Эфир майлы дақылдар: жіктелуі, кориандр, анис, зере-тмин және жалбыздың морфологиясы мен шаруашылық маңызы

Эфир майлары

Орындаған: Болатбек Еркежан

Есболова Жанар

Төрехан Ырыскелді

Қадыров Нұрлан

Хален Өмірбек

Болатова Гүлнұр

Жоспар

Эфир майлы дақылдарға жалпы сипаттама

Эфир майлы дақылдардың топтарға жіктелуі

Эфир майлардың түрлері

Кориандр

Анис

Зере-Тмин

Жалбыз-Мята

4. Қорытынды

Эфир майлы өсімдіктерді ароматты зат- эфир майларын алу үшін өсіреді. Олар парфюмерия-косметика, тамақ өнеркәсібінде, медицинада қолданылады

Эфир майлы өсімдіктер жер шарының барлық егіншілікпен айналысатын аймақтарында өсіріледі. Әлемде жылына 20-25 мың тонна эфир майлары өндіріледі.

Эфир майларына ең бай өсімдіктерге ерінгүлділер, балдыркөктер, астра, шатырша тұқымдастары кіреді және олардың эфир майлы өсімдіктер арасындағы үлесі 50%-дан асады.

Европа контидетіндегі эфир майлы өндірістің ең дамыған елдеріне ТМД мемлекеттері, Болгария, Франция, Испания және Италия жатады.

Эфир майы шикізат әр түрлі топтарға жатқызылады. Олар тұқым, шөп, гүл және тамыр шикізаттары болып бөлінеді.

Тұқымдылар тобына: кориандр, анис, зере, тмин, фенхель

Шөптесін: жалбыз, герань, эвклипт. Гүлді: раушангүл, мускнтты шалфей

Тамырдан: ирис, аир

Халық шаруашылығындағы маңызы: Кариандр тұқымында негізінен парфюмерия өндірісінде пайдаланатын эфир майы (0, 5-1, 5%) болады. Олар жұпар иістік парфюмерлік заттар дайындауға қажет. Кариандр тұқымындағы эфир майынан басқа, 18-22% өсімдік майы өндіріледі, оны және полиграфия өнеркәсібінде пайдаланады. Тұқымы нан және тоқаш дайындауда қолданылады.

Кориандр- жақсы бал әкелетін өсімдік. Дақылдың негізгі егістігі Ресей және Украинада орналасқан.

Кориандрдың морфологиялық сипаттамасы.

Кориандр (Coriandrum sativum L. ) - баолдыркөктер тұқымдаына жататын 1 жылдық шөптесін өсімдік.

Кіндік тамырлы, сабағы жоғарыжағынан бұтақтанады.

Биіктігі 50-100 см.

Жапырақтары кезектесіп орналасады, төменгілері -ұзын, сағақты қаурсынды, ортаңғылары- қосарланған қауырсынды, жоғарылары-ұзын таспа тіліктерге қатты тілінген.

Гүл шоғыры- күрделі шатырша гүл

Гүлдері-ұсақ, ақ, ақшыл қызыл, сары, бестік түрде.

Төмен түйінді, 2 ұялы. Жәндіктермен айқас тозаңданады.

Жемісі- шар тәрізді, түсі сары қоңыр, қос тұқымша

Анис-(Pimpinella anisum L. )

Халық шаруашылығындағы маңызы.

Анис жемістерінде тағамға, парфюмерияда, фармацевтикада және өндірістің басқа да салаларында пайдаланатын эфир майы (2, 5-4%) жинақталады.

Анис күнжарасы- құнды құрама жем.

Анистің отаны Кіші Азия. Ол ТМД елдері бойынша Ресейдің кейбір облыстары мен Украинаның орманды-далалық бөлігінде аздап өсіріледі.

Морфологиялық сипаттамасы:

Балдыркөктер тұқымдасының 1жылдық өсімдігі

Дақыл-кіндік тамырлы, жақсы жетілген.

Сабағы тік өседі, жоғары жағынан тармақталған, биіктігі 40-60см

Жапырақтары кезектесіп орналасқан

Гүлшоғыры-күрделі шатыршагүл

Гүлдері ақ

Жемістері алмұрт пішінді, екі тұқымды- жарылмайтын жасылша сұр жемісшелерден тұрады

Дәмі- тәттілеу, татымды.

1000 тұқымның массасы 3, 5-4г

Зере-Тмин-Carum carvi

Халықшаруашылығындағы маңызы:

Зере жемістерінде кондитер өндірісінде, медецинада, парфюмерияда, ликер мен арақ дайындауда пайдаланылатын 4-7% эфир майы болады.

Эфир майынан бөлек тмин жемісінен 22% дейін сұйық май алынады және техникалық мақсаттарда пайдаланады. Тминнің бағалы түрлері Ресейдің, Беларуссияның және Кавказдың ылғалды шалғынды жерлерінде кездеседі.

Морфологиялық сипаттамасы:

Балдыркөктер тұқымдасына жататын 2жылдық өсімдік.

Сабағы-тік, биіктігі 50-70см, ортасы қуыс, бұтақты

Жапырағы-кезекті, үштік қауырсынды, тілікті

Гүл шоғыры-күрделі шатыршагүл

Гүлдері-ақ, ұзын гүлсағақты

Жемісі-1 тұқымды

Жалбыз-Мята-Mentha

Жалбызды -1, 5-5, 3% эфир майы болатын жапырағын алу үшін өсіреді.

Жалбыз майының негізгі құрам бөлігі ментолдан тұрады және оның мөлшері сортына байланысты 54-57% аралығында ауытқиды.

Гүлдену кезеңнен кейін жиналған жалбыз құрамында ментол үлесі артып, жалбыз майына хош иіс береді.

Жалбыз негізінде ТМД елдерінде- Украина, Молдавия және Ресейде өсіріледі.

Морфологиялық сипаттамасы:

Ерінгүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік

Жалбыздың бірнеше мәдени түрлері бар: бұрышты, жапондық және бұйра жалбыз

Сабақтары тік, биіктігі 80см

Жапырағы - қарама-қарсы орналасқан, жиегі өткір ара тісті, сопақ қандауыр пішінді

Жалбыз тамырсабағымен көбейеді.

Қорытынды:

Елімізде аталған дақылдардан өндірілген эфир майларын негізгі тұтынушы парфюмериялық және косметикалық өнеркәсіптер. Сонымен қатар эфир майларын тамақ өнеркәсібінде, кондитер бұйымдарын дайндауда, алкогольсіз сусындар, балық, көкеніс консервілерін, арақ-шарап жасауда пайдаланады.