтың қиындығын көп
көрген ол айналасына сергек қарады. Алдына биік-биік
мақсаттар қойды. Соған жетуді ойлады. Ілгері ұмтылды. Оқуға,
білуге құштар болды.
Сұлтанмахмұт Торайғыров 1893 жылы 29 қазанда қазіргі Ақмола
облысының Қызылту ауданында туады. Екі жасында анасы өліп,
әжесінің тәрбиесінде болған оның балалық, жастық шағы
Баянауыл өңірінде өтеді. Кедейлігінен "Шоқпыт" атанған әкесі
Әбубәкір ақ көңіл, жомарт әрі айтқанынан қайтпайтын қайсар да
қайратты адам болады. Білімі толысып, өнерге құштарланған
Сұлтанмахмұт қаламынан бұл кезеңде "Дін", "Сарыбас", "Соқыр
сопы", "Кезек қашан келеді", "Оқу" атты бірқатар өлеңдер мен
"Зарландым" деген әңгіме туады. Оларда талапкер ақын ескі оқу
мен жаңа оқудың айырмасы, өнер мен білімнің пайдасы, байлық
пен кедейлік, т.б. туралы толғанады.
Ресей патшасы тақтан құлаған 1917 жылдың көктемінде
Сұлтанмахмұт Семей қаласына келеді. Қазақтың оқыған
азаматтарымен танысады, араласады, қызметке кіреді. Алаш
қозғалысына белсене ат салысады.
1919 жылдың соңында Сұлтанмахмұт Павлодарға келіп, біраз
уақыт кеңес өкіметіне қызмет етеді. Бірақ көп ұзамай бойындағы
науқасы меңдеп, төсек тартып жатып қалады. 1920 жылы 20
мамырда 27 жастағы Сұлтанмахмұт дүние салады.
Шәкәрім Құдайбердиев
(1858-1931)
Абайдың жолын қуған және одан үлгі алған, ойшыл- философ,
ғалым-тарихшы, ақын Шәкәрім Құдайбердіұлы 1958 жылы 11
шілдеде Семей уездінің Шыңғыс волостындағы Кең-бұлақта
Құнанбай басқарған Тобықты руында дүниеге келген. Әкесі
Құдайберді Абайдың үлкен ағасы. Шәкәрімнің анасы – Төлебике
Қаракесек руынан Алдабергеннің қызы. Шәкәрімнің
шығармалары оның өмір жолы және творчестволық қызметі
туралы мәліметтер мен нақтыларды сақтайды.
ХХ ғасырдың басы Шәкәрімнің творчестволық қызметінің атағы
шыққан уақыт. 1906 жылы ол Меккеге, Мысырға, Стамбулға
барып, сатып алған кітаптарын Семейге пошта арқылы жібере
жүріп, кітапханаларда жұмыс істеген. Оның өмірінің соңғы кездері
1905-1907 жж. революциямен, столыпин әсерімен, бірінші
дүниежүзілік соғыспен, Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық
қозғалыспен, февраль және октябрь революциясымен,
азаматтық соғыспен, кеңес үкіметінің орнауымен,
коллективизациямен тұстас келеді.
Құдайбердіұлының тірі кезінде оның «Қазақтар айнасы» кітабы,
«Қалқаман-Мамыр» және «Еңлік-Кебек» поэмалары басылып
шықты. 1913-1924 жылдары «Абай», «Айқап», «Шолпан»
журналдарында, «Қазақ» газетінде бөлек өлеңдері, мақалалары
мен эсселері жарияланды. «Абай» және «Шолпан»
журналдарында Хафизден аударған аудармалар мен Физулидің
«Лейлі мен Мәжнүн» поэмасының аудармасын басып шығарды.
1936 жылы Алматыда «Әдебиет майданы» журналына
Пушкиннің «Дубровский» мен «Метель» поэтикалық
аудармалары жарияланды.
Сапарғали Бегалин
(1895-1983)

Қазақ Совет балалар әдебиетінің негізін салушылардың бірі,
аға жазушы С.Бегалиннің (1895-1983) ата қонысы – Шоқан
мадақтаған,қобызға тартып, ән салған, айтыс ақыны Жанақ
жүйрік жырына қосқан Арқаның киелі мекендерінің бірі –
Дегелең таулары. Өз заманында бірнеше мамандық
ауыстырған ол бақташыдан бастап газет редакторына дейін
қызмет атқарған. Ең алғашқы өлеңі 1914 жылы «Айқап»
журналында жарияланды. Жазушының шығармалары әр алуан.
Ол ақын: эпик, лирик, ән-өлең авторы. Ол-прозаик, әңгімеші,
романист. Ол-этнограф, әдебиет зерттеушісі, аудармашы, қоғам
қайраткері. 25поэма, 12повесть, 1роман, көптеген өлең,
әңгімелер, 9 шағын пьеса, 50 шақты ән өлеңін жазған. Алғашқы
кітабы – «Қыран кегі» - көне қазақ аңызының сюжетіне
құрылған. Аудармашы ретінде А.Пушкиннің, М.Лермонтовтың,
Т.Шевченко, А.Твардовский және басқа да ақындардың
өлеңдерін қазақ тіліне аударған. Жазушы қаламынан шыққан
туындылар «Сәтжан», «Көксегеннің көргендері» оқырмандарын
қазақ жастарының өмірі, мөлдір сезімі, табиғат көріністерімен
таныстырады. Жазушы Шоқан Уәлиханов бейнесін жасауда
елеулі еңбек еткен. Соның нәтижесінде Шоқанның өмір жолын
сипаттауға арналған «Шоқан асулары» атты повесі жарық көрді
Әміре Қашаубаев
(1888—1934)
Әміре Қашаубаев 1888 жылдың шілде айында туылған. Туған жері – Шығыс
Қазақстан, қазіргі Семей облысы, Абай ауданы, Қайнар селосында тұрған.
Кедей шаруа жанұясында туып өскен. Қазақстан ұлттық театр өнерінің негізін
салушылардың бірі. Өнер жолын 1917 жылы бастады. 1921-1924 жылдары
Семейде құрылған Қазақ Совет жастарының ағарту ұйымы (Ес-аймаққа) мүше
болып, әншілік өнерін шыңдай түсті. 1924 жылы осы қалада ұйымдастырылған
халық өнерпаздарының байқауына (әншілер сайысына) қатысып, бас бәйгеге
Байжановпен бірге ие болды. 1925 жылы Қызылордада өткен Қазақстан
Советтерінің бесінші съезі мен 1927 жылы Москвада болған Советтердің
төртінші съезіне делегат болып, әрі делегаттар үшін ұйымдастырылған
концертке қатысты. 1925 жылы Париж қаласында өткен Бүкіл дүние жүзіне сән
өнері көрмесінде «Ағаш аяқ», тағы басқа әндерді орындап, екі бәйгемен қоса,
күміс медальды иеленді. 1927 жылы сәуір айында Әміре Қашаубаев Москва
консерваториясында қазақ әндерін астана көрермендері алдында тамылжыта
шықады. А. В. Затаевич Әміре Қашаубаевтың әншілік өнерін өте жоғары
бағалап, одан көптеген әндерді жазып алды. Әміре Қашаубаевтың
орындауында 1925 жылы Москвада фонографқа жазылып алынған «Жалғыз
арша», «Үш дос», «Ағаш аяқ», «Дударай», «Бесқарағай» әндерін 1974 жылы
музыка зерттеушісі әрі музыкант Ж. Шәкәрімов тауып, оларды техникалық
өңдеуден өткеннен кейін қайтадан күйтабаққа түсірді. 1925 жылы
Қызылордада ашылған Қазақ драма театрының алғашқы актерлерінің бірі
болып қабылданады. Осы театрда 1926 жылы М. О. Әуезовтың «Еңлік-Кебек»
трагедиясы алғаш қойылғанда Жапал ролінде ойнайды. Кейіннен Қоскелді,
қойшы, Жарас, Ақын (М. Әуезовтың «Қаракөз», «Бәйбіше-тоқал» және «
Айман-Шолпанында») қария (М. Триггердің «Сүңгуір қайығында»), («Шайхана
қожасы»), (Д.А.Фурмановтың «Бүліншілінде»), тағы да басқа әр алуан
кейіпкерлердің образын жасады. 1933 жылға дейін театрда әнші-актер болған.
Әміре Қашаубаев 1934 жылы музыкалық театрға (қазіргі опера және балет
театры) ауысады. Әншінің өмірі мен творчестволық жолы туралы
Шәкәрімовтың « Әміре» 1973 жылы, «Ән жұлдызы» 1978 жылы, «Әміре
Қашаубаев» 1980 жылы, атты зерттеу еңбектері, Қ. Жармағамбетовтың «Әнші
азамат» 1951 жылы және М. Тоқжігітовтың «Ән атасы - Әміре» 1972 жыл,
кітаптары жарық көрді.
ІЛИЯС ЕСЕНБЕРЛИН
(1915-1983)
Ілияс Есенберлин 1915 жылы Ақмола облысындағы Атбасар
қаласында туған. 1940 жылы Қазақ тау-кен институтын бітірген.
Ұлы Отан соғысына қатысқан. Соғыстан кейінгі жылдарда
филармонияны, "Жазушы" баспасын басқарады, т.б. жұмыстар
атқарады. Жазушы Алматыда дүние салды. Қазақ әдебиетінде І.
Есенберлин- жазған романдарының саны ең көп аса көрнекті
жазушылардың бірі. Жазушы "Айқас" (1967), "Ғашықтар" (1968),
"Алтын құс" (1971), "Көлеңкеңмен қорғай жүр" (1974), "Маңғыстау
майданы" (1978), "Аманат" (1978), т.б. романдарымен оқырман
назарын өзіне аударды.
Тарихи романдары. Есенберлиннің нағыз жазушылық орнын
белгілеген шығармалары — "Қаһар", "Алмас қылыш", "Жанталас"
атты тарихи романдары.
Тарихи романдар деп өткен тарихтың маңызды оқиғаларын қайта
жаңғыртып, оларды көркем түрде баяндайтын романдарды
айтады. Жазушылар тарихи романда тарихты жаңғыртумен
шектеліп қоймай, адамгершілік, психологиялық, мәдени
мәселелерді біртұтас көтеруге көңіл бөледі.
Қазақстан республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты,
қазақ әдебиетінің тарихында бүгінге дейін ең көп роман (17)
жазған жазушы І. Есенберлиннің қаламынан туған "Айқас",
"Ғашықтар", "Қатерлі өткел", "Алтын құс", "Маңғыстау майданы",
"Алтын аттар оянады", "Көлеңкеңмен қорғай жүр", "Алыстағы
арпалыс", "Аққу құстар қуанышы", "Махаббат мейрамы", т.б.
романдары тың тақырыпта жазылып, қазақ әдебиетінде оған
дейін мүлде көтерілмеген мәселелерді қозғаған, соны серпін
әкелген, оқырман сүйіспеншілігіне бөленген туындылар еді.
Мұхаметжан Тынышбаев
(1879-1937)
Мұхаметжан Тынышбаев (1879-1937) — қазақтың көрнекті саяси
және қоғам қайраткері, алаш қозғалысының негізін
салушылардың бірі, тарихшы-ғалым, қазақтан шыққан тұңғыш
теміржол қатынастарының инженері.
1889-1900 жылдары Верный ерлер гимназиясында оқып, оны
үздік бітіріп шығады.. Гимназияны бітіргенде педагогикалық
кеңестің шешімімен ол ғылымда, әсіресе, математикада үздік
жетістікке жеткені үшін Алтын медальмен марапатталады.
Жиырма жасар Мұхаметжанның Жетісу әскери губернаторының
кеңсесіне тілмаш болып орналасуына жол ашады. Бірақ оқуға
ынталы жас жоғары білім алуға ұмтылып, император Александр І
атындағы Петербург теміржол транспорты институтына түсуге
тілек білдіреді. 1916 жылғы көтеріліс туралы Түркістан генерал-
губернаторына берген түсініктеме нұсқасында оны кеңінен
толғап, отаршылдық зорлық-зомбылық қимыл-әрекеттеріне
қысқаша шолу жасауы — тобықтай түйіндеп айтылған зор
ғылыми еңбек болып табылады. Ақпан төңкерісіне дейін
Мұхаметжан өзінің темір жол инженері мамандығы бойынша
Орта Азияда, Жетісу облысында біраз жыл қызмет етеді.
1918 жылы бүкілтүркістандық ІV-ші мұсылмандар съезіне
қатысып, онда жарияланған Түркістан («Қоқан»)
автономиясының премьер-министрі болып сайланады.1926
жылдан бастап Тұрар Рысқұловтың қолдауымен Түркістан-Сібір
жолын салуға қатысады.
Сталиндік зобалаңда ол 1930 жылы 3 тамызда тұтқындалып, бес
жылға сотталып Воронежге жбес жылға жер аударылады.Онда
ауырып, оралғанымен 1937 жылы қараша айында қайта
тұтқындалады да, 1938 жылы Ташкент түрмесінде атылады

Ұқсас жұмыстар

ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. Мәдениеті. Қоғамдық-әлеуметтік жағдайы

Қазақ фольклорының тарихы

Қазақ Ағартушылығы феномені

Бірінші орыс революциясы және оның Қазақстанға әсері

Ұлт - зиялыларының өмірі туралы мағұлмат

Тәуелсіз Қазақстан тарихнамасында Алаш қозғалысына байланысты еңбектерді талдау(Әлихан Бөкейхан, Мұстафа Шоқай, Ахмет Байтұрсын, Мыржақып Дулат және т. б. )

Жаңа экономикалық саясат және Семей өңірінің қоғамдық- саяси өмірі

Қазақ ауылы

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ КІТАПТАР ШЫҒАРУ

ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің тарихы (1900-1930 ж.ж.)

Пәндер