Бунақденелілердің классификациясы

Презентация қосу

Бунақденелілерді
ң
Дәрістің мақсаты:
Дәрістің жоспары:
1. Бунақтыденелілерді жіктеу принципі.
2.Алғашқы қанатсыз насекомдар
(Apterygota). Қанатты насекомдар
(Pterygota). Ежелгі қанатты
насекомдарға (Palaeoptera)
3. Жаңа қанаттылар (Neoptera).
4.Жартылай және толық түрленіп
дамитын бунақтыденелілер
АЛҒАШҚЫ ҚАНАТСЫЗ НАСЕКОМДАР - APTERYGOTA
НЕМЕСЕ - ЖАБЫҚ ЖАҚТЫЛАР КЛАСС ТАРМАҒЫ –
ENTOGNATHA

Бұлардың қанаттары жоқ, тіпті арғы-тектерінің де қанаттары
болмаған болуы керек деп болжайды. Ауыз аппараты бастың
жоғарғы жағығідағы ерекше капсуланың ішінде орналасқан, сыртқа
тек шеттері ғана шығып тұрады (класс тармақтың аталуы да
осыдан). Денесі бас, кеуде, құрсақ бөлімдерге бөлінген. Кеудесінің
сегменттеріндегі үш жұп аяқтарынан басқа, құрсағында да
рудименггі аяқтары болады, бұлар түрі өзгерген секіру айыршасы,
сырғақшалар түрінде дамып локомоторлық мүшелер есебінде
қызмет атқарады. Күрделі көздері жоқ. Дамуы анаморфоз жолымен
өтеді. Көбінесе топырак арасында, шөп-шаламдар, ағаш түбірінің
қабықтарыньщ астында тіршілік ететін ұсақ насекомдар.
Саңырауқұлақтарды, балдырларды, қыналарды, ауыл шаруашылық
өсімдіктерін жеп, көп зиян келтіреді, сонымен қатар топырақтың
қалыптасуында да үлкен орны бар. Қазақстанда зерттелмеген.
АЛҒАШҚЫ ҚАНАТСЫЗ НАСЕКОМДАР -
APTERYGOTA НЕМЕСЕ ЖАБЫҚ
ЖАҚТЫЛАР КЛАСС ТАРМАҒЫ –
ENTOGNATHA

Протура немесе мұртсыздар
отряды — Protura
Қосқұйрықтылар отряды —
Diplura
Аяқкұйрықтылар отряды —
Collembola
Протура немесе мұртсыздар отряды – Protura

Денесі құрт тәрізді, күрделі көздері, мұртшалары,
қанаттары жоқ ұсақ насекомдар, ұзындығы 0,5—
2мм шамасында. Ауыз аппараттары тесіп-соратын
арнайы капсуланың ішінде орна- ласқан.
Кеудесіндегі үш жұп аяқгарының бірінші жүбы
ұзарған, денесінің алдыңғы жағына бағытталып,
мүртшаның қызметін атқаруға бейімделген.
Құрсағы 12 сегменттен құралған. Дамуы
анаморфоз жолымен өтеді. Топырақта, қурап
түскен жапырақгардың арасында, шіріген
түбірлерде тіршілік етеді. 200 түрі бар. Негізгі
өкілі - Eosentomon transitorum
Қосқұйрықтылар отряды — Diplura

200-ге жуық түрі бар. Тропикалық және
субтропикалық аймақтардың топырақтарында
кең тараған, ұзындығы 2-8 мм, мүртшалары
көп бунақты, үзын, ауыз аппараттары
кеміргіш (арнайы капсуланың ішінде),
қанатгары жоқ, құрсағының артқы жағында
үзын өсінділері — церкалары бар. Басы
үлкен, көзі дамымаған. Негізгі тұқымдастары
және түрлері Campodeidae (Campodea
plusiochaeta) және Japygidae (Japyx confusus)
Аяққұйрықтылар отряды — Collembola

Денесі созылыңқьі немесе шар тәрізді, ұзындығы
0,2—2 мм, кейбіреулерінде 10 мм-ге дейін. Құрсағы
алты сегментті, төртінші сегментінде түрі өзгерген
секіру айыршасы, үшіншісінде — ілгекшесі,
біріншісінде — кұрсақ түтікшесі жақсы дамыған.
Ауыз аппараты кеміргіш немесе тесіп-сорғыш
(арнайы капсуланың ішінде орналасқан). 3500-ге
жуық түрі бар. Топырақтарда кең тараған, олар
топырақ түзу процестерінде үлкен роль аткарады.
Кейбір түрлері бау-бақша өсімдіктеріне зиян
келтіреді. Негізгі туыстары: Entomobrya,
Ceratophysella, Sminthurus
ҚАНАТТЫ НАСЕКОМДАР - PTERYGOTA НЕМЕСЕ
АШЫҚ ЖАҚТЫЛАР КЛАСС ТАРМАҒЫ –
ECTOGNATHA

Бұл класс тармағына 30-дан аса отрядтар жатады.
Қанаттары жаксы жетілген, тек қылтанкұйрықтылар
отрядының өкілдерінде қанаттары дамымаған, ал биттер,
бүргелер, мамықжегіштер отрядтарының эктопаразиттік
тіршілік етуіне байланысты қанаттары екінші реттік
түрде жойылып кеткен. Ауыз бөлшектері
бастың жоғарғы жағындағы ауыз тесігінің айналасында
орналаскдн, сырттай жақсы көрінеді (класс тармақгың
аталуы да осыдан). Күрделі фасеттелген көздері бар.
Трахея аркылы тыныс алады.
Біркүндіктер отряды – Ephemeroptera
Tac көмір дәуірінен белгілі ежелгі насекомдар. Ұзындығы 2—40
мм. Алдыңғы қанаттары артқысынан ұзын, кейбір түрлерінде
артқы қанаттары жоқ. Тыныштық күйінде канаттары денесіне
жиырылмай денесінің екі жағында жайылып тұрады. Құрсақ
сегментінің соңында үш немесе екі үзын құйрық жіпшелері бар.
Ауыз аппараты дамымаған, ас қорыту жүйесі ауа капшығына
айналған. Ересек түрлері қоректенбейді, бірнеше сағат немесе бір
күн өмір сүреді (біркүндіктер деп аталатыны осьщан). Шағылысып
болғаннан кейін аталығы өледі, ал аналығы судың жағасына
немесе суға жүмыртқаларын салып болғасын өледі. Личинкалары
суда 2—3 жыл бойы өмір сүріп, бірнеше рет (25-ке дейін) түлеп
қанатты субимаго деген формаға айналады. Субимаго бірден түлеп
имаго сатысына көшеді. Осындай екі кезеңцерінің (субимаго және
имаго) болуы тек қана біркүндіктерге тән. 2000-нан аса түрі бар.
Негізгі өкілдері: кәдімгі біркүндік (Ephemera vulgata), сары түсті
біркүндік (Potamanthus luteus), қоңыр біркүндік (Habrophlebia
fusca), қоскднатты біркүндік (Cloeon dipterum).
ҚАНАТТЫ НАСЕКОМДАР - PTERYGOTA НЕМЕСЕ АШЫҚ
ЖАҚТЫЛАР КЛАСС ТАРМАҒЫ- ECTOGNATHA

Қылтанкұйрықтылар отряды — Thysanura
Бүркүндіктер отряды — Ephemeroptera
Инеліктер отряды — Odonata
Тікқанаттылар отряды — Orthoptera
Термиттер отряды — Isoptera
Тарақандар отряды — Blattoptera
Дәуітгер отряды — Mantoptera
Теріқанаттылар отряды — Dermaptera
Теңқанаттылар отряды — Homoptera
Жартылай қаттықанаттылар немесе қандалалар отряды — Hemiptera
Биттер отряды — Anoplura
Кабыршаққанаттылар немесе көбелектер отряды — Lepidoptera
Қаттықанаттылар немесе қоңыздар отряды — Coleoptera
Жарғаққанаттылар отряды — Hymenoptera
Торқанаттылар отряды — Neuroptera
Жылғалыктар немесе түкқанаттылар отряды — Trichoptera
Бүргелер отряды — Aphaniptera
Қосқанаттылар отряды — Diptera
Тікқанаттылар отряды — Orthoptera, S. Saltatoria
Қанаттарының алдыңғы жұбы қатқылдау, тері тәрізді,
дене үстін бойлай тік орналасқан (отрядтың аталуы да
осыдан), артқы қанаттары нәзіктеу, жарғақ болып
келеді, кейде олар жетілмеген. Артқы аяқтары ұзын,
секіруге бейімделген, сондықтан тікқанаттыларды
секіргіш насекомдар - Saltatoria деп те атайды. Ауыз
аппараттары кеміргіш, шырылдау мүшелері бар, шала
түрленіп дамиды. 20000-ға жуық түрі бар, солардың
ішінде 700- ден аса түрі Қазақстанда кездеседі.
Тікқанаттылар отряды екі отряд тармағына бөлінеді:
қысқа мұрттылар —Вгасһусега және ұзын мұрттылар
— Dolichocera. Қысқа мұрттылардың мүртшалары
денесінің жартысынан қысқа, жіп тәрізді. Ең маңызды
тұқымдасы — нағыз шегірт- келер — Acrididae.
Ұзындығы 2—9 см. Ұрғашыларында 4 жармалы қысқа
жұмыртқа салғышы болады, сонымен жерді
шұңқырлап теседі де, көбіктенген сұйық зат бөледі.
Ұзын мұрттылар - Dolichocera өкілдерінің мұртшалары
денесінің жартысынан ұзын, қылшық тәрізді. Ең маңызды
тұқымдастары — шекшек немесе жасыл шегіртке —
Tettigoniidae, шілделік немесе қара шегіртке — Gryllidae
және бұзаубас тұқымдасы — Gryllotalpidae.
Шекшек — Tettigoniidae тұқымдасының өкілдері сыртқы
көрінісі жағынан шегірткелерге ұқсас, негізгі
айырмашылығы: дене тұркы 27—42 мм, жіңішке қылшық
тәрізді мұртшалары денесінен ұзын, үстіңгі канаттары
ұзын және жүмсақ, аяқтарының табан бөлімі 4 бунақты
(шегірткелерде 3 бунақты), аналығының жүмыртқа
салғышы үзын (22—30 мм), семсер тәрізді, үшы төмендеу
иілген. Жұмыртқаларын топыраққа, өсімдікке жекелеп
немесе бірнешеден топтап салады.
Ұзын мұрттылар - Dolichocera

Шекшек — Tettigoniidae
Бұзаубас — Gryllotalpidae. Топырақта мекендейді,
денесінің түрқы 25—60 мм, үстіңгі қанаттары
қысқа, тері тәрізді, астыңғысы — жарғақ, ұзын.
Алдыңғы аяқтарымен жерді қазады. Аналығының
жүмыртқа салғышы жоқ. Жүмыртқа салу үшін 10-
20 см жер астына ұя казады. 10—12 тәуліктен кейін
личинкалары шығады, олар ересектеріне ұқсас, өте
шапшаң жүреді. 7—8 рет түлеуден кейін
личинкалар ересек түріне айналады. Күндіз жер
астында болып, қараңғы түсе жер бетіне шығып,
жарыққа қарай үшады. Аталықтары түнде
шырылдайды. Жазда бүзаубастар 25— 46 см ұзын
індер қазады.
Кәдімгі бұзаубас - Gryllotalpa gryllotalpa

Қиыршығыстық - G.africana
Таракандар отряды — Blattoptera
Ежелгі насекомдар, палеозой эрасының тас көмір дәуірінен белгілі.
Ұзындығы 4—95 мм. Алдыңғы қанаттары қатқылдау, тері тәрізді,
артқысы — нәзіктеу, жарғақ, тыныш күйінде алдыңғы қанаттың
астына жиналып жатады. Кейбір түрлерінде қанаттары жетілмеген
(кара тарақанда), немесе мүлдем жоқ (ірі египеттік тарақанда).
Құрсағының соңғы буынында өзгеріске үшыраған қүрсақ
аяқтарының қалдығы — церкалары бар. Жұмыртқаларын қосалқы
жыныс бездерінің сілекейлі секретінен күрылған оотека деп
аталатын пілләнің ішіне салады. Оны біраз уақыт қүрсағының
соңғы жағына жабыстырып, тасып, кейін жылы жерге тастап
кетеді. Шала түрленіп дамиды. Ауыз аппараты кеміргіш. Қоректі
талғамайды. Мұртшалары ұзын. Топырақтарда, тастар, жапырақ
астында, түнде тіршілік ететін насекомдар. Кейбір синантропты
түрлері түрғын үйлерде, нан пісіретін жерлерде өмір сүреді, олар:
қара тарақан — (Blatta orientalis), сары (жирен) тарақан немесе
прусак — (Blattella germanica. Үй заттары мен тағамдарды ластай
отырып, кейбір ауруларды таратады.
Қара тарақан — Blatta orientalis

Прусак — Blattella germanica
Қабыршақканаттылар немесе көбелектер отряды —
Lepidoptera
Қанаттарының беттерін ұлпадай қабыршақ басып жатады
(сондықтан қабыршаққанаттылар деп аталады), бұл қабыршақгар
қанаттарын алуан түсте құбылтып, құлпыртып тұрады. Ауыз
аппараты сорғыш тұмсыққа айналған. Ересек көбелектер гүддің
шырынымен қоректенеді. Толық түрленіп дамиды. Личинкалары
жұлдызқұрттар деп аталады. Олардың кеудесінде жүп, ал
құрсағында екі-бес жүп “жалған» аяқтары болады, ауыз аппараты
имагодан (ересек түрінен) айырмашылығы — кеміргіш типті.
Жылдам қоректеніп, келесі дамуына қор жинап өсіп, 4—5 рет
түлеген соң қуыршаққа айналады. Дамуы бірнеше күннен 2 жылға
дейін. Көптеген түрлерінің жүлдызкүрттары өсімдіктердің
жапырағында тіршілік етеді, кейбіреулері топырақта мекендейді.
Көптеген көбелектердің жүлдызкүрттары ауыл және орман
шаруашылығына зиянды. 140000-нан аса түрі және 100-ден аса
тұқымдастары бар.
Негізгі тұқымдастары: ак көбелектер — Pieridae, көгілдір көбелектер —
Lycaenidae, нимфалидалар — Nymphalidae, барқыт көбелектер —
Satyridae, мүр көбелектер — Geometridae, ала көбелектер — Zygaenidae,
бражниктер — Sphingidae, бұйра көбелектер — Orgyidae, кәдімгі күйе
көбелектер — Tineidae, түн көбелектері — Noctuidae.
Ақ көбелектер тұқымдасы — Pieridae. Күндіз ұшатын, қанаттары
ақ, сары, қызғылт сары, қара дақгарымен. 100-ге жуық түрі бар.
Казақстанда — 70. Негізгі өкілі капуста ақ көбелегі — (Pieris brassica) .
Қанаттарының өрісі 5,5—6 см. Жұмыртқасын тобымен жапырақка
салады. Жұлдызқұрттарының ұзындығы 6 см-ге дейін, үстін біркелкі
қысқа қылшықтар басқан. Капустаны және басқа да егіндіктегі
крестгүлділердің жапырақтарын зақымдайды.
Көгілдір көбелектер тұқымдасы — Lycaenidae. Қанаттарының орісі
20—40 мм, үстіңгі жағы көгілдір (аталуы содан), көк, жасыл, сарғыш-
қызыл кейде металл жылтыр түстес болады, ал астыңғы жағы көгілдір
түсті және үсақ көзше дақтары бар. 1000-ға жуық түрі кең тараған.
Казақстанда Қызыл кітабына 9 түрі тіркелген.
Нимфалидалар — Nimphalidae тұқымдасының өкілдері далалы
аймақтарда кеңінен тараған. Қанаттарының өрісі 25—180 мм, үстіңгі
жағы қара түсті, ақ және қызыл дақтарға аралас. 2000-ға жуық түрі бар.
Көгілдір көбелектер тұқымдасы Ақ көбелектер тұқымдасы —
— Lycaenidae Pieridae

Нимфалидалар — Nimphalidae
Насекомдардың постэмбриональді даму кезеңі әр алуан, солардың
ішінде: тура даму немесе анаморфоз, алғашқы даму —
протоморфоз (эпиморфоз), шала түрленіп даму —
гемиметаморфоз, толық түрленіп даму — голометаморфоз,
жеткіліксіз даму — гипоморфоз және күрделі даму —
гиперметаморфоз. Ең кең тараған гемиметаморфоз және
голометаморфоз.
Шала түрленіп даму (немесе Hemimetamorphos, Hemimetabola)
инеліктер, тікқанаттылар, тарақандар, термиттер, дәуіттер,
теңқанаттылар, жартылай қаттықанаттылар, теріқанаттылар
отрядының өкілдеріне тән. Шала түрленуде жұмыртқадан шыққан
личинка (larva) ересек түріне өте ұқсас болады, тек оның дене
пішіні кіші, қанаттары мен жыныс мүшелері толық жетілмеген,
мүртшаларындағы буындары саны жағынан әр түрлі, сондай ақ
кейін жойылып кететін личинкалық немесе провизорлы деп
аталатын мүшелері бар, (мысалы, біркүндіктерде, инеліктерде —
трахеялы желбезектері). Провизорлы мүшелері бар личинкаларды
наяда деп те атайды.
Личинкалар түлеу арқылы өседі. Түлеулерінің саны 4-6 - дан, 20—25-ке дейін
(біркүндіктерде). Әр түлеген сайын жетіспеген мүшелері толықтанады. Түлеу
кезінде личинка қоректенуін тоқтатып, бір орында қозғалмай тұрады.
Толық түрленіп даму (Holometamorphos немесе Holometabola)
қабыршаққанаттылар, қаттықанаттылар, жарғаққанаттылар,
торқанаттылар, түкқанаттылар, бүргелер және қосқанаттылар отрядының
өкілдеріне тән. Толық түрленуде жұмыртқадан шыққан личинка ересек
түріне мүлде ұқсамайды . Бұлардың күрделі көздері, қанаттары жоқ, дене
сегментация- ларының, ауыз аппараттары мен аяқтарының саны және
құрылысы, ішкі мүшелерінің құрылысы ересек формаларынан өзгеше.
Мысалы, көбелектердің жұлдызқұрттарында ауыз аппараты кеміргіш
болса, ересек түрлерінде — сорғыш, сондай- ақ ішкі және сыртқы
мүшелері де өзгеше. Осыған байланысты личинка түрлері де әр алуан,
солардың ішіндегі негізгісі: камподеа тәрізді, құрт тәрізді, жұлдызқұрт
тәрізді Камподеа тәрізді личинкалар алғашқы қанатсыз насекомдардың
қоскүйрыктылар (Diplura) отрядының камподеа (Campodea) туысы
өкілдеріне өте ұқсас, яғни денесі ұзын, кеуде аяқтары жетілген,
қүйрығының ұшында қосалқы өскіндері болады.
Жұлдызқұрт тәрізді личинкалардың басы, 3 жұп кеуде аяқтары жоне
құрсағында 2—5 жұп жалған аяқгары (көбелектерде) немесе 6—8 жұп
жалған аяқтары (жарғакханаттылардың егеушілер — Tenthredinidae
тұқымдасының личинкалары) болады, соңғыларын жалған жұлдызқұрт
личинкасы деп те атайды.
Қуыршақ түрлері де әр алуан: ашық, жабық және жасырын.
Ашық қуыршақтың мұртшасы, ауыз аппаратының
бөліктері, қанаттарының, аяқгарының нышандары айқын
көрініп бос орналасады. Бұлар қоңыздарға,
жарғаққанаттыларға, бүргелерге, торқанаттыларға, кейбір
қосқанаттыларға тән.
Жабық қуыршақтың сыртқьі мүшелері денесіне тым
жанасып айқын байқалмайды және денесін мөлдір қабық
жауып түрады. Көбелектерге, қосқанаттыларға, кейбір
коңыздарға тән.
Жасырын куыршақтың денесі арнайы қабықтың ішінде
жатады да, сыртқы мүшелері білінбейді. Личинка соңғы рет
түлеген кезінде сыртқы хитинді кутикула жабынын тастамай
ішінде қуыршаққа айна- лады, сондықтан
жасырын'куыршақтың кдбығын жалған піллә немесе пупарий
деп атайды. Көбінесе шыбындарда кездеседі.

Ұқсас жұмыстар

Энтомология пәніне қысқаша шолу.Орман зиянкестері

Мұғалімдер әрекеті Оқушылар әрекеті

Энтомология ғылымы және зиянкестердің түрі

Бунақденелілер класы

Ауыл шаруашылық малдардың пестицидтерден улануы

Бунақденелілер класы. Бунақденелілердің дамуы және пайда-зияны

Психологиялық дайындық

Ауыл шаруашылығына өте қауіпті бунақденелілердің бірегейі - азиялық шегіртке

Қызыл кітап және оған тіркелген буынаяқты жәндіктер

Жұмыртқа дернәсіл имаго

Пәндер